Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân - Một số vấn đề lý luận và thực tiễn - Luan an tien sy

Đại học Quốc gia Hà nội
Khoa luật


Nguyễn Mai Bộ


Các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân-
một số vấn đề lý luận và thực tiễn

Chuyên ngành: Luật hình sự
Mã số: 62 38 40 01


Luận án tiến sĩ luật học










Hà nội- 2010

Mở đầu
1. Tính cấp thiết của đề tài
Các quy định của Bộ luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân với tư cách là một chế định của pháp luật hình sự Việt
Nam bao gồm những quy phạm pháp luật quy định về tội phạm và chế tài đối
với hành vi vi phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là công cụ pháp lý
quan trọng của công tác đấu tranh phòng chống tội phạm và vi phạm kỷ luật
trong Quân đội. Cho nên, các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân là đối tượng nghiên cứu của khoa học pháp lý hình sự.
Các quy định pháp luật hình sự của nước Cộng hoà xã hội chủ nghĩa
Việt Nam về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân đã được
hình thành từ năm 1946 và ngày càng được hoàn thiện. Việc ban hành Bộ luật
hình sự năm 1985 là một bước tiến quan trọng của Luật hình sự nói chung và
chế định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân nói riêng. Bộ
luật hình sự năm 1985 đã quy định “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân” thành một chương độc lập. Sau khi ban hành Bộ luật hình sự,
các cơ quan hữu quan đã ban hành nhiều văn bản hướng dẫn áp dụng tạo cơ
sở pháp lý cho việc điều tra, truy tố, xét xử các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân, bảo đảm đúng người, đúng tội và đúng pháp luật. Tuy
nhiên, một số quy định của Bộ luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân chưa chặt chẽ, thiếu tính khoa học và không bảo
đảm tính lôgích với các quy định khác của Bộ luật hình sự. Việc hướng dẫn
thống nhất nhận thức và áp dụng các quy định nêu trên của Bộ luật hình sự

chưa được đầy đủ, kịp thời. Mặc dù, Bộ luật hình sự năm 1985 đã được sửa
đổi bổ sung nhiều lần với các mức độ khác nhau, trong đó có lần sửa đổi cơ
bản là ban hành Bộ luật hình sự năm 1999, nhưng những bất cập trong các

2
quy định của Bộ luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân vẫn chưa được khắc phục triệt để. Cá biệt có quy định của Bộ luật
hình sự như quy định về tội vắng mặt trái phép được huỷ bỏ, quy định về tội
đào ngũ sau khi được sửa đổi đã tạo ra nhiều bất cập, không bảo đảm cho việc
đấu tranh phòng chống các tội phạm này.
Thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân cho thấy, số lượng vụ án về các tội phạm này chưa có
chiều hướng giảm và diễn biến tội phạm càng trở nên phức tạp. Có nhiều
trường hợp, hành vi vi phạm nghĩa vụ trách nhiệm của quân nhân đã vượt ra
ngoài phạm vi điều chỉnh của chế định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân trong luật hình sự Việt Nam. Các cơ quan tiến hành tố
tụng trong Quân đội đã có nhiều cố gắng trong việc áp dụng quy định của Bộ
luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân, giảm
bớt tình trạng sai lầm nghiêm trọng trong việc áp dụng pháp luật. Mặc dù vậy,
việc áp dụng pháp luật hình sự để giải quyết các vụ án về các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân vẫn còn bộc lộ nhiều hạn chế: để lọt tội
phạm; một số trường hợp định tội danh chưa chính xác hoặc có nhiều quan
điểm khác nhau do quy định không rõ ràng của Bộ luật hình sự hoặc do nhận
thức thiếu thống nhất các quy định của pháp luật.
Để đáp ứng kịp thời các yêu cầu cải cách tư pháp, đấu tranh phòng
chống các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân, góp phần
xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam theo hướng cách mạng, chính quy,
tinh nhuệ, từng bước hiện đại, việc tiếp tục nghiên cứu các quy định của pháp
luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân một
cách có hệ thống về mặt lý luận, chỉ ra những hạn chế, vướng mắc, bất cập

trong thực tiễn áp dụng; trên cơ sở đó đưa ra những căn cứ khoa học nhằm

3
hoàn thiện pháp luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân là một việc làm cần thiết của khoa học luật hình sự hiện nay.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Mặc dù các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân được
quy định trong Bộ luật hình sự từ năm 1985 nhưng cho đến nay chưa có một
luận án thạc sỹ hay luận án tiến sỹ nào nghiên cứ đề tài này. Trong khoa học
pháp lý hình sự, các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân đã
được một số tác giả trong nước nghiên cứu ở các cấp độ và mức độ khác
nhau. ở cấp độ giáo trình, có: giáo trình Luật hình sự Việt Nam của trường
Đại học Luật Hà Nội, giáo trình Luật hình sự của Khoa luật trực thuộc Đại
học quốc gia Hà Nội, giáo trình Luật hình sự của trường Đại học luật trực
thuộc Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh Trong các giáo trình Luật
hình sự nêu trên, các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân mới
chỉ được đề cập ở mức độ cơ bản. ở cấp độ bình luận khoa học, phân tích
chuyên sâu, có: Chương “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân” của PGS. TS Trần Văn Độ trong Bình luận khoa học Bộ luật hình sự
của Viện nghiên cứu khoa học pháp lý Bộ Tư pháp năm 2000; Chương “Các
tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân” của TS. Nguyễn Đức
Mai trong Bình luận khoa học Bộ luật hình sự của Nhà xuất bản Công an
nhân dân năm 2000; sách chuyên khảo “ Tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân” của tập thể tác giả Lê Đức Tiết, Lê Tranh Trung, Nguyễn Hữu
Hùng, Nguyễn Văn Hợp do Nhà xuất bản pháp lý phát hành năm 1987. Trong
các cuốn bình luận khoa học Bộ luật hình sự và cuốn sách chuyên khảo nêu
trên, các tác giả mới chỉ dừng lại ở việc phân tích, giải thích (trong đó, sách
chuyên khảo phân tích sâu hơn) các quy định của Bộ luật hình sự về các tội
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân làm cơ sở cho việc nhận thức
và áp dụng pháp luật trong công tác điều tra, truy tố, xét xử các tội phạm này.

4
Ngoài những công trình nghiên cứu nêu trên, còn có một số bài viết đăng trên
các tạp chí như: Về cấu thành tội đào ngũ theo quy định của Bộ luật hình sự
năm 1999 và thực tiễn áp dụng của ThS. Nguyễn Văn Trượng đăng trên Tạp
chí Toà án nhân dân số 12 năm 2000; Những vướng mắc từ thực tiễn xử lý tội
đào ngũ của Lê Văn Sua đăng trên tạp chí Toà án nhân dân số 9 năm 2002;
Bàn về tội đào ngũ quy định tại Điều 325 Bộ luật hình sự năm 1999 của ThS.
Bùi Quang Thạch và CN. Trương Hùng Biện đăng trên Tạp chí Kiểm sát số
24 năm 2006. Các giả của những bài tạp chí nêu trên mới chỉ nghiên cứu một
tội phạm cụ thể (tội đào ngũ) trong Chương các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân. Tác giả cũng đã nghiên cứu và công bố một số cuốn
sách chuyên khảo về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
như: cuốn Tìm hiểu các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
năm 1998; cuốn Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân năm
2006; và một số bài tạp chí như: áp dụng hình phạt quản chế đối với quân
nhân phạm tội đăng trên Tạp chí Toà án nhân dân số 12 năm 1993, Tội đào
ngũ đăng trên Tạp chí Toà án nhân dân số 6 năm 1995 và Tước danh hiệu
quân nhân đối với các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
đăng trên Tạp chí Toà án nhân dân số 3 năm 1998. Trong cuốn “Các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân”, Nghiên cứu sinh đã chứng
minh, làm rõ các đặc điểm của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm hình
sự của quân nhân theo quy định của Bộ luật hình sự Việt Nam trên cơ sở phân
tích các đặc điểm của khái niệm tội phạm được đề cập tại Điều 8 Bộ luật hình
sự. Đồng thời, phân tích bình luận về từng tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân.
Nhìn chung, việc nghiên cứu các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân của các tác giả trong nước tuy đã đạt được những thành quả
nhất định nhưng với những kết quả nêu trên, thì có thể nói việc nghiên cứu

5
các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân vẫn còn là một
khoảng trống trong khoa học luật hình sự Việt Nam. Điều này cho thấy sự cần
thiết phải nghiên cứu sâu hơn, toàn diện hơn cả về lý luận và thực tiễn áp
dụng các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân để từng bước
hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự về các tội phạm này. Đó cũng chính
là lý do chúng tôi chọn đề tài “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân- một số vấn đề lý luận và thực tiễn” làm đề tài nghiên cứu sinh của
mình.
Về tình hình nghiên cứu các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân ở nước ngoài, do khả năng và điều kiện hạn chế nên chúng tôi chỉ
nắm được một số thông tin về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân được đề cập trong: cuốn Bình luận khoa học Luật về trách nhiệm
hình sự của các tội quân sự năm 1986 của GS. TS. Axmetina X. M., GS. TS.
Ter-Akopop, PGS.TS. Procovich E. V. và Giáo trình luật hình sự của nhà xuất
bản Pháp lý Matxcơva năm 1988. Trong đó, GS. TS. Axmetina X. M đã phân
tích rất kỹ đặc điểm của các tội phạm quân sự theo quy định của Bộ luật hình
sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga. Kết quả nghiên cứu của
GS. TS. Axmetina X. M có thể kế thừa và phát triển để xây dựng khái niệm
các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân theo quy định của Bộ
luật hình sự Việt Nam. Do có nhiều khó khăn trong việc tiếp cận, phân tích,
đánh giá pháp luật nước ngoài nên trong luận án này chúng tôi chỉ phân tích
số quy định về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong
Bộ luật hình sự của một số nước đã được dịch ra tiếng Việt mang tích chất
thông tin khoa học.
Các kết quả nêu trên cho thấy, trong khoa học luật hình sự nói chung và
khoa học luật hình sự Việt Nam nói riêng đã có một hệ thống lý luận về các
tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Kế thừa và phát triển

6

những kết quả nghiên cứu của khoa học luật hình sự trước đây để nghiên cứu,
xây dựng khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là
việc làm cần thiết.

3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu đề tài
Mục đích của luận án là nghiên cứu: thừa kế và phát triển lý luận về các
tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; đề xuất những giải pháp
hoàn thiện quy định của Bộ luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân.
Để đạt được các mục đích nêu trên, luận án đề ra các nhiệm vụ:
- Nghiên cứu những vấn đề lý luận về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân như: sự cần thiết phải quy định trách nhiệm hình sự đối
với các hành vi xâm phạm, nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; khái niệm
các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; cơ sở trách nhiệm
hình sự và các hình thức trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiêm của quân nhân;
- Xem xét, đánh giá tính khoa học, tích pháp lý những quy định của Bộ
luật hình sự hiện hành về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiêm của quân
nhân;
- Thực tiễn áp dụng các quy định của Bộ luật hình sự về các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong hoạt động điều tra, truy tố,
xét xử các tội phạm này.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

7
Đối tượng nghiên cứu của luận án là những quy định của pháp luật hình
sự Việt Nam về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân và
thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án hình sự về loại tội phạm này.
Phạm vi nghiên cứu của luận án là các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân trong pháp luật hình sự của Nhà nước Cộng hoà xã hội

chủ nghĩa Việt Nam, có sự so sánh đối chiếu với pháp luật hình sự của một số
nước trên thế giới; thực tiễn điều tra, truy tố, xét xử các vụ án về các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân từ khi Cách mạng tháng Tám
thành công cho tới nay.
5. Phương pháp nghiên cứu
Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư
tưởng Hồ Chí Minh và các quan điểm của Đảng cộng sản và Nhà nước Cộng
hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam về xây dựng nhà nước pháp quyền xã hội chủ
nghĩa và xây dựng Quân đội nhân dân Việt Nam theo hướng cách mạng,
chính quy, tinh nhuệ, từng bước hiện đại.
Đồng thời, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: hệ
thống, lịch sử, so sánh luật học, thống kê, phân tích, tổng hợp và phương pháp
chuyên gia
6. ý nghĩa của việc nghiên cứu và những đóng góp mới của luận án
Việc nghiên cứu đề tài “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân – một số vấn đề lý luận và thực tiễn” có ý nghĩa rất lớn đối với
việc: tuyên truyền giáo dục pháp luật cho quân nhân trong Quân đội nhân dân
Việt Nam và các đối tượng liên quan; áp dụng pháp luật hình sự trong việc
truy cứu trách nhiệm hình sự các hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; hoàn thiện pháp luật hình sự về các tội
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân theo tinh thần cải cách tư

8
pháp; và giúp sinh viên các khoa luật chuyên ngành hình sự nghiên cứu sâu
hơn về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.
Đề tài là công trình khoa học đầu tiên ở cấp độ tiến sỹ nghiên cứu toàn
diện, hệ thống về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
trong pháp luật hình sự Việt Nam. Những đóng góp mới của luận án là:
- Luận án chứng minh sự cần thiết phải quy định trách nhiệm hình sự
của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;

- Luận án đưa ra các khái niệm khoa học về: các tội xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân; cơ sở trách nhiệm hình sự của các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân; các yếu tố cấu thành tội phạm
(khái niệm khách thể, chủ thể, mặt khách quan và mặt chủ quan) của các tội
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;
- Luận án nêu các hình thức trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;
- Luận án phân tích và chứng minh những bất cập trong các quy định
của Bộ luật hình sự hiện hành về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân và thực tiễn áp dụng chúng trong việc truy cứu trách nhiệm hình sự
hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân;
- Luận án đã kiến nghị sửa đổi, bổ sung nhiều quy định của Bộ luật
hình sự năm 1999 về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp.
7. Cơ cấu của luận án
Cơ cấu của luận án, ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu
tham khảo, luận án có ba chương:

9
Chương 1. Những vấn đề lý luận chung về các tội xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân.
Chương 2. Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân theo
quy định của pháp luật hình sự Việt Nam.
Chương 3. Thực tiễn áp dụng và những kiến nghị hoàn thiện Bộ luật
hình sự Việt Nam về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.



Chương 1
Những vấn đề lý luận chung về Các tội

xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
1.1. Nhận thức chung về Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân
1.1.1. Sự cần thiết phải quy định trách nhiệm hình sự đối với các
hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
Những hành vi vi phạm kỷ luật quân đội bao gồm hành vi vi phạm
pháp luật Nhà nước và hành vi vi phạm Điều lệnh Quân đội, có mức độ nguy
hiểm khác nhau cần được xử lý bởi các hình thức khác nhau. Trong đó có
hành vi bị xử lý hình sự, có hành vi bị xử lý kỷ luật. Những hành vi vi phạm
kỷ luật quân đội bị xử lý hình sự là những hành vi có tính nguy hiểm cao cho
xã hội, vì gây thiệt hại hoặc có khả năng gây thiệt hại cho các quan hệ xã hội
được luật hình sự bảo vệ. Căn cứ vào tính chất các quan hệ xã hội được luật
hình sự bảo vệ có thể chia những hành vi vi phạm kỷ luật quân đội bị xử lý
hình sự thành: những hành vi phạm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm

10
của quân nhân; và những hành vi phạm tội hình sự chung. Trong đó, những
hành vi phạm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là
những hành vi do quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như
quân nhân thực hiện, xâm phạm quan hệ xã hội trong lĩnh vực quân sự. Trách
nhiệm hình sự của các hành vi này là trách nhiệm hình sự của các hành vi
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.
Trong khoa học luật hình sự Việt Nam chưa có định nghĩa nào về trách
nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân. Nhưng xuất phát từ việc phân tích các định nghĩa khoa học về trách
nhiệm hình sự

[10, tr.9, 33, tr.126, 41, tr.14, 95, tr.49, 96, tr.45] và quy định
của Bộ luật hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân, chúng tôi nêu khái niệm trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm

nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân như sau:
Trách nhiệm hình sự của các hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân là trách nhiệm pháp lý hình sự mà người thực hiện hành vi
nguy hiểm cho xã hội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân phải
chịu sự tác động của hoạt động truy cứu trách nhiệm hình sự, chịu bị kết tội,
chịu biện pháp cưỡng chế, chịu mang án tích do Toà án áp dụng tuỳ thuộc
vào tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi mà người đó đã thực hiện.
Việc quy định trách nhiệm hình sự đối với hành vi xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân xuất phát từ các lý do sau đây:
Thứ nhất, xuất phát từ quan điểm của Chủ nghĩa Mác- Lênin về xây
dựng quân đội cách mạng là “Trong quân đội cần có kỷ luật nghiêm khắc
nhất”[100, tr 240] và sự nguy hại lớn nhất đối với kỷ luật quân đội và chế độ
phục vụ trong quân đội là tội phạm mà trách nhiệm hình sự của nó được thể
hiện trong văn bản pháp luật hình sự [101, tr. 563].

11
Thứ hai, Luật hình sự là một ngành trong hệ thống pháp luật Việt Nam,
bao gồm hệ thống những quy phạm pháp luật, xác định những hành vi nguy
hiểm cho xã hội (trong đó có hành vi xâm phạm nghĩa vụ trách nhiệm của
quân nhân) là tội phạm; quy định loại và mức hình phạt áp dụng đối với từng
tội phạm cụ thể. Luật hình sự là công cụ quan trọng để bảo vệ những thành
quả cách mạng, bảo vệ chế độ xã hội chủ nghĩa, bảo vệ an ninh quốc gia và
trật tự, an toàn xã hội, bảo vệ các quyền và lợi ích hợp pháp của công dân,
đấu tranh chống và phòng ngừa mọi hành vi phạm tội, góp phần hoàn thành
hai nhiệm vụ chiến lược: xây dựng thành công chủ nghĩa xã hội và bảo vệ
vững chắc Tổ quốc xã hội chủ nghĩa Việt Nam [93, tr.288].


Thứ ba, để bảo đảm nguyên tắc công bằng “ở việc không thoát khỏi
trách nhiệm và sự tương xứng của trách nhiệm đối với hành vi vi phạm” [96,

tr.45].
Thứ tư, để làm cơ sở cho việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với
hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân theo nguyên tắc “Chỉ
người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu
trách nhiệm hình sự [45, tr.15].”
Thứ năm, Bộ luật hình sự thể hiện tinh thần chủ động phòng ngừa và
kiên quyết đấu tranh chống mọi tội phạm và thông qua hình phạt để răn đe,
giáo dục, cảm hoá, cải tạo người phạm tội trở thành người lương thiện; qua
đó, bồi dưỡng cho mọi công dân tinh thần, ý thức làm chủ xã hội, ý thức tuân
theo pháp luật, chủ động tham gia phòng ngừa tội phạm [45, tr.14].
Thứ sáu, chỉ những hành vi nguy hiểm cho quan hệ xã hội tồn tại trong
quân đội, do chủ thể đặc biệt (là quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách
nhiệm như quân nhân) thực hiện bằng hành động hoặc không hành động (vi
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân) gây thiệt hại cho sức mạnh, trình

12
độ sẵn sàng chiến đấu và chế độ phục vụ trong quân đội (sẽ được trình bày tại
Mục 1.2 của Luận án) mới bị quy định là tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân. Đó là những hành vi đã từng xảy ra nhiều trong
hai cuộc kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ hoặc chưa từng xảy ra nhưng
việc quy định trách nhiệm hình sự đối với nó có ý nghĩa giáo dục ý thức pháp
luật và phòng ngừa tội phạm. Mặt khác, Bộ luật hình sự Việt Nam là văn bản
quy phạm pháp luật áp dụng cho cả thời bình và thời chiến. Do vậy, Cơ quan
lập pháp của Nhà nước ta chỉ quy định: 28 tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự năm 1985 và 27 tội
phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật
hình sự năm 1999.
Việc quy định trách nhiệm hình sự đối với các hành vi xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân có ý nghĩa rất lớn đối với việc bảo vệ sức
mạnh của Quân đội. Bởi lẽ, các yếu tố tạo nên sức mạnh của Quân đội bao

gồm lực lượng, con người, vũ khí, phương tiện kỹ thuật, trang bị, tính tổ chức
và kỷ luật… Khả năng kinh tế của đất nước ta không cho phép duy trì một số
lượng quân thường trực rất lớn, trang bị thật nhiều vũ khí, phương tiện kỹ
thuật hiện đại. Cho nên, cùng với việc xây dựng Quân đội từng bước hiện đại,
đổi mới tổ chức lực lượng, đổi mới huấn luyện và đào tạo nhằm nâng cao chất
lượng huấn luyện, cần tăng cường tính tổ chức và tính kỷ luật của Quân đội
đáp ứng yêu cầu tác chiến trong điều kiện chiến tranh hiện đại [54, tr.3] như
yêu cầu của V.I. Lênin “trong quân đội cần có kỷ luật nghiêm khắc nhất”[100,
tr.240].


Về ý nghĩa pháp lý, thì:
Thứ nhất, việc quy định trách nhiệm hình sự đối với các hành vi xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là cơ sở pháp lý để xử lý người

13
thực hiện hành vi vi phạm pháp luật xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân.
Thứ hai, thông qua việc “quy định trong luật” về các hình thức cưỡng
chế đối với người thực hiện hành vi phạm một trong các tội xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân sẽ tác động đến ý thức của quân nhân. Từ đó
tác động tới tâm lý quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như
quân nhân, tạo hiệu quả trong cảnh báo và răn đe nếu ai đó thực hiện hành vi
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.
Thứ ba, việc truy cứu trách nhiệm hình sự đối với người phạm một
trong các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là thông điệp cụ
thể, trực quan “Nhà nước làm thật chứ không chỉ tuyên bố trong luật”.
Thứ tư, cùng với việc áp dụng hình phạt, Toà án còn áp dụng biện
pháp tư pháp buộc người phạm tội cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân bồi thường thiệt hại do hành vi phạm tội gây ra như: phạm tội

huỷ hoại vũ khí, phương tiện kỹ thuật quân sự thì phải bồi thường giá trị vũ
khí, phương tiện kỹ thuật quân sự bị huỷ hoại; phạm tội hành hung đồng đội
gây thương tích phải bồi thường toàn bộ chi phí hợp lý mà bệnh viện quân y
đã bỏ ra cứu chữa, điều trị cho nạn nhân… Tất cả các khoản bồi thường nêu
trên đều được đưa vào ngân sách quốc phòng để bù đắp lại những thiệt hại do
hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân gây ra.
Như vậy, việc quy định trách nhiệm hình sự đối với hành vi xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân không chỉ có ý nghĩa về lý luận, thực
tiễn mà còn mang tính cấp thiết để bảo đảm sức mạnh chiến đấu của Quân đội
nhân dân Việt Nam.
1.1.2. Khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân

14
Khi quy định trách nhiệm hình sự cũng như nghiên cứu về các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân, vấn đề cơ bản và đầu tiên cần
được giải quyết là phải đưa ra khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân. Trước đây và hiện nay, các nước trên thế giới có một số
khuynh hướng:
Một là, không quy định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân trong Bộ luật hình sự như Bộ luật hình sự của nước Cộng hoà nhân
dân Trung Hoa (được ban hành ngày 01/7/1979), Bộ luật hình sự Cộng hoà
Pháp (Luật số 92-683 ngày 23/7/1992 sửa đổi các quy định chung của Bộ luật
hình sự), Bộ luật hình sự Tây úc…;
Hai là, có quy định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân trong Bộ luật hình sự nhưng không nêu định nghĩa các tội phạm này như
Bộ luật hình sự của Vương quốc Thuỵ Điển, Bộ luật hình sự nước Cộng hoà
xã hội chủ nghĩa Việt Nam…;
Ba là, có quy định các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân và có nêu định nghĩa các tội phạm này trong Bộ luật hình sự như Bộ luật

hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga (trước đây) và
Liên bang Nga (ngày nay), Bộ luật hình sự Cộng hoà nhân dân Trung Hoa
(được ban hành ngày 01/10/1997)…
Các nước theo xu hướng thứ ba tuy có định nghĩa các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự của mình, nhưng
mỗi nước lại có một cách định nghĩa khác nhau. Trong Bộ luật hình sự Liên
bang Cộng hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga năm 1960 được sửa đổi, bổ sung
năm 1984, các tội phạm quân sự được định nghĩa tại Điều 237 là “những tội
phạm được quy định trong Bộ luật hình sự xâm phạm chế độ phục vụ quân
đội, do quân nhân cũng như những người có nghĩa vụ quân sự trong thời gian

15
tập trung huấn luyện hoặc kiểm tra sẵn sàng chiến đấu thực hiện” [101,
tr.128]. Trong Bộ luật hình sự Liên bang Nga năm 1996, các tội xâm phạm
chế độ phục vụ trong quân đội được định nghĩa tại Điều 331 là “những tội
phạm được quy định tại Chương này xâm phạm trật tự phục vụ trong quân
đội, do quân nhân, những người được trưng tập hoặc phục vụ trong lực lượng
vũ trang Liên bang Nga theo hợp đồng, quân nhân dự bị trong thời gian tập
trung huấn luyện thực hiện”[35, tr.143]. Trong Bộ luật hình sự nước Cộng
hoà nhân dân Trung Hoa năm 1997, tại Điều 420 quy định “Quân nhân có
hành vi vi phạm chức trách gây nguy hại lợi ích quân sự quốc gia thì sẽ là
phạm tội vi phạm chức trách quân nhân bị xử phạt theo quy định của pháp
luật [15, tr.67].”
Phân tích các định nghĩa nêu trên về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân, chúng tôi thấy:
Quy định tại Điều 237 Bộ luật hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội chủ
nghĩa Xô viết Nga và Điều 331 Bộ luật hình sự Liên bang Nga mới chỉ nêu
được khách thể loại của các tội phạm quân sự (là chế độ phục vụ quân đội) và
người phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm này (là quân nhân, người
được trưng tập hoặc phục vụ trong lực lượng vũ trang theo hợp đồng, quân

nhân dự bị trong thời gian tập trung huấn luyện) mà chưa nêu được các tội
phạm quân sự có tính nguy hiểm cho xã hội cũng như tính có lỗi của loại tội
phạm này. Trong khi đó tại Điều 7 Bộ luật hình sự Liên bang Cộng hoà xã hội
chủ nghĩa Xô viết Nga lại đưa ra khái niệm “Tội phạm là hành vi nguy hiểm
cho xã hội được quy định trong pháp luật hình sự, xâm phạm….[35, tr.71]; và
tại Điều 14 Bộ luật hình sự Liên bang Nga định nghĩa “Tội phạm là hành vi
có lỗi, nguy hiểm cho xã hội bị áp dụng hình phạt theo quy định của Bộ luật
hình sự”. Mặt khác về hình thức ngôn ngữ, tại các điều luật nêu trên dùng
thuật ngữ “các tội quân sự là những tội phạm…; các tội xâm phạm chế độ

16
phục vụ trong quân đội là những tội phạm…” là không khoa học. Như vậy,
các khái niệm về các tội phạm quân sự được các nhà lập pháp Liên bang Cộng
hoà xã hội chủ nghĩa Xô viết Nga và Liên bang Nga quy định không bảo đảm
tính lôgích hình thức giữa quy định tại Phần chung và Phần các tội phạm của
Bộ luật hình sự.
Tại Điều 420 Bộ luật hình sự nước Cộng hoà nhân dân Trung Hoa năm
1997 cũng chỉ nêu được tội xâm phạm chức trách quân nhân là hành vi vi
phạm chức trách gây nguy hại cho lợi ích quân sự quốc gia và chủ thể của các
tội xâm phạm chức trách quân nhâ là quân nhân, mà chưa nêu được tính
“được quy định trong Bộ luật hình sự” và chưa liệt kê được đầy đủ chủ thể
của loại tội phạm này. Mặc dù, tại Chương IX Bộ luật hình sự này lại quy
định từng tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân (từ
Điều 421 đến Điều 448); tại Điều 450 lại nêu “Chương này được áp dụng cho
những học viên trong quân đội, binh sỹ, cán bộ, sỹ quan Quân giải phóng
nhân dân Trung Hoa và những học viên, binh sỹ, cán bộ, sỹ quan của bộ đội
lực lượng vũ trang và cả những sỹ quan dự bị và những nhân viên khác”[15,
tr.71].
Việt Nam tuy theo xu hướng thứ hai (có quy định các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân trong Bộ luật hình sự nhưng không nêu

định nghĩa tội phạm này), nhưng trong khoa học pháp lý hình sự cũng có một
số cách định nghĩa khác nhau về các tội xâm phạm nghĩa vụ trách nhiệm của
quân nhân. Cách định nghĩa thứ nhất cho rằng, các tội xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân là loại tội xảy ra trong lĩnh vực hoạt động quân
sự của Quân đội [93, tr. 458]. Cách định nghĩa thứ hai cho rằng, “Tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiện của quân nhân được Bộ luật hình sự nước Cộng
hoà xã hội chủ nghĩa Việt Nam quy định tại Chương XI, do quân nhân tại
ngũ, quân nhân dự bị trong thời gian tập trung huấn luyện, công dân được

17
trưng tập vào phục vụ trong quân đội, dân quân tự vệ phối thuộc chiến đấu
với quân đội, những người khác được quy định thuộc lực lượng vũ trang gây
ra và xâm hại đến việc duy trì, củng cố, phát triển trình độ sẵn sàng chiến
đấu và sức mạnh của quân đội”[58, tr. 33]. Cách định nghĩa thứ ba cho rằng,
“Tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiện của quân nhân là hành vi nguy hiểm
cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách
nhiệm hình sự được quy định tại Điều 249 Bộ luật hình sự thực hiện một cách
cố ý hoặc vô ý, xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân [6, tr.21]”.
Cách định nghĩa thứ tư cho rằng, “Tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiện của
quân nhân là hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình
sự, do những người có năng lực trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều
315 Bộ luật hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý, xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân”[6, tr.61].
Phân tích các cách định nghĩa nêu trên, chúng tôi thấy:
Cách định nghĩa thứ nhất mới chỉ nêu được lĩnh vực xảy ra các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân mà chưa trả lời được câu hỏi “Các
tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là gì? được quy định ở
đâu? do ai thực hiện? có lỗi hay không?”. Cách định nghĩa thứ hai cũng chỉ
mới nêu được khách thể loại và chủ thể của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân. Cách định nghĩa thứ ba tuy có đầy đủ hơn nhưng cũng

như cách định nghĩa thứ hai lại không chặt chẽ về thuật ngữ pháp lý vì trong
Bộ luật hình sự Việt Nam không có “Tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiện của
quân nhân” mà chỉ có “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiện của quân
nhân”. Quy định tại Điều 249 Bộ luật hình sự năm 1985 về những người phải
chịu trách nhiệm hình sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân bao gồm: “Quân nhân tại ngũ, quân nhân dự bị trong thời gian tập
trung huấn luyện, công dân đươc trưng tập vào phục vụ trong quân đội, dân

18
quan tự vệ phối thuộc chiến đấu với quân đội, những người khác được quy
định là lực lượng vũ trang” là chưa chính xác. Bởi lẽ, theo quy định của pháp
luật, thì Lực lượng vũ trang Việt Nam bao gồm Quân đội nhân dân, Công an
nhân dân, Dân quân tự vệ [48. tr.12]. Trong đó hành vi xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của Công an nhân dân do sỹ quan, hạ sỹ quan, công nhân, viên
chức Công an nhân dân chỉ có thể xâm phạm sức mạnh của Công an nhân dân
chứ không thể xâm phạm sức mạnh của Quân đội. Cho nên, nội dung được
nêu trong cách định nghĩa thứ hai và thứ ba cũng không bảo đảm chính xác về
phạm vi khái niệm. Cách định nghĩa thứ tư cũng không chính xác về thuật
ngữ pháp lý vì đó là định nghĩa về “Tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân”, một tội danh không được quy định trong Bộ luật hình sự hiện
hành. Mặc dù nội dung đề cập trong khái niệm này là một số dấu hiệu của các
tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân như: hành vi có tính nguy
hiểm cho xã hội được quy định trong Bộ luật hình sự, do những người có
năng lực trách nhiệm hình sự được quy định tại Điều 315 Bộ luật hình sự
thực hiện một cách có lỗi, xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân.
Như vậy, trong khoa học pháp lý hình sự Việt Nam chưa có định nghĩa
đầy đủ, chính xác và bảo đảm tính lôgích với quy định tại Điều 8 Bộ luật hình
sự về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Theo chúng tôi,
các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là một loại tội phạm
được quy định trong Bộ luật hình sự. Do vậy, khái niệm các tội xâm phạm

nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân cũng bao gồm các những dấu hiệu
chung của khái niệm tội phạm. Nghĩa là các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân cũng là những hành vi nguy hiểm cho xã hội được quy
định trong Bộ luật hình sự, do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực
hiện một cách cố ý hoặc vô ý xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
Quân đội nhân dân Việt Nam. Trên cơ sở pháp lý quy định tại khoản 1 Điều 8

19
Bộ luật hình sự hiện hành, các quan điểm khoa học về các đặc điểm của tội
phạm nói chung [11, tr.297, 21, tr.59, 28, tr.38, 56, tr.5-6, 95, tr.78-84] và của
các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân nói riêng [7, tr. 13-22,
99, tr. 13-22], chúng tôi cho rằng các dấu hiệu chung của các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân bao gồm: các tội xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân là những hành vi nguy hiểm cho xã hội; các tội
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là những hành vi được quy
định trong Bộ luật hình sự; các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân là hành vi do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện; các tội
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là những hành vi có lỗi; các
tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là những hành vi phải
chịu hình phạt. Các dấu hiệu nêu trên được thể hiện trong cấu thành tội phạm
của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Nghiên cứu các
dấu hiệu của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân (thông
qua việc nghiên cứu cấu thành tội phạm sẽ được trình bày ở Tiểu mục 1.2.2),
đối chiếu với quy định của Bộ luật hình sự một số nước (đã trình bày ở phần
trên) và của Bộ luật hình sự Việt Nam, chúng tôi thấy:
So với các tội phạm được quy định tại các chương khác của Bộ luật
hình sự, thì các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân có hai
điểm khác nhau cơ bản thể hiện ở hai yếu tố cấu thành tội phạm là khách thể
và chủ thể của tội phạm. Khách thể của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân là những quan hệ xã hội chỉ tồn tại trong quân đội. Đó

là quan hệ giữa đơn vị quân đội với quân nhân trong đơn vị, công dân được
trưng tập vào phục vụ trong đơn vị và dân quân, tự vệ phối thuộc với đơn vị
trong chiến đấu hoặc phục vụ chiến đấu; quan hệ giữa các quân nhân với nhau
và quan hệ giữa quân nhân với những người không phải là quân nhân trong
quá trình phối thuộc chiến đấu, phục vụ chiến đấu, tập trung huấn luyện,

20
trưng tập vào phục vụ trong quân đội. Chủ thể của các tội xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân là những người được quy định tại Điều 315 Bộ
luật hình sự. Hai yếu tố còn lại là mặt khách quan và mặt chủ quan tuy có một
số điểm khác nhau về tính chất và được thể hiện trong từng điều luật quy định
về các tội phạm cụ thể nhưng nói chung là giống nhau. Do đó, nếu một người
thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội nhưng (hành vi và con người đó)
không được quy định tại Chương XXIII Bộ luật hình sự năm 1999, thì chỉ có
thể dẫn đến một trong hai hậu quả pháp lý sau đây:
Thứ nhất, nếu hành vi đó không đủ yếu tố cấu thành tội phạm hoặc tuy
có dấu hiệu của tội phạm nhưng tính chất nguy hiểm cho xã hội không đáng
kể, thì đó là hành vi vi phạm kỷ luật được xử lý theo quy định của Điều lệnh
quản lý bộ đội.
Thứ hai, nếu hành vi đó có đủ yếu tố cấu thành tội phạm, thì người thực
hiện hành vi đó bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội tương ứng được quy
định tại các chương khác (không phải là Chương XXIII) Phần các tội phạm
Bộ luật hình sự.
Do vậy, có thể kết luận đặc điểm đặc thù của các tội xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân được thể hiện ở hai yếu tố cấu thành tội phạm
là khách thể và chủ thể của tội phạm. Từ cách đặt vấn đề, trên cơ sở phân tích
các đấu hiệu của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân và
các định nghĩa khác nhau về các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của
quân nhân; chúng tôi nêu khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
của quân nhân như sau:

Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là những hành
vi nguy hiểm cho xã hội được quy định tại Chương XXIII Bộ luật hình sự, do
những người sau đây có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố

21
ý hoặc vô ý, xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân: quân nhân tại
ngũ; quân nhân dự bị trong thời gian tập trung huấn luyện; công dân được
trưng tập vào phục vụ trong quân đội; dân quân, tự vệ phối thuộc với quân
đội trong chiến đấu hoặc phục vụ chiến đấu.
Khái niệm các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân nêu
trên vừa thể hiện các dấu hiệu chung của khái niệm tội phạm được quy định
tại Điều 8 Bộ luật hình sự vừa thể hiện các dấu hiệu đặc thù (là cơ sở để quy
định) các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân thành một nhóm
tội phạm riêng, một phần trong thể thống nhất của Bộ luật hình sự Việt Nam.
1.2. cơ sở Trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân
1.2.1. Khái niệm cơ sở trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm
nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
Khi bàn về cơ sở trách nhiệm hình sự, trong khoa học luật hình sự của
Liên Xô trước đây và Liên bang Nga hiện nay, về mặt nội dung có các quan
điểm coi cơ sở của trách nhiệm hình sự là: lỗi; cấu thành tội phạm; tội phạm;
hành vi có các dấu hiệu của cấu thành tội phạm; mối quan hệ nhân quả; việc
thực hiện tội phạm- hành vi xử sự trái pháp luật cụ thể của con người; hành vi
(bằng hành động hoặc không hành động) nguy hiểm cho xã hội, có tính chất
lỗi, trái pháp luật, tức là tội phạm mà các dấu hiệu của nó có trong điều tương
ứng của Phần riêng Bộ luật hình sự; khi có cấu thành tội phạm trong hành vi
nguy hiểm cho xã hội; việc xác định cấu thành tội phạm trong hành vi của
người có tội v.v…[11, tr.628]. Trong khoa học luật hình sự Việt Nam cũng có
các quan điểm khác nhau về cơ sở trách nhiệm hình sự. GS. TSKH Đào Trí úc
cho rằng, cơ sở của trách nhiệm hình sự là “sự hiện diện của tất cả những dấu

hiệu do luật định về tội phạm”[95, tr.43]; PGS. TS. Trần Văn Độ cho rằng, cơ

22
sở của trách nhiệm hình sự là “tội phạm (tức hành vi nguy hiểm cho xã hội
chứa đựng các yếu tố của cấu thành tội phạm)”

[18, tr.182]; GS. TS. Đỗ
Ngọc Quang cho rằng, cơ sở của trách nhiệm hình sự là “hành vi của một
người khi thoả mãn các dấu hiệu cấu thành tội phạm được quy định trong
luật hình sự”[40, tr.18]; GS. TS. Nguyễn Ngọc Hoà cho rằng, “cấu thành tội
phạm trong luật hình sự được coi là cơ sở pháp lý và sự thoả mãn cấu thành
tội phạm là điều kiện cần và đủ của trách nhiệm hình sự”[29, tr.9-10]. Trên
cơ sở khoa học và cơ sở pháp lý quy định tại Điều 2 Bộ luật hình sự hiện hành
“Chỉ người nào phạm một tội đã được Bộ luật hình sự quy định mới phải chịu
trách nhiệm hình sự”[45, tr.15]. Từ kết quả của việc phân tích các quan điểm
của các nhà khoa học pháp lý hình sự về cơ sở của trách nhiệm hình sự, chúng
tôi đồng tình với quan điểm cho rằng, tội phạm (tức hành vi nguy hiểm cho xã
hội chứa đựng các yếu tố của cấu thành tội phạm) là cơ sở của trách nhiệm
hình sự.
Vậy cơ sở trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân là gì? Để giải đáp câu hỏi này, chúng tôi đồng tình với
GS. TSKH Lê Cảm là về mặt phương pháp luật cần phải hiểu cơ sở trách
nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân
trên cả ba bình diện: về mặt nội dung (khách quan); về mặt hình thức; và về
mặt quy phạm [11, tr.626]. Trong đó:
- Về nội dung, không phải tất cả những hành vi nguy hiểm cho xã hội
do quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân thực
hiện mà luật hình sự quy định là tội phạm thì đều là những tội phạm cụ thể
xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Bởi lẽ, quân nhân vừa có các
quyền và nghĩa vụ công dân vừa có nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Cho

nên, mặc dù bị luật hình sự quy định là tội phạm nhưng những hành vi nguy
hiểm cho xã hội do quân nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như

23
quân nhân thực hiện xâm phạm nghĩa vụ công dân không bị truy cứu trách
nhiệm hình sự về tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân mà bị truy cứu trách nhiệm hình sự về tội phạm khác. Ví dụ:
Hành vi giết người, cướp tài sản, tham ô tài sản, buôn lậu…do quân
nhân và những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân thực hiện là
những hành vi xâm phạm nghĩa vụ công dân. Cho nên, những hành vi đó
không bị coi là phạm tội cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân mà bị coi là phạm tội giết người, tội cướp tài sản, tội tham ô tài sản, tội
buôn lậu…
Còn những hành vi nguy hiểm cho xã hội do quân nhân và những
người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân thực hiện xâm phạm nghĩa vụ,
trách nhiệm của quân nhân mà luật hình sự quy định là tội phạm thì đều là tội
phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Ví dụ:
Hành vi chống mệnh lệnh, đào ngũ, đầu hàng địch…do quân nhân và
những người có nghĩa vụ, trách nhiệm như quân nhân thực hiện là những
hành vi xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân. Cho nên, những
hành vi đó bị coi là phạm tội cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân như tội chống mệnh lệnh, tội đào ngũ, tội đầu hàng địch…
Từ những lập luận nêu trên, về mặt nội dung có thể đưa ra khái niệm cơ
sở khách quan của trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân như sau: Cơ sở trách nhiệm hình sự của các tội xâm
phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là việc thực hiện hành vi nguy
hiểm cho xã hội mà luật hình sự quy định là tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa
vụ, trách nhiệm của quân nhân.
- Về mặt hình thức, thì xuất phát từ việc phân tích khái niệm cơ sở hình
thức của trách nhiệm hình sự của các nhà khoa học, chúng tôi đồng tình với

24
quan điểm của GS.TSKH Lê Cảm [11, tr.632] cho rằng, cơ sở hình thức của
trách nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân
nhân là căn cứ chung, có tính chất bắt buộc và do pháp luật quy định. Bởi lẽ,
hành vi khách quan của mỗi tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm
do pháp luật hình sự quy định là căn cứ chung, yêu cầu bắt buộc đối với việc
truy cứu trách nhiệm hình sự những hành vi cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân thoả mãn những dấu hiệu được mô tả trong pháp luật
hình sự. Ví dụ:
Hành vi đi khỏi đơn vị, nơi công tác, nơi điều trị, điều dưỡng, hành vi
không trở lại đơn vị sau khi đi phép, đi công tác, đi điều trị, điều đưỡng và
hành vi không đến đơn vị mới (khi được chuyển đơn vị), không đến nơi công
tác, nơi điều trị, điều dưỡng đều là những biểu hiện cụ thể của hành vi đào
ngũ. Như vậy, “đào ngũ” là căn cứ chung do pháp luật hình sự quy định và
chỉ có thể dựa vào đó mà có thể đặt vấn đề truy cứu trách nhiệm hình sự các
hành vi nêu trên về tội đào ngũ.
Vì vậy, có thể khái niệm cơ sở hình thức của trách nhiệm hình sự của
các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân như sau: Cơ sở trách
nhiệm hình sự của các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân là
căn cứ chung, có tính chất bắt buộc và do luật hình sự quy định mà cơ quan
Nhà nước có thẩm quyền phải dựa vào đó để truy cứu trách nhiệm hình sự
người đã thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội xâm phạm nghĩa vụ, trách
nhiệm của quân nhân bị luật hình sự cấm.
- Về mặt quy phạm, trên cơ sở pháp lý quy định tại Điều 2 Bộ luật hình
sự hiện hành, chúng tôi cho rằng chỉ hành vi có đầy đủ các yếu tố cấu thành
một tội phạm cụ thể xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm của quân nhân được ghi
nhận tại Chương XXIII “Các tội xâm phạm nghĩa vụ, trách nhiệm hình sự