Tư tưởng dân bản của Mạnh Tử và vai trò của nó trong xã hội Việt Nam

^
4«
DAI HOC QUOC
GIÀ
HA NOI
TRirÒNG
DAI HOC KHOA HOC XÀ
HÓI VA
NHAN VÀN
NGUYEN BA QUAN
TU'
Tl/ÒNG DAN
BÀN CÙA MANH
TU £
VA
VAI TRÒ CÙA
NÒ
TRONG XÀ HÓI
VIÉT
NAM
htOfNAY >
• • •
CHUYÉN NGÀNH DUY VÀT
BIÈN
CHLTNG
VÀ DUY VAT
LICH
SLT
Ma so: 50102
LUAN
VÀN THAC

Si
KHOA HOC
TRIÈT
HOC
Ngiròi huang dcìn kJioa
hoc: PCS
.PTS
LE VÀN QUAN
Dai
hoc^koa\|u)c XTrSiòiva ixiian
van
M
OAi HOC
oucx:
C?-R ^K
K>^
[
•.j_ ni;.n;i„5E.
N A
HA NOI
-1999
MUC
LUC
A.
PHANMÒDAU
02
1.
Tinli
cap thiét cùa
de

tài 02
2.
Tìiih hìiih iighién ciru va
doi
tugng
cùa luan van 02-05
3.
Muc
dieh va iihiém vii cùa
luan van 06
4.
Phirang
phàp
nghién
cùu 06
5.
Cài mói cùa luan van 06
6. Già tri
su'
duiig
cùa luan van 06
7.
Càu trùc cùa luan van 06
B.
NOI
DUNG
uong
1 : Tién de hình thành
tir
tuòng

dàn
bàn cùa Manh Tu* 07
^1.1:
Diéu kien kinh té -xà hòi
Triiiig
Hoa thòi
Xuàn thu-Qiién
quoc
07-13
;<
1.2:
Tu
tiròiig dàn
bàn trong sàch
kiiili
dién
Nlio già triróc
Manh Tu 13-22
—^ -
4 ^
T—^
^ ^ ; '•
uong
2:Tu
tuòng dàn bàn trong he
thóng tu
tuòng triét hoc
va luàn ly
cùa
Manh Tu

23
2.1:
Tu
tu'òiig
triét hoc-ca
so'
cùa
duò'ng ló'i
i:ihàn
chinila
23-27
2.2:
Tu tuòng
dàn
bàn trong
dirò'ng loi ^liàn chiiiKicùa
Manh Tu 27-39
jong
3: Vai trò cùa
tu
tuòng
dàn
bàn cùa Manh
Tu
trong xà boi
^
Viét
Nam(nien
na^
40

'
3.1
:
Vai trò cùa tu tuòng dàn bàn cùa Manh
Tu
trong xa boi
phong kién Viet
Nani 40-S3
3.2: Tu
tii'òiig
dàn bàn cùa Manh
Tu
vói tién
trình
dàn chù hoà a
nu*ó'c
la
53 (xS
C.KÈTLUAN
: :
69-7^
va
A. PHÀN
MÒ DÀU
1.
Tinh
càp
thiet cùa
de
tài

Trong
nhù"ng
nàm
gàn
day, viec ma rong dàn chù dang là
mot nhu
càu
bue
thiét.
Su"
nghiep dàn chù hoà do Dàng ta
lành
dao dà dat
dugc
nhùng thànli
tuu to
ìón,
nhumg vàn
con
gap khòng
it nhìrng khó
khan.
NhQtig lue
càn cùa qua trình
dò
mot phàn khòng nhò là do hoàn
cành thirc
hien
dàn chù, do quan niem
va

nhan
thùc ve yéu
càu dàn chù hoà tao
nén.
Chùng
ta thuc hien dàn chù hoà trong diéu kien
ma nhu"ng
tàn
du
cùa co che
chuyén
che phong
kién phuong
Dóng
con ànli huong
rat nang
né.
Vi
vày, dàn chù hoà
tru'ó'c
hét là giài phóng nén kinh té, xà hoi
va
con
ngu'ò'i
khòi
nhùng
ành
hu^òng tiéu cu'c
cùa co
che

dò.
Tuy
nhién,
su
nghiep dàn chù hoà lai
dugc
tién hành bai
nhùng
con
nguòi
do
lich su
de
lai,
dugc nhào nan bòi
chinli
co
che
dò. Mat khàc, Viet Nam di
lén
Chù
nghìa
xS hòi khòng qua giai doan phàt trién
che
dò Tu bàn chù
nghia nén
khòng dugc
thù'a hu'òng nliùng
thành qua dàn chù ma
trai

qua mày tram nàm
che
dò dò phàn dàu dat dugc.
C6 the
nói
ràng,
tru"óc klii chùng
ta tién hành su nghiep dàn chù hoà
truyén thong dàn chù a nuòc ta là chua
co
gì dàng ké. Tuy
nhién,
cùng
giòng nhu
nliùng
nuòc
chiù
ành
huòiig
sàu sàc cùa Nho giào,
chùng
ta
lai
co
mot truyén thong dàn bàn rat
làu
dòi
va
nhàt quàn. Truyén thòng
dò,

trén cà hai phuang dién
tich
cu'c
va
tiéu
circ
dà, dang
va
se
con ànli
buòìig
khóng
nliò
tal tién
trìiili
dàn chù hoà.
Vi
vày,
tim
hiéu tu tuòng
dàn bàn cùa Nho giào, nhàn
thù'c
bàn chat
va
xàc dinh vai trò cùa nò
tron^
tmyén thòhg cùng
nhu trong
hien dai là
mot

viec làm
can
tliiét va càp
bàch.
2.
Tình hình nghién cùu
va
dòi tugng cùa
luan
van.
2.L Tình hình nghién
cùu.
Ò Trung Quòc, càc hoc già rat quan tàm nghién cùu tu
tuòng
dàn bàn
cùa
Khóng
Manli. Tuy nhién, càc
y
kién
con co
nhiéu diém bàt dóng
va
co
the
kliài
quàt thành mày
kliuynh hu'òng
chù yéu sau:
Chù nghìa Tu do: Chù nghià

Tu"
do (nhiing nàm 50-60) chù yéu
dua
vào Chù nghìa
kinli
nghiem
va
phàn
tich
logie.
Chù nghTa Tu' do cho
ràng, trong truyén thòng Trung Quòc, càn bàn
Ichòng co
cài goi là dàn
chù.
Qua khù
khóng giùp gì cho viec xày
du'ng
nén
chinh
tri hien dai.
Nho giào mài: Thài dò cùa càc vi Tàn Nho là sàng tao mói phài du'a
vào cài gòc vòn
co.
Tuy nhién, do
qua de
cao truyén thòng nén ho dà màc
phài sai làm. Ho dà co
gang tini
trong càc

tliu"
tich co nhùng càu chù
co
ve dàn chù de mang ra so
sànli va
di dén khang dinh là gòc ré cùa dàn
chù
chinli
là yéu càu phàt trién
tir
thàn cùa tinh thàn dao dù'c trong vàn
hoà truyén thòng Trung Quòc.
Khiiynh hi/óng dành
già
khàch
quan, theo tinh thàn cùa Chù nghTa
Marx: Su
ón
dinh
ve kinli
té,
chinh
tri a Trung Quòc trong nhù'ng nàm
gàn
day
là diéu kien cho nhùng dành già khàch quan ho'n
ve
vai trò cùa
Nho giào. Nhiéu nhà nghién
cù'u

cùa Trung Quòc cho ràng tu tuòng dàn
bàn cùa
Nlio
giào,
ve
bàn chat là khàc xa so vói tu
tuòng
dàn chù trong
nén chinh tri hien dai, nhung nò cùng
chùa
dung nhùng nhàn tò hgp ly
ma
su nghiep dàn chù hoà càn phài ké
thùa.
Ò Viét Nam
tu
dàu
thè
ky XX tra lai
day
dà xuàt hien nhiéu còng
trình nghién cù'u, giói thieu
ve Nlio
giào trong dò
it nliiéu co de
càp tói tu
tuang dàn bàn. Dò là
:"Klióng
giào
plié bìnli

tiéu luan" cùa Dào Duy
Anh; "Khòng hoc dàng " cùa Phan Boi Chàu; "Mot so vàn
de ve Nlio
giào Viét Nam" do OS Phan Dai Doàn làm chù bién; " Nho giào xua va
nay" cùa Quang Dam; "Dén hien dai
tu
truyén
thòng"cùa
OS
Tran Dinh
Hugu;
"Nlio
giào" cùa
Tran
Trong Kim; "
Nlio
giào xu'a
va
nay" do OS
Vù Khiéu làm chù bién; " Nho hoc
va
Nho hoc tai Viét Nam " cùa GS
Nguyén Tài Thu; "Bàn
ve
dao Nho" cùa Nguyén
Kliàc
Vien . Trén ca
sa nhùng tài
liéu
trén

day
va trong giói han vàn
de
dàn bàn, chùng tòi
thày
nói
lén
mot
so nói dung sau:
Thù
nhàt:
Nhiéu tàc già déu cho ràng,
ve
bàn chat tu tuòng dàn bàn
^
cùa
Nilo
giào là
kliàc
xa vói tu tuòng dàn chù trong nén chinh tri hién
dai.
Tuy
nliién,
nò cùng chù'a dung nliùng yéu tò hgp ly, càn thiét cho qua
trình dàn chù hòa. Dò là nhùng y kién cùa GS
Tran Dìnli
Hugu trong
"Dén hien dai
tu
truyén thòng"; Phan Dai Doàn trong "Mot so vàn

de ve
Nilo
giào Viét Nam "
Thù hai: Nho giào nói chung
va
tu tuòng dàn bàn cùa
Klióng
Manli
nói riéng
klii
vào Viét Nam dà khòng
con
giù dugc bò mat vòn
co
cùa
nò
nhu a Trung Quòc. Nhiéu
kliài
niem biéu dat tu tuòng dàn bàn dà két hgp
vói mot so yéu tò cùa truyén thòng yéu
iiuóc,
doàn két toàn dàn cùa
nguò'i
Viét nén dà mang
tinh
dàn toc, nhàn dàn sàu sàc. GS
Tran Dinh
Hugu trong "Nho giào
va
vàn hoc Viet Nam trung càn dai" cho ràng:

Nho giào du nhàp vào nu'óc ta bao già cùng phài theo quy
luàt
phàt trién
cùa dàn
toc
ta là chòng giac ngoai xàm bao ve tó quòc, chòng dòng hoà.
GS Nguyén Tài Thu trong "Nho hoc
va Nlio
hoc a Viét Nam" cho ràng
:"Nho hoc dòng vai trò quan trong trong he tu tuòng thòng tri Viet Nam
gàn mot ngàn nàm, nhung vai trò dò
co tich
cuc
va
tiéu cu'c,
co
thùc day
va
kìm hàm tuy
tùng thò'i
ky lich
su.
"Nliìn
chung vai trò cùa Nho hoc
phu thugc vào vai trò lich
su
cùa giai càp phong kién Viet
Nam"(48,141).
GS Vù
Kliiéu

trong "Nho giào tai Viét Nam" cùng
kliàng
dinli:
nhùng
yéu tò
tich
CU'C cùa Nho giào gàn lién vói giai doan phàt trién di lén cùa
che
dò phong kién Viét Nam
Thù ha: Trong xà hòi Viét Nam hien dai Nho giào vàn
con
tòn tai va
co vai trò
nliàt dinh Vai
trò
dò
dugc the hien trén cà hai phuong dién
tich
circ va
tiéu CU'C. Tuy nhién, su tòn tai cùa Nho giào trong xà hòi Viet
Nam hien dai khòng phài là vói tu càch he thòng vòn
co
cùa nò,
ma
vói
tu càch là nliùng yéu tò, nhùng bò phàn. Nhù'ng yéu tò, nliùng bò phàn dò
tòn tai xen
kè
vói y thù'c mói,
co

the là bó xung cho y thù'c mai, co the
làm bién dang, kìm hàm su' phàt trién cùa y thù'c mói. Vai trò cùa tu
tu'òng
dàn bàn Klióng Manli cùng dugc
nliìn
nhàn theo mot tinh thàn nhu
vày. Dò là quan diém cùa GS. Nguyén Tài
Tliu
trong " Nho hoc
va
Nho
hoc a Viét Nam".
Thù
tu:
Nilo
giào vàn
con co
vai trò
iiliàt
dinh trong xà hòi Viét Nam
hien dai,
vi
vày, chùng ta phài xàc
dinli
phuong phàp dành già
va
ké thù'a
dòi vói di
san
dò. GS.

Tran Dìnli
Hugu trong "Dén hien dai
tu
truyén
thòng" cho ràng muc
dich
cùa viec
dànli
già
va
ké thù'a Nho giào là
vi
còng cuóc xày dung Chù nghìa xà hòi,
vi
su toàn thàng cùa chù nghìa
Màc-Lé nin. GS Nguyén Tài
Tliu
trong
"Nlio
hoc
va Nlio
hoc tai Viét
Nam" cùng cho ràng: nghién cù'u xua de
pliuc
vu nay thì
con
càn phài
xuàt phàt
tu'
nliùng nhu càu cùa hien tai, phài "hien dai hoà"

nhiìng
tu
tu'òng, nhùng khài
niéni
cùa truyén thòng.
Nhùng vàn
de
chung, khài quàt trén
day
là tài liéu tham khào de
chùng tòi giài quyét
mot
vàn
de
cu the là vai trò cùa tu' tuòng dàn bàn
Manh
Tu
trong xà hòi Viét Nam hien nay.
2.2.
Dòi
tugng
nghién
cùu cùa
Juan
vàri
Trong qua trình nghién cù'u chùng tòi nhàn thày, tu tu'òng dàn bàn là
mot bó phàn quan trong cùa triét hoc xà hòi, cùa tu' tu'òng chinli tri Nho
già.
Tu tuòng dàn bàn klióng phài là
iiliàt

thành bàt bién hoàc
chi
là san
phàm riéng cùa mot nguòi, mot thò'i. Trong càc kinh dién Nho
già
vòn là
tu liéu co vàn hién, co
su
dugc san dinli
(Thugrig
thu;
Td
truyén, Luàn
ngù ),
tu tu'òng dàn bàn dà khà dam
net.
Tuy nhién, nliùng nguòi nghién
cùu
iilian
thày, dén Manli
Tu,
tu tuòng dàn bàn mói thuc su' dugc phàt
trién
mot
càch tàp trung, ro ràng
va
sàu sàc.
Theo gu'ong Khóng Tu "Du
nliàt di
quàn chi", trong su càn nhàc

ve
klioàng
thòi gian cho phép va quy mó cùa mot luàn vàn thac
si,
chùng
tòi chgn tu tuòng dàn bàn cùa Manh
Tu va
vai trò cùa nò trong xà hòi
j2J
Viét Nam
hieiwiay
làm dòi tugng nghién cù'u cùa luàn vàn này. Hy vgng
tu mot
diém dugc làm sàng rò, chùng tói
co thè
tién tói hiéu duoc tu
tuòn^
dàn
bàn
cùa Nho già nói
chung
va
ành
hu'òng cùa nò trong xà
hòi Viét
Nani
ngày nay.
3.
Muc
dich va nhièm

vu cùa luàn
vàn
3.J. Muc dich
Vàn dung quan diém duy vàt bién chùng
va
duy vàt lich
su
de nhàn
thùc mot càch he thòng tu tuòng dàn bàn cùa Manh
Tu,
trén co sa
dò tim
hiéu vai trò cùa
nò
trong xà hòi Viét Nam ngày nay.
3.2.
Nhiém vu
1-
Tìm hiéu tién
de hìnli thànli
tu tuòng dàn bàn cùa Manh
Tu,
dac
biét là tién
de
ly luàn trong
"Thug'ng
thu"
va
"Luan ngù".

2-
Trình
bay
nhùng nói dung ca bàn cùa tu tuòng dàn bàn trong tàc
phàm "Manh Tu ".
3-
Tini hiéu vai trò ciia
tu
tu'òng dàn bàn cùa Manh Tu trong xà hói
Viet Nam.
4.
Phuong phàp nghién cùu
Luàn vàn chù yéu dua vào phuong phàp luàn cùa Chù nghìa duy vàt
bién chùng
va
Chù nghìa duy vàt lich su, dac biét két hgp phuong phàp
lich su va
logie,
phàn
tich
tóng hgp. Ngoài ra luàn vàn
con su
dung càc
phuong phàp cu the khàc nhu phuong phàp he thòng, so sành
5.
Cài
mói cùa luàn vàn
- Trình
bay
tu tuòng dàn bàn cùa Manh

Tu
theo mot he thòng,
\.\i
ca sa dén tu tuòng va bién phàp thuc hién.
- He thòng hoà nliùng quan diém
ve
vai trò cùa tu tu'òng dàn bàn
cùa Manh Tu trong
xà hòi
Viét Nam trong mot
de tài
nghién cùu
dòc
làp.
6. Già tri
SU'
dung cùa luàn vàn
- Làm tài liéu tham khào cho viec nghién cùu
va giàng
day Nho giào.
- Làm tài liéu tham khào cho viec tìm hiéu vai trò cùa tu tuòng dàn
bàn Nho giào dòi vói su nghiep dàn chù hoà a nuòc ta hién nay.
7. Càu trùc cùa
luàn
vàn
Luàn
vàn gom ba
phàn.
Ngoài phàn
ma

dàu va két
luàn,
nói dmig goni ba
chu'onCT.
B-
NOI DUNG
Chuong
1
TDÉN DE
HÌNH THÀNH
TlTTUÒNG DÀN BÀN CÙA MANH
TU'
1.1 Diéu kien kinh
téxà liòi
Trung Hoa
tliòi
Xuàn
thu-Cliién
quòc
Trai qua
iihuiig
thàng tram cùa lich
sù\
Nlio giào
dà tón tai
trén
hai
mu'ai thè
ky
trén

mot dia bàn rong
lóii.
Trong qua trình phàt trién, tat yéu
no phài mang theo
nhùng
dac diém cùa dàn toc Trung Hoa
eó
dai
va chiù sir
quy dinh bòi
iihùiig
diéu kien kinh té-xà hoi cùa thòi dai
ma
no ra dòi va
phàt trién. Theo chùng tòi,
kliòng
ehi riéng Nho giào
ma
bàt
eù
mot hién
tu'ong
nào, néu chùng ta eó
thè
làm ro
duae
no
siiih
ra, tón tai va tiéu vong
trong nhùng diéu kien nào thì

iihùng
hiéu biét cùa chùng ta
ve
no sé
boi;
duae
nhùng làm
lac.
Vói Nho giào, trong giói han cùa
de
tài luan vàn này
chùng tói ehi
de
cap tói
nliùlig
diéu kién kinh
té-xà
hòi làm ca sa cho viec
hình thành
va
phàt trién cùa
tir
tu'òng dàn bàn Khóng Manh.
Khi nghién cùn
ve
nhùng dac diém kinh té-xà hòi làm ca
so
cho
su*
ra

dòi va phàt trién cùa Nho giào nói chung, diém dàu tién thu hùt
su*
quan tàm
cùa càc hoc già
Màc-xìt
tu*
trii'óc
dén nay là làm rò thòi ky Xuan thu-Chién
quoc trong lich
su'
Tmng Quoc eó dai thuòc hình thài
kinli
té xà hòi nào.
Tai day chùng ta bàt gap mot vàn
de
rat
co
y
nghla
là y kién cùa càc nhà
su
hoc
ve
diém khòi dàu
che
do phong kién a Trung Quoc là rat khàc nhau.
Pham Vàn Lan thì cho ràng diém khòi dàu cùa
che
dò phong kién ò Trung
Quoc là

tu thè
ky XI TCN (thòi Tày Chu).
Quàch
Mat
Nliirgc
thì lai cho là
vào
thè
ky IV TCN. Tran Trong Kim
dira
theo nhiéu
su*
sàch chù Hàn thòi
tru'óc
thì cho ràng xà hòi Tmng Hoa
tu
hàng nghìn nàm
truóc klii
Khóng
Kliàu lap
ra
Nlio
giào, von là mot xà hòi phong kién
Néu nhu*
ehi
càn eù vào ngòn
tu ma
nguón
su
sàch

con de
lai thì
niróc
Tmng Hoa ké
tu
thòi Tarn dai (Ha,
Thuoiig,
Chu) cho dén dòi
JVfSn
Thanh
triróe
sau
chi
trai qua mot hình thài kinli té-xà hòi phong kién. Là
nliùn^^
ngiròi
Màe-xit,
chùng ta dà quen vói càch phàn chia xa hòi thành nàm hình
thài kinh té-xà hòi cùa Màc.
Thénliung,
mot diéu dà
dugc nliiéu
nhà nghién
cùu eó
iiy
tm thùa nhàn là trong càc
su
sàch eó
con
de lai,

ngiròi xira
dà
khòng tò ro mot y niem nào
ve phu'ong
thùc ehiém
hùu va
phuong thùc bóc
lot,
tàt
nhién là ho cùng khòng càn eù vào
dò de
phàn biét càc xà hoi.
Chinh
vi
vày
ma
chùng ta phài làm ro nói hàm cùa khài niem "phong kién"
ma
càc
su
sàch
xira
dà dùng.
Khài niem "phong kién"
dirgc
tao thành do su* rùt gon thành ngù
"Phong hàu kién quoc".
Che
dò phong kién theo
nghia

goe cùa
nò
là
che
dò
Thién tu. Khi nhà Chu lén
iigòi
dà chia cà vùng Hoa Ha thành 71
niróe,
phong cho 53
ngiròi
trong ho vua làm còng hàu. Dén dàu thòi Xuàn thu
(Thè ky VIIITCN) uy quyén
nlià
Chu dàn dàn bi sa xùt. Càc
chir
hàu manh
vu'On
lén lan
lirót
Thién
tu*
va
chèn
ép,
traiih cuóp
dat dai, dàn chùng cùa
nhau. Quyén thè
va bóiig lòe
cùa chu* hàu khòng phài do Thién

tu
phong
nùa
ma
chù yéu là do
traiih
cu'óp, ehiém
doat.
Sang thòi Chién quòc (Thè ky
V TCN) chién
traiih
cuóp doat dat dai giùa càc chu hàu ngày càng khée
liét
va
ehi
con
bay
iiiróc manli
là tón tai. Cuòi cùng, Tàn
Doaiih Chnili
diet sàu
niróe
kia
va
thong nhàt cà vùng Hoa Ha. Sau
klii
thòng nhàt "thién ha" Tàn
Doanh Chmh dà chia dat niróe thành nhùng chàu, quàn
Su
sàch eó coi

viec làm cùa Tàn Doanh Chinli là xoà bò
che
dò phong kién (xoà bò càc
nuóc
chu hàu)
de
thiét lap mot niróe thòng nhàt là theo nghìa
iiliu
vày.
Néu
lày phirong
thùc ehiém hùu
va
phirang thùc bóc lot làm ca
so de
phàn dinh, chùng ta eó
thè
thay ràng,
dirói
thòi Tam dai vói viec phong hàu
va kién quòc, nliùng òng vua duói Thién
tu*
eó
thire
quyén tri nuóc
va
eó
thuc lai là nliùng thài àp xày dung thành niróe de tri
vi.
Tuy nhién,

tu
thòi
Tàn Thuy
Hoàng,
mac dù viéc phong tuóc kèm theo danh hieu thài àp vàn
con nhirng dirói
Hoàng
de
kliòng ai co nuóc
de
tri riéng. Bàn thàn tuóc vi
dirgc
phong cùng kliòng mang
hi
thuc quyén,
thu'c
lai
nià thire
quyén, thuc
lai dò chù yéu là do chùc vu cu thè
ti'ong
bò mày cai tri
dira
lai.
Tu
thòi Tam dai
va
ngay cà thòi Chién quòc khi ma dja vi cùa Thién tu
nhà Chu dà sa xùt, chién
traiih eiróp

dat dai xày ra khòc liét thì su ehiém
8
hùn mòng dat cùng chua tra thành phó bién trong xà hòi, chua hình thành
mot giai càp dua vào
che
dò tu hùu ày
de
thòng tri
va
bóc lot. Vua càc nuóc
chu hàu tién hành càc cuòe chién
traiili de
cuóp dat dai, tranh giành quyén
lue cùng déu nùp dirói danh nghìa
Tliién
tu (nhà Chu). Nhu vày, trén thuc té
ve
mat
thè che virang
quyén khòng phài bao giò cùng giù dugc cuc dién tàp
tmng nhung
ve
phuong thùc
so
hùu thì:"Dàt dai duói Tròi dàu
chàng
là cùa
Vua"C*0-
Trong diéu kién nhu vày xà hòi khòng eó tu hùu
lón

nhung vàn eó
quy toc dugc ban dat
vlnli
vién
va
nhàn dàn vàn co tu* dién. Khòng eó
che
dò nò le dién hình
iiliu
ò phuang Tày
nliirng
vàn
co nliiéu
hình thùc làm con
ò, day tó,
iiiua
bàn nguòi. Khòng eó nliùng lành ap vói quyén sa hùu trgn
veii nliulig
vàn eó "giang san" riéng cùa nliùng quy toc
co
thè lue. Nhùng
cài
"lung
chùng" nhu vày tón tai qua nhiéu thè ky
tu
Xuàn thu sang Chién
quòc dà chùng tò
day
là mot thòi ky lich
su ma

xà hói dà trai qua
qua
trình
dàu tranh hét
sue
gay go
va
phùe tap giùa cài eù chua mat hàn
va
cài mói
dang trén con
duòiig
xàc lap. Cài eù ò day, là
che
dò xà hói ehiém hùu nò le
va
cài mói là
che
dò chuyén
che
phong kién phirang Dòng hiéu theo thuat
ngù
ehmli
tri ngày nay. Bòi càuli lich
su loan
lac, xào trgn giùa cài eù
va
cài
mói
nhu*

vày dà thùc dàyvà chùng kién su* ra dòi cùa nhiéu dao ly xù* thè,
nhiéu
tm*òng
phài triét hoc khàc nhau trong dò eó Nho giào.
Su tón tai
va
eó khi
con
dugc thùa nhàn cùa nhùng cài khóng dién hình
trén
day
chinh là su* phàn
ànli
cùa màu thuàn giùa tap trung
va
phàn tàn.
Che
dò chuyén
che iiiuòn
tón tai phài khàc phue su' phàn tàn,
nhù'ng
nò lai
khóng dù
sue de dianh
toàn cài dòi lap. Tmh hình
iiliir
vay dà kéo
dai
nhiéu
tlié

ky
chnili
là ca
so
cho su
lira
chgn duòng
lòi
chinh tri cùa mgi
Iriéu
dai chuyén
che
là han
che va Igi
dung. Cài dòi lap ò day
ehnih
là xu thè phàn tàn càt
cu
vòn là
tir
nhién trong nén
san
xuat nòng nghiep.
Dira
vào bò mày quan lai
va
quàn dòi, hoàng
de mot
mat
thàng

tay dàn àp su* phàn loan nhung mat
khàc cùng dùng
tiróc
cao bóng hàu de ràng buge quy
toc va
hào
triròng.
Dòi
(*)
Theo
Kiiili tlii-Bàc
sofii.
vói dàn chùng, lue
lirgng lao
dòng chù yéu tao nén nliùng
san
pham nuói
song
xà hói thì
luòn
dugc hoàng
de giànli
cho nhùng lòi tòt dep, dugc dóng
vién khuyén
khich va
quan tàm
klii
mùa màng bj thàt bàt. Dòi vói
che
dò

chuyén
che
thì viec giành dugc
long
dàn eó
thè
eoi nhu là thù "phàp bao".
Ò
day
cùng càn phài xàc dinh ro là, vai trò quan trgng cùa nguòi dàn dòi
vói nhùng thàng
tram
cùa dat
nuóe,
dòi vói su
thiiih
suy cùa mói triéu dai là
mot van
de
thuc tién, xuàt phàt
tu
vi thè cùa ho trong xà hòi. Tu tuòng dàn
bàn, duòng lòi
chnih
tri thàn dàn
ma
Nho giào néu ra
va
dòi hòi quàn
vuaiig

phài thuc hién
chnih
là
su*
khài quàt thire tién dò.
Klii
nghién cùu nliùng diéu kién kinh té-xà hói làm ca
so
cho su ra dòi
va phàt trién cùa tu tuòng dàn bàn, diém quan trgng càn duge làm sàng rò là
su*
chuyén bién
tu*
tu tuòng
"kinh
giòi"
dén tu tuòng
"trgng
dàn" trong lich
su
tu tuòng Tmng Quòc
Co
dai,
dàc
biét là
tir tu'òng
Dòng Chu.
Trong giai doan cùa
liìiili
thài kinli té-xà

ligi
ehiém hùu nò le (Tru'óc
Dóng Chu) chua eó
kliài
niem dàn. Trong Thién dao quan cùa nguòi thòi
Ha-Tliuong,
Thugng
de
duge
muòiig
tugng là mot vi thàn nhàn càch, eó
dàng dàp cùa thàn thuy tó, tuyèt nhién khòng phài là thàn Sàng thè. Thugng
de
giao quyén cho mot
loai
con là
De
cai tri. Su' viec này dugc
niu'òng
tugng
theo thè
che
tóng phàp, theo kiéu
già
toc. 0 day, trong quan he vói Thugng
de
vàn
de
nghìa vu, chùc nàng cai tri cùa
De

cùng chua duge xàc dinh,
vi
vay
De
eó toàn quyén cai tri duói ha giói.
De
chi co tràch nhiém thò
phung,
làng
nghe Thugng
de.
aio
dén thòi Dòng Chu
(tu
Thè ky XI TCN) thì tình
hìnli
bàt dàu eó su
thay dói. Su' xuat hién cùa còng cu
bang
sàt da tao diéu kien cho san xuàt
phàt trién
va
cùng vói no là ca càu xà hòi cùng bién dói theo. Nòng nghiep,
còng
thiiong
nghiep khà phàt trién; vàn hoà giào due vòn do quy toc khòng
che lùng
doan dà dàn dàn truyén bà xuòng càc giai tàng khàc trong xà hòi
va co dà
phàt

trién manh me. Viec dùng
sue
tràu, bò
de
eày kéo, vice
su
dung còng cu bang sàt ngày càng rong rài dà khiéh cho nén nòng nghiep
10
cùa Tmng Quòc buóe vào mot thòi dai mai: càc san phàm nòng nghiep
tàng lén,
nliàn kliau già
tang, tu hùu rugng dat bàt dàu xuat hien. Phuong
thùc san xuàt xà hói thay dói, dàn dén
su*
tan
rà
ò nhùng càp do dàu tién cùa
che
dò ehiém hùn nò le
va
cùng vói
qua
trình tan rà dò là
qua
trình phong
kién hoà. Quy toc eù (còng thàt) suy vi dàn, thè lue quy toc mói (dia chù
mói) ngày càng ehiém uu thè; dia vi cùa ngòi Thién tu bàt dàu suy vi. Ngòi
Tliién tu kliòng
con
là

triròng
tón
ma
co thè bi thay dói Tà't cà nhùng bién
dói to lón ay tat yéu dugc phàn ành vào nliùng boat dóng vàn hoà tu tuòng.
Trong xà hòi nhiéu
tri
thùc lón dà xuàt hién
va de
xuàt nhùng phuang àn
iihàm
cài tao
va
phàt trién xà hòi, hoac ón dinh lai nhùng mat chù yéu cùa
cuóc
song
xà hòi trong thòi dai
day
bién dóng duói nhiéu quan diém triét
hgc,
tu*
tuòng kliàc
iiliau.
Trong hàng
loat
càc vàn
de ma
thòi dai dat ra càn
phài giài quyét thì van
de tru'óe

tién thu hùt càc hgc già Dòng Chu quan tàm
giài quyét là giài
thieh
tai sao
Tliugng de
lai khòng bao ve dugc ngòi vua
cho Thién
tu iilià
An. Su giài
thieh
do tàt yéu phài phàn ành duge nhùng
thay dói trong quan he san xuàt
va
cùng vói nò là su thay dói
ve
ca
cau
giai
càp,
trong do nói lén
vàii de
vi tri, vai trò cùa nguòi dàn dòi vói an nguy cùa
xà tàc
va
su'
thiiih
suy cùa triéu dai. Càc hgc già Dòng Chu dà co
gang
kién
tao mó hình mot òng vua vói nliùng phàm chat, tràch

iiliiém
cu the. Tiéu chi
de
kiém dinh nliùng phàm chat, tràch
nliieni
dò chinh là dàn y.
Su thay dói trong thugng tàng kién tmc
iiliir
kién tao mot òng vua khàc
vói òng vua quy toc chù nò, viec xàc lap nhùng mòi quan he trong dò thàn
phan nguòi dàn bàt dàu duge chù y tói va
de
cao,
so di
co dugc là do su
chuyén bién lón
ve
kinli té
va
ca càu xà hói
tu
dòi Chu. He qua tàt yéu cùa
nhùng chuyén bién dò là dia vi xà hòi cùa nhùng giai tàng trong xà hói dà
eó nhùng thay dói, trong dò dàng chù y nliàt là su thugng
thàng
dia vi cùa
tàng
lóp SI va
nòng dàn tu do ngày càng dòng dào.
Su thugng thàng dja vi cùa tàng lóp

si
truóc hét duge biéu hién ò lue
lugiig
ngày càng dóng dào trong ca
càu
sl-nòng-còng-thuong.
Theo ghi
chép cùa sàch Td
truyén,
vào nàm
651
(TCN) eó mot cuóc
"miiih
hói" tai
lì
dàt Quy Khoan trong
dò co
diéu khoàn quy dinh sT khòng
dugc
quyén
thè
tàp.
Do mat quyén the tap
nén
tàng lóp này hi
day
xuong hàng
thù:
dàn.
Nguón

thii
hai tham
già
vào tàng
ló'p si
là nhù'ng quy toc trong nliùng nu'óc
bai tran. Lich su tu' Xuàn thu tói Chién quoc dà cho thày chién tranh "kiém
tinh"
ruòng dàt xày ra hét sù'c àc
liet,
tu'
han 1800 nu'óc
chi con
lai 7 nu'óc
va nhu vay so
lu'o'ng
càc nhà quy toc trong càc nu'óc thàt tran bj day xuong
hàng thù dàn cùng rat lón. Nguón thù ba tham
già
vào tàng lóp sì là
tu
nliùiig
nguòi nòng dàn tu' do, dia chù mói
vu'oii
lén thòng qua hoc hành.
Tru'óc
day
he thòng giào
due
là dàc quyén riéng cùa giói quy toc va

chi
giói
han trong quan phù. Cùng vói
su'
bién dói cùa kinh té va co càu xà hói, giào
due dugc
mó rong xuòng tói tàng ló'p thù dàn. Giào
due
tru'óc
day
chi giành
elio
quy toc thì
bay
giò là
"hùn
giào vò loai". Trong the
che
kinh té-xà hòi
dà trình
bay
trén
day,
làm quan song bang bóng
lòc vira
sung
su'óiig
vùa
co
danh vgng càch biét han vói dam dàn lao dòng. Nhò

co "hùxi
giào vò loai"
ma nguòi dàn trong xà hòi
co
dugc su'
lu'a
chgn hoàc là yen vi làm dàn
thu'òng hoàc là di hgc rói nhò
co
tri thù'c ma thay dói dia vi, de ra làm quan
de
co
cuòc song sung
tue,
dugc xà hòi trgng vgng. Khà nàng
lira
chgn này
dà tao ra mot tmyén thòng hiéu hgc tòn su trgng dao
va
mot tàng lóp sì
dòng dào trong xà hòi.
Theo dà qua trình tan rà cùa
che
dò
ehiém hùn
nò le va phong kién hoà,
thò'i Chién quòc là
su'
tiép
tue

truyén thòng cu
iihulig
so dì khàc
ve
càp dò là
do eó
nhùng
tàc
iiliàn
mói : mùc dò
kliòc
liét cùa chién
traiili già
tàno^;
dàn
chùng
CU'C klió
hon; tàng lóp sì dòng
hoii,
trìiili
dò cao han
Day
là thòi ky
nòng bóng nhàt cùa buóe chuyén
tu che
dò ehiém
hù'u
nò le sang che dò
phong kién. Chién tranh kiém
tnih

mòng dàt, tranh giành quyén lue cùa càc
thè lue
quy toc làm cho dòi song dàn chùng chu'a bao giò cùng cu'c
iiliu
vày,
chua bao giò dàn chét
nliiéu iiliu
vày. Tiép noi tmyén thòng nhàn vàn, càc
hgc thuyét (ké cà Phàp
già,
Mac
già )
khòng the làm
nga
truóc thàn phàn
cùng
CU'C
cùa con nguòi, tru'óc mot xa hòi hoang tàn
bài
bào tàp chién tranh.
Trong bòi cành
diiili
diém ày, trai qua thòi ky bàch
già tranli
iiiiiih,
su
tich
12
luy
cùa mày tram nam da tao nén buóc chuyén bién lón trong nhan thù'c .

Cùng vói
qua trìiili
"Hgc
nlii
uu
tac
si",
nliùng eò
gang
cà nhàn dà
day
tri
thùc xà hòi phàt trién hét
sue
ru'c ra.
Tu
dia vi quy toc,
si
rai rung tuy theo
tùng
lliih vu'c tm'óc
day nàm giù
ma
tao thànli nhùng nhóm khàc nhau: thuat
si,
àn
si,
hiép
si,
bién

si
Càc nhóm dò dugc ly luàn hoà tao thành càc hgc
phài,
ma
nhiéu hgc phài thì tàt eó nhùng tranli luan vói
nliau.
Diéu này dà
tao nén nhùng trang
iirc
ra trong
lidi
su tu tuòng Trung Hoa
ma
nguòi ta
thuòng quen ggi là thòi ky
"Bach già
tranli minh". Day là thòi ky
ma
dia vi
tàng lóp
si
dugc thay dói mot càch
nlianli
ehóng. Do nhu càu cùa chién
tranh,
iiliu
càu hùng
eiròng
cùa quòc
già

nén vai trò, dia vi cùa tàng lóp
si
duge tòn
viiili
hon bao giò hét. Su tòn
viiih ve
dia vi này phàn nào dugc thè
hién ò viec phàt biéu
tu*
do hon nhùng quan diém cùa
mìiih,
tham ehi khòng
càn phài kiéng
de
dòi vói cà ngòi vua.
Co
le ehi eó trong diéu kien nhu vay
mói eó kè
si
dù dùng
càm
phàt biéu nén
mèiih de :"Dàii
vi quy, xà tàc thù
ehi,
quàn vi
khiiih".
(9,263)
Dòi vói Nho
già,

trong bòi càuli do dà xuat hien mot
iiliàn
vat mói là
Manh Tu. Sau Khóng Tu,
tu
Tàng
Sani,
Klióng Càp dén Manh Tu là mot
hgc phài
ma
hàu hét càc nhà
Nlio
dòi sau coi là chinh thòng. Do nhùng dòi
hòi nóng bòng cùa thòi ky thién ha dai loan,
long
nguòi ly tàn, dàn tình
cùng
ciré
nén Manh Tu chù y nhiéu han dén nhùng vàn
de
cu thè cùa dòi
song chinh trj
va
kinh té. Triróe cuc dién bàch
già
tranh minh, Manh Tu dà
ra
sue
bào ve
va de

cao Nho giào. Nhùng nò lue do kliòng chi thè hién ò
viec tao dung mot ca
so
ly luan cho duòng lòi chinh tri nhàn nghìa
ma con
thè hién ò nhùng bién phàp kinli té, xà hòi cu thè
ma
òng dòi nhà vua thuc
hién
iihàm
cùu vót dàn chùng. Chinh
vi
vay
ma
tói Manli Tu tu
tiròiig
dàn bàn
cùa Nho già
mói
dirgc thè
hién mot càch
tap tiiuig va rò net
nhat.
1.2
Tu:
tuòìig
dan bàn trong sàch kinh dién
cùa
Nho
già

truóc Manh Tu.
Trong lich su tu tuòng Trung Hoa eó mot truyén thòng là càc nhà tu
tuòng thuòng xuat phàt
tu qua
khù,
lira
chgn lày cài "sa dàc" ròi
tu
dò vói
vai trò là nguòi
nglil
theo, nói theo
ma kJiuyèeh
xung
va
quàng dién cho
13
phù hgp vói thòi dai cùa
minh.
Qua tiìiili
ra dòi, tón tai
va
phàt trién cùa
Nho giào cùng theo truyén thòng dò. Tu tuòng cùa Khóng Tu truóc hét là
mot su ké thùa. Trén ca
so klio
tàng vàn hoà truyén thòng, Khóng Tu dà
tóng két, "san dinh"
de
hình thànli nén nhùng kinh sàch dàu tién cùa Nho

giào vói phuang ehàm "thuat
ma
klióng tàc" cài dao lón cùa thành hién. Sau
khi Khóng Tu mat, hgc trò cùa òng mòi nguòi
lliih
hòi mot phàn cài dao lón
dò
ma
bó xung, phàt trién
tliém
lén, dàn tói
tìiili
trang Nho
già
chia làm tàm
phài.
Vi
le dò, viec tìm hiéu cài coi nguón tu
tuàng
vói tu càch nhu là tién
de
ve
mat ly luàn khi nghién cùu mot dai biéu cùa Nho
già
trong mot thòi
ky nhàt dinli là hét
sue
quan trgng. Nghién cùu tu tuòng dàn bàn Manh Tu,
chùng tòi cùng di theo con duòng do.
Tu'

tuòng dàn bàn dà xuàt hién khà
som
trong sàch kinh dién cùa Nho
giào nhu Chu
dich,
Kinh
thi,
Kinh
tliU,
Luàn
ngù,
Td
truyén !Y\:o\\^
luan vàn này
chùng tòi
ehi'dé
cap tói hai tàc pliam tiéu biéu nhàt laKinh tJìUykLngn ngil
12.1.
Tutuòiig dan bdn ùvngKinh thu
Kinh
tliirìk
sàch chép
ve che do va
vàn chuong cùa bòn dòi Ngu, Ha, Thuang
(Ali) va
Chu.
Kinli
thu
con
ggi là

Kinh Thuong thudo due
Khóng Tu "san dinh"
là mot tàc phàm chuyén luan
ve
chinli tri trong dò tu tuòng dàn bàn là mot
trong nhùng tu tuòng chù dao
va
xuyén suòt.
Tu
tiròng
dàn bàn là mot loai tu tuòng chinli tri coi trgng dia vi
va
vai
trò cùa dàn chùng lóp duói. Dia vi
va
vai trò dò dugc biéu hien cu thè trong
tuang quan
tròi-vua-dàn.
Tu
thò'i An, quan
he
còng xà nguyén thuy bàt dàu tan rà, thòng nhàt
thành xà hòi cùa
mot
òng vua chung. Su phàt trién cùa
san
xuàt dàn dén
nliùiig
thay doi trong co càu xà hói , giai càp xuàt hién. Co càu giai càp
trong xà hòi thay

dói
làm này
siiili
vàn
de
phài giài
thieh,
càt nghìa nhu
thè
nào dò ve vi
tri,
vai trò cùa dàn trong
tu'ong
quan vói "an ninh" cùa xà tàc
va su
thinli
suy cùa triéu dai. Giài
thich
vàn
de
này
Kinìi Tìiugng tJiu
dà
co
nhù'ng
méiih de
hét sù'c sàu sàc trong dò vi
tri,
vai trò cùa dàn duoc
de

cao.
14
Trong quan he vói dàt nu'óc: "Dàn là gòc cho nu'óc; gòc
ma
kién co, nuóc
duge an
iiiiilif47,
777). Trong quan he vói nguòi càm quyén:"Dàng sg chàng
phài là dàn u! Dàn klióng eó vua tròng eày vào dàu; vua klióng eó dàn, cùng
ai giù* nuóc Nhò ràng
de
dàn bòn bè phài
kliòn
cùng, thì
lóe
tròi cho sé
hèthàn."r47,64).
Nhàn thùc sàu sàc
ve
vi tri, vai trò cùa dàn trong quan he vói dat nuóc
va
nguòi càm quyén dà dugc dinh hình
tu
rat
som (tu
thòi vua Thuàn)
va
dugc tua
\aing
chàe trén ca sa cùa quan niem

ve
"tròi'\
"dao
tròi",
"menìì
tròf\
Thuang
tìuf,
Ca-Dao Mó viét :"Tròi, tai màt sàng suòt, theo
su'
nghe ,
su tròng cùa dàn ta. Tròi ban
pliiróc
cho nguòi thién, ra oai cho kè àc, theo
su yéu, su' ghét cùa dàn
ta."('47,
73).
Nliu
vày, ò
day
tròi dugc hình dung
khòng chi eó y vi siéu viet
ma con
dugc chùng thuc bòi dàn y.
Tròi
chi
trao quyén cai quàn dàn
elio
ké eó
due,

biét ehàm lo dén dàn
chùng.
Vì:"Tròi
giùp kè ha dàn, dat vua
de
cai
tri"(41,
197), nén ké làm vua
ma
tham
lam
vò dò
de elio
dàn chùng phài khòn khó thì "lòc tròi cho sé hét
hàn".
Trong quan he vói
Tliirgng
de,
Ha
de
(vua) chi là mot loai con,
Thugng
de
eó thè thay dùa con này
bang
dùa con khàc, nhu :"Vua Kiet nhà
Hùu Ha khòng thuàn y Tròi, dòc hai dàn càc nuóc. Tròi
ben
sai vua Thànli
Thang xuòng truat ngòi vua nhà Ha" (41,201).

Va
viéc thay thè dò duang
nhién phài eó ly do,
tu
dò càc hgc già tao tàc Thuang thu dà kién tao mot
òng vua vói nhùng tràch nhiém, nghìa vu va quyén
Igi
cu thè. Nhùng nghìa
VII,
tràch nhiém do cùng duge xàc lap trong nliùng mòi quan he khàc nhau,
ben
trén là Tròi, dirói là dàn chùng. Cho nén, toàn bó Thuang thu là di giài
thich
va
xàc lap,
iiham
kién tao
iiigt
òng vua khàc vói òng vua quy toc chù nò.
Ha
de
trong quan he vói Tròi: Tròi
chi
chgn
mot
dùa con nhàt dinh
de
trao cho ngai vàng cai tri ha giói. Dùa con dò phài bào
dàni
mot

so
tiéu
cliuan
nhat dinh. Tròi ehi ban ngai vàng cho kè eó
due.
Due
phàn ành thài
dò tón kinli, thò phung, tòn trgng
le
tiét
va
tu
due de
tri dàn. Ha
de tron^r
quan he vói dàn: Càc hgc già cùa
nlià
Chu dà giài thich, Tròi làp vua là
vi
15
so dòng dàn chùng chù kliòng phài
vi
vua. "Tròi giùp kè ha dàn, dàt ra vua
de cai
tri"
(41, 197).
Tròi
siiili
ra muòn vàt,
iiiuòn

loài,
trong
so
dò co con nguòi là
linh
thiéng
iiliat.
De
quàn ly, chàn dàt dàn chùng nén Tròi làp ra vua
va
eó ca
che de
giàm sàt.
Ve
danh nghìa, chù thè cùa su'
giani
sàt là Tròi, dò là thè
che
tòi cao. Tuy nhién, trén thuc té, Tròi thuc hién
su*
giàm sàt dò thóng qua
dàn chùng. Vua làng nghe y chi cùa dàn là muòn nghe y chi cùa Tròi thòng
qua dàm dàn ày. Bòi
vi,
" Tròi giùp ta
bang
lòi thành thuc, eù xem
long
dàn
khàc biét. (41, 257),

elio
nén, vua Bàn Cauli khi chinh dòn phép tàc dà nói:
"Càc nguòi eó chùc vi khóng ai duge ngàn trò nhùng lòi cùa dàn phàt biéu y
kién"
(41,152).
Meiih
tròi dugc thè hien ò y dàn, nén y dàn cùng chinh là ménh (ménh
dàn),
kè thi hành chinh
su*
khóng thè kliòng theo. Thién
Bau
cauh,
ha eó
ghi:"Dàiig
Thugng-Dé muòn rang tò
due
trach cùa
due
Cao-tó (vua
Thàiili-
Thang) ta, cai tri quòc
già.
Ta cùng mot, hai quan dai thàn thành thuc, kinh
càn, theo
meiih
dàn, duge ò làu
dai
noi tàn àp." (41,168). Dàn eó vai trò
quan trgng dòi vói an

iiiiili
cùa xà tàc nén kè thi hành chinh
su*
muòn niróe
ón dinli, ngai vàng
ben
vùng thì phài quan tàm dén dòi
song
vàt chat cùa
dàn, phài day cho dàn biét
le,
nghìa" , chinh su' hay còt ò nuói dàn cho
dugc no àm Luàn ly de
sua
dù'c
haiili
cho dàn, còng tàc
va
thuong mài
de
su*
diuig
cho dàn, chàn nuói dàn
elio
khòi dói rét, déu duge diéu hoà."
(41,58).
Khi thi hành mot hình phat dòi vói
De,
Tròi cùng thòng qua dàn
chùng, eó thè là nliùng tai uong (bào

kit,
han hàn)
ma
Tròi giàng xuòng, eó
thè là mot cuòe "càch mang"
de
phé truàt ngòi vua. Trong lich
su
Trung
Quòc dàu dòi Chu
de
biét duge y Tròi, Thién tu dà cho
sim
tàm càc bài ca
dao,
dàn ca trong dàn gian
de
xem y Tròi dugc thè hién trong y dàn
iiliu
thè
nào.
Vi
vay,
chiù
ménh Tròi làm vua nén phài quy dàn, trgng dàn. Tu tuòng
"dàn là gòc", "dàn là quy" cùng duge sinh ra trong mòi quan he ày. Tròi
vi
dàn
ma
dat ra vua nén dàn là tién

de,
vua là he
qua.
Dàn là gòc a day là
theo nghìa dò.
Nliu
vay, viéc nghién cùu tu tuòng dàn bàn ngay
tu
trong
16
Kinh thu sé
elio
chùng ta ca sa ban dàu trong viéc nghién cùu tu tuòng dàn
bàn sau này cùa
INHio
giào nói chung
va
cùa Manh
Tu
nói riéng.
7.2.2. Tu tuàng
dàu
bdn cùa Khong Tu trong Luàn
Ngi7
Khóng
Tu
tén là Khan, tén chù là Trgng Ni,
siiili
ò Khùc Phu nuóe
Lo.

TÓ tién cùa Khòng
Tu
là quy toc niróe Tòng, cha làm quan a nuóc Tràu.
Dén dòi Khóng
Tu già
dìnli sa sùt rai xuòng hàng "tién" (nghèo).
Lue
tré
òng làm quan coi
klio
sau làm Dai
tu*
khàu rói
Nliiép tu'òng
su cho Quy Thi.
Vi
chù
tru'ong
chinli tri khóng phù hgp vói Quy Thi nén òng bò di chu du
qua
iiliiéu
nuóc, mang cài dao lón cùa
Tliành
hién ra thuyét phue vua càc
nuóc chu hàu thuc hién. Tuy
iiliién,
duòng lòi chinh tri cùa òng kliòng duge
càc nuóc này dùng. Dén nàm 70
tuoi
òng tra

ve
nuóc
Lo
ma truòng day
hgc.
Là nguòi mò dàu nén tu hgc, khai sinh mot nén tu tuòng, Khóng Tu dà
eó nhùng ành
huòiig
lón dòi vói càc thè he hgc trò sau này.
Ly tuòng cùa Khóng Tu là muòn
mot
xà hòi
yèn
bìiili,
thjnh
tri trén ra
trén duói ra duói, vua ra vua, tòi ra tòi. Ong luòn phan dòi kè thi hành chinh
su
iigugc
dai dàn, tham lam vò dò,
gay
chién tranli tàn sàt dàn. Bòi
vi,
dàn
eó vi tri vai trò quan trgng dòi vói an
ninli
cùa xà tàc
va
thiiih suy cùa triéu
dai nén òng dòi kè chàp chinli phài thi hành duòng lòi chinli tri "bue dàn".

"Hué dàn" là dùng cùa cài tiét kiém, yéu dàn phài nhu con,
sii*
dung
sue
dàn khòng hai dén mùa màng, làm cho dàn dòng, giàu
va
day cho dàn biét
le
nghìa. Ly tuòng chinh tri tham
dirgm
tinh thàn dàn bàn nhu vay,
ve
mat
ly luan dà duge Klióng Tu
de
cap dén trong pham trù "nhàn".
Qua
trình phong kién hoà
tiiòi
Xuàn thu dà tao ra su* phàn hoa trong
càc giai tàng cùa xà hòi. Trong tàng lóp chù nò, thién tu
va
vua chu hàu suy
tàn dàn, bòi thàn va dai phu thì phong kién hoà. Giai càp dia chù
va
thuong
iiliàn
ngày càng lón
niaiili.
Nò le thành nòng dàn tu do

va
thg thù còng.
Tàng lóp mói bao gòm dia chù, thuang nhàn,
bìiih
dàn thànli thi
va
nòng
dàn tn do eó yéu càu chung là xoà bò
che
dò nò le, dòi hòi eó
mot
càch cai
tri kliàc
ma
ò dò thàn phàn cùa hg phài duge dòi xù nhu là nhùng con
ngiroì.
Dòi vói Khóng Tu, tuy là tòng
Chiji,^;|^hti^-eó,
nhung tu tuòng cùa
17
^7 Ài^ZJ
òng khòng thè thoàt ly
kliòi
duong dién cùa thòi cuòe, khòng thè klióng
phàn
ànli
duge nliùng dòi hòi
bue
xùe cùa thòi dai. Chinh vi vày
ma

tuy
tòng Chu, thùa
nliàn
chinli quyén cùa vua duong thòi
iiliung
òng lai rat bàt
man ve
hién trang
va
mong muòn eó nhùng thay dói
nhàm
kliàc phue hién
trang dò. Giài phàp
ma
Klióng Tu
lira
chgn kliòng phài là dùng hình
de
cuong
elle,
cùng klióng chi là
sua
chùa lai vàn
che
cho thieh ùng vói con
nguò'i
va
thòi dai
ma
truóc hét

va
quan trgng hon cà là càn phài
sua
chùa
tu
chinh ngay trong
long
nguòi. Dàp ùng yéu càu giài quyét vàn
de
nhu vay,
Khóng
Tu'
dà
dira
ra mot nguyén ly bao trùm nliàt, là tmng tàm hoc thuyét
cùa òng, dò là
nìiàn.
Theo Khóng Tu thì nliàn tàm mói là chàn ca cùa
siiùi
ménh, là
sue song
tinh thàn
va
eòi nguón cùa sù'c tu khòng
che.
Day là
diém ma sau này duge Manli Tu tiép thu
va
dac biét khuyéch sung trong
hgc thuyét

ve
tàm, tinh
va
trong duòng lòi chinh tri
là'y
nhàn
nglila
làm gòc.
Nhu vay,
de
dàp ùng
iiliu
càu cùa hién trang xà hòi dang dién ra su
phàn hoà làm thay dói tuong quan giùa càc giai tàng trong xà hòi, khài
niem "nhàn" xuat hien dà dat vàn
de
quan he giùa con nguòi vói nhau trén
ca sa coi con nguài là con nguòi. Day là mot y niem mói, truóc Tày Chu
nò le khòng dugc xem là con nguòi, già tri cùa nò co thè quy thành ta,
lua.
Nò le ehi là
mot
thù* còng cu biét nói , chang eó nhàn càch nén cùng chua
dàt vàn
de
dòi nhàn càch, dòi dugc hién dién trong xà hòi vói
tu*
càch là mot
thành vién eó vi tri
va

vai trò nliàt dinli. Chi dén
klii
tàng lóp dia chù mói,
thuang nhàn,
bìiili
dàn thành thi
va
nóng dàn tu do dà tra nén dòng
dào,
thành mot lue
lugng
xà hòi eó
iiliu
càu dòi dugc dòi tó nhu dòi su vói nhùng
con nguòi, mói xuàt hién chù "nliàn" theo nghìa nhu danh Nho Dóng Trgng
Thu dà bién luan là "Nhàn tao nguòi".
Khóng Tu cho ràng bàn
tiiili
con nguòi là gàn nhau, do vi tri xà hòi
ve
sau làm cho hg kliàc nhau. Nhu vay, ò mot mùc dò
iiliat
dinli òng dà thùa
nhan
su*
bìnli
dang
ve
mat nliàn càch cùa con nguòi song trong xà hòi. Tuy
iiliién,

do han
che ve
mat lich su, bàn thàn òng
con
eó thành kién rat
iian^
ve su phàn càch, dac biét là su phàn càch
ve
mat dao
due
va tri
nàn^,
o^iùa
•X"
tàng lóp quy toc thòng trj
va
dàn thuòng. Ong cho ràng thu'òng dàn,
tiéu
nhàn tàp trung mgi thòi
xàii,
hay dòi hòi quyén
Igi,
theo duói, hay xùi
iiliau
làm àc
Ve
bàn chat, dàm dàn thuòng này là khó cài tao nén trén thuc té
khòng thè dat duge diéu nhàn. Tuy nhién, hg cùng klióng
con
là nò le

ma
là
mot thành vién cùa xà hòi nén càn dugc dòi xù nhu nhùng con nguòi, eó vi
tri,
vai trò nliàt dinli trong xà hòi.
Khòng
bang long
vói thuc trang chinh tri
ha
khàc duong thòi, Khóng
Tu chù
trirong
chinh tri phai lày nliàn làm gòc Ong cho ràng, nguòi dàn
khóng làm dugc diéu nliàn
nliuiig
càn diéu nhàn hon cà càn cùu khòi hoà
hoan.
Diéu này cùng eó nghìa là nhàn phài dugc làm
tu
trén xuòng. Nliàn a
day
là
due
muc thuòc pham trù quàn tu, dac biét là dòi vói nguòi quàn
tu
càm quyén chù klióng phài là
due
muc cùa con nguòi phó bién. Diéu nliàn
càn
elio

mgi nguòi, nhung nguòi bình thu'òng làm diéu nhàn thì bàt
qua
chi
giùp dugc
mot
so it nguòi,
con
nguòi quàn
tir
vi chinh
ma
làm diéu nliàn thì
eó thè giùp cho cà nuó'c, cà thién ha. Chinh vi vày
ma
Khóng
Tu va
sau này
là Manh Tu rat
tiil
trong dén
due
nliàn khi nói
ve
phàm chat cùa
ngiròi
vi chinh.
Klióng Tu klióng
dira
ra mot dinli nghìa hoàn chinli
ve

nliàn. Nói dung
"nhàn" trong quan niem cùa Klióng
Tu
phài dugc hgp lai trong nhùng càu
tra
lòi cùa òng truóc hgc trò. Nliàn tru'óc hét là mòi quan he giùa nguòi
va
nguòi vói tu* càch là nliùng quan he xà hòi. Nhàn là su' hoà hgp giùa con
nguòi vói con nguòi trén ca
so tìnli
thuang. Dòi vói Manh Tu sau này nhàn
là
"long trac
àn". "Nhàn tao nguòi" nén "minh muòn tu* lap thì cùng thành
lap cho nguòi; minh muòn thành còng thì cùng giùp nguòi thành còng."
(Theo
26,193).
Nliu
vay, nliàn ò day dugc xày dung trén mot quan
he
mói
giùa nguòi
va
nguòi: nhàn
va
ky (kè khàc
va
ta). Trong quan he ày eó su
bình
dàng,

co di co lai trén ca
so
nhàn càch hai
ben
déu dugc tón trgng.
Nliàn ò
day
là suy
tu
minh ra. Ngay cà vua muòn nguòi ta co
le
vói minh
tliì
cùng phài eó
le
vói nguòi ta.
Dòi vói
IClióng
Tu, due vgng cùa con
ngiròi
là tu
nhién,
òng khòng
chù
truang diet due,
iiliung
lày
lé
de
iróc

thùc no,
tue
là chi thùa nhàn
tronca
19
pham vi cùa lé.
Vi
vày, trong tu duong, òng rat de cao khà nàng
tu*
khàc
che
bàli
thàn
de
theo dùng lé tiét. Do là còng viéc huóng nói, là khà nàng tu giài
phóng cùa con nguòi. Nhu vày, trong
quan
he giùa nhàn
va
lé eó màu
thuàn: mot màt
deiii
nhàn vào làm nói dung (là chat) cùa lé, eoi lé là hình
thùc biéu hien (là vàn) cùa nhàn; màt kliàc, lày lé
de
uóc thùc nhàn. Nhàn,
theo Khóng Tu, phài dugc quàn triét vào nói dung cùa lé. Diéu này dà làm
thay dói lé
tu ben
trong: nhàn manh viec phài kinh nhuòng. Kè cai tri, theo

Khóng Tu, phài kinli nhuòng cà trong còng viec tri dàn
de
dàn theo lé
ma
khòng làm loan. Duy tri lé
nliirng
viec
deiii
nliàn vào làm nói dung cùa lé,
làm
cho no bót khàt
khe,
xiuig
dot mang
tliàii dugc
nguyén vgng cùa tàng
lóp bình
dan.
0 thòi Khóng Tu
già
dinh
("già")
theo kiéu chù nò-nò le dang tan rà,
già
dinli theo tu hùu, ho dà ra dòi
nliirng
chua thành phó bién. Chinli vi vày
ma
quan niem cùa òng
ve

dao hiéu
con
rat bào thù. Klióng Tu lày hiéu
de
làm gòc cùa nliàn, lày tòn toc làm co'
so
cho xà hòi
iiliàm
muc dieh chinh tri
rò rét. Quàn
tu
hét
long
vói cha me thì dàn theo diéu nhàn.
Ben canh
do,
Klióng
Tu
cùng da
co gang
tìm cho hiéu mot ca
so
tu nhién, chù khóng phài
ehi là ca sa tón toc Diéu này co thè eoi
nliu
là xu huóng tiép can vói su
còng nhan
già
dinh
nliò

(ho, tu
hCm)
là quan trgng, tuy chu'a ràt ra dugc
mot
két
luan tat
yéii
nhu vay.
Khóng Tu thùa nliàn
che
dò phàn phong thòi Xuàn thu
va
lé nhu là
biéu hien cùa
che
dò dò. Tuy nhién, triróc hién
ticing
xà
ligi
dang trong
qua
trình thay eù dói mói, quan niem cùa òng
ve
nliàn là su giài dàp
ma
theo dò,
càn phài eó nhùng cài bién
ve
màt xà hòi.
Qua

trình cài bién dò khòng chi
là thay dói,
sua
chùa vàn
che
cho phù hgp vói thòi dai
ma
quan trgng han cà
là càn phài co nhùng thay dói ngay trong chinli bàn thàn con nguòi, dac biét
là nguòi "vi chinli". Nguòi "vi chinh" phài thuòng xuyén tu duòng, khàc
che
due vgng,
phàthuy
"kinh nhuòng" tao ra trang thài "hoà", doàn két xà hòi.
Dò là nliùng cài bién xà hòi mang
tinli
cài
lirong
dugc ly luan hoà trong
khài
niem"iihàn".
Nhàn vói
tiiili
hai màt cùa no chi phòi chinli tri quan
va
20
dao
due
quan cùa Khóng Tu .
Ve

mat chinh tri Khóng
Tu
chù tru'ong khòi phue
//
nhà Chu, néu
"chinh danh"
de kliói
phue
che
dò phàn phong,
de
cao
"due
tri"
de
giào hoà
thién ha, làm diu di quan he càng thàng giu*a giai càp thòng tri
va
dàn. Tu
tu'òng dàn bàn cùa Khóng Tu duge thè
liién klià
dàm
net
trong duòng lòi
"due
tri".
Khóng
Tu'
chù truang
kliòi

phue lé nhà Chu nhung dà
dein
nhàn vào
làm nói dung cùa lé. Vi vày, òng chù
Iruong "due
tri", thuc chat là tri dàn
bang due
nhàn. Tuy òng trgng lé, tòn quàn
va
luòn
kliuyén
nguòi ta làm
theo lé
va
trung quàn,
iiliung
vàn coi su giùp
icli elio
dàn, cho nu'óc quan
trgng hon su tu tiét mot càch vò ich. Ong nói: "Quàn Trgng giùp Hoàn còng
khién Hoàn còng làm bà càc chu hàu, thién ha quy
ve
mot mòi, nhàn dàn
dén nay
con
mang on òng. Néu khóng
co
òng thì ngày nay dà phài
gige
toc,

mac ào eó vat
ben trai (nliir
nguòi Di,
DicJi)
rói: òng ày
ha
nhu bgn thàt phu
thàt phu giù
due
tin tàm thuòng, tu treo eó noi ngòi rành
ma
chàng ai biét
tói
ir".(Theo.
26,158)
Dù'c tri dòi hòi nguòi thi hành chinh su' phài tu duòng
due,
dóng thòi
phài dem cài
due
sàng dò ra thuc
liànli,
dem lai nhùng diéu ich nuóe,
Igi
dàn. Khóng
Tu
yéu càu nguòi thi
hàiili
chinh tri phài tiét due, yéu nguòi,
su

dung
sue
dàn khóng hai dén mùa màng, phài làm cho dàn dòng, giàu
va
day
cho dàn biét lé,
nliac
Nhùng quan
diéni
eó tinh chat nguyén tàc, vach
duòng lòi này cùa
IClióng Tu
sau này dà duge Manh
Tu
ké thùa
va
phàt
trién trong duòng lòi chinli tri lày nhàn nghìa làm gòc, vói nhùng bién phàp
cu thè
ve
kinh té, xà
ligi va
giào due.
Tom
lai, thòi dai
ma
Khóng Tu
song,
cuóc dàu tranh xà hòi dà tra nén
gay gàt. Nhà Chu tuy dà suy yéu

iiliung
vàn giù dia vi thòng tri. Su phàt
trién
ve
kinli té dà du'a lai nhùng bién dói trong kién trùc thugng tàng làm
tan rà ò nliùng
cà'p
dò dàu tién
che
dò
chié'ni
hùu nò le
va
dòng thòi vói
qua
trình dò là
qua
trình phong kién hoà. Tuy nhién, con duòng phong kién hoà
cùa thòi dai là khà nàng cài
lirang
mot càch
de
dàt. Dàc diém do là ca
so
cho mot he thòng hgc thuat cài tao hién trang xà hói trén ca
so
thùa nhàn
va
21
cài bién cài eù cùa Khóng Tu. Do là he

Ihòng
ly luàn cài tao xà hòi theo
con duòng cài
luong,
chù'a dung
day
màu
ihuàn
trong noi dung cùa nò. Mot
màt, tu tu'òng cùa òng klióng
dira
dén su giài phóng tri tue
va
tài nàng con
nguòi, cài tao xà hòi klióng theo con duòng càch tàn
ma
theo con duòng
phue eó; khóng
de
ra dugc viec phà bò
Tlucu
dao quan Tày Chu, dùng lai,
khuàt phue trUóc ménh
va
lé
Màt khàc, do bàt bình truóc hién trang xà
hòi duong thòi cùng vói nguyén vgng cùu
ihé,
tu*
tiròng

cùa Klióng
Tu'
cùng
dà phàn ành nhu càu dòi dugc thùa nliàn
ve
màt nliàn phàm cùa con ngu'òi.
Dò là hgc thuyét
ve
nliàn, dà góp phàn
sua
dói quan niem
ve
quàn
tu,
làm
cho dao
due
co già tri ngang vói tòn toc, quyén tu'óc, mò cành cùa (dàu
liep)
khién cho hang bình dàn eó tài
due
eó thè
nani
giù nliùng vi tri cao trong xà
hói.
Dò chinh là su phà bò cài
raiili
giói giùa "quy" va "tién", quy toc
va
thù*

dàn. Quan niem
ve
nhàn nhu là mot
due muc
càn phài eó dòi vói nguòi thi
hành chinli su' thuc chat là mot
hcin
dinli buge tàng lóp quy toc thè tàp cùng
phài tu thàn, han
che
due vgng, phài
ehàm
lo dén dòi
song
cùa dàn néu
muòn
^iù
dia vi thòng tri cùa minh. Do cùng chinh là tu tuòng dàn bàn ma
mot ngàn nàm sau Manh Tu dà
tiép
thu va phàt trién thành mot he thòng
quan diém khà hoàn chinh trong duòng lòi nliàn chinh.
22
Chuxmg
2
TlTTirÒNG DÀN BÀN
TOONG
HE THONG
Tl/TUÓNG TRD^r
HOC,

CHINH
TRI VÀ LUÀN LY CÙA MANH
TLT
2.1.
Tu tuòng triét hoc-ca sa cùa duòng lòi
nhàn
chinh
ji ^
Manh Tu hg Manh tén
Klia,
tu là Tu
Du,
siiili
ò nuóe
iJx^ng
thuòc
dòng dòi tòng toc, song giùa thòi
Chién
quòc, (klioàng 372-289 TCN).
Manh
Tu'
là hgc trò cùa Klióng Càp (chàu nói cùa Khóng
Tu).
Tiép noi
Tàng
Sani,
Khóng Càp, Manh Tu dà ké
ihùa va
phàt trién tu tuòng cùa
Khóng

Tu,
de
xuàt mot he thòng tu tuòng tuong dòi hoàn chinh, dà ành
huòng ràt
iiliiéu
dén càc thè he
iilià Nlio
sau này.
Hoàn cành lich
su
thòi Chién quòc hét
sue
ròi ren, xào trgn giùa cài eù
va
cài mói dà này sinh
iiliiéu
truòng phài triét hgc,
iiliiéu
dao ly xù thè khàc
nhau.
Su*
bàt dóng
ve
quan diém giùa càc truòng phài, càc triét
già
làm
nò
ra
nhùng tranli luàn sòi nói
ma

sau này nguòi ta thuòng ggi là thòi ky
"Bach
già
tranh minh".
Ben
trong bàn thàn càc nhà
Nlio
cùng co nhùng quan
diém,
nhùng dao ly chòng dòi
iiliau
khién cho ké thì di theo
hiróng
này, ngUòi thì
di theo huóng khàc
Tu ben
ngoài, Duong Chu, Màc Dich
va
càc triét
già
khàc dua ra nhùng dao ly, luàn diém còng kich hgc thuyét nhàn, nghìa cùa
KhóngTù. Trong hoàn càuli nhu vày, Manh Tu dà
de
nhiéu còng
sue
tao
dung mot ca sa ly luàn
iiliàm
làm sàng tò hgc thuyét nhàn nghìa cùa Nho
già.

Tu
dao tròi dén dao nguòi, nhàn nghìa dà eó eòi nguón trong thién dao.
Nhùng nò lue dò cùa Manli
Tu
dà tao ra phàn dòc dào,
ma
òng còng hién
cho triét hgc Trung Hoa: hgc thuyét
ve
tàm,
tinli.
Truóc Manli
Tu,
trong càc kinli dién Nho
già
dà quan niem tròi, dàt,
muòn vàt muòn loài luòn vàn dòng kliòng ngùng: thài cuc thành hai
iighi,
hai nghi thành bòn tugng, bòn tugng thành tàm
què
Su van dòng dò
khóng phài là hón loan, lón xón
ma
dién ra co trat tu', phép tàc rò ràng. Dao
vòn nghìa gòc là con duòng, rói sau dò ma rong thành qui luàt, phép tàc
Dao là qui luàt cùa tròi dàt. Tuy nhién, con nguòi càn phài tim hiéu cài dao
23
tu nhién cùa tròi dàt, càn phài làp dao de song cho dùng dao tu*
nliién.
Trong Kinìì

dich
eó ghi :"Lap dao tròi, nói àm
va
duong, làp dao dàt, nói
cuong
va
nhu, làp dao nguòi, nói nhàn va
iigliIa"(Theo.21,131).
Nhu vày,
nhàn
va
nghìa là dao cùa nguòi, diéu dò càn phài dugc luan chùng. Cu thè
là nliàn nghìa phài duge xem
nliu
là nliùng phàm chat thugc
ve
bàn tinh cùa
nguòi
va
tinli cùa nguòi là do tròi bau cho.
Manli Tu dà
de
xuàt tu tuang tinli ngu'òi vòn thién. Ong
elio
ràng, màc
dù giùa càc thànli vién trong xà hòi co su' phàn còng khàc nhau
va
thuòc càc
giai tàng kliàc nhau,
nliulig

tinli cùa hg vòn
di
là dòng nhàt. Ong
nói:" phàm
vàt cùng loai thi cài bàn tinh giòng nhau. Tai sao riéng
tinh
nguòi lai nghi
iigò
là kliòng giòng nhau? Thành nhàn cùng dóng loai vói
ta"(9,155).
Dàu là
bàc
thành nhàn
iiliu
vua Nghiéu hay vua
Tliuàn
nhung
cùng bàm thu cài tinh tròi bau,
tue
là cùng dóng
mot
tàm nhu mgi ngUòi cà.
Nguòi
hién-hay
kè ngu, quàn tu hay tiéu nhàn chi khàc
nliau
mot diéu là eó
giù dugc cài tàm hay kliòng
ma
thòi.

Nhir
vày, theo
Mcinli
Tu, tinh nguò'i
vòn
di
là thién, bòi vi
klii
sinh ra mgi ngUòi déu eó nliùng mòi thién, dò là
long trae
àn,
long
xau
ho,
long nliuòng
nhin,
long
thi phi (phài
trai).
Tuy
nhién, diéu kién
song
luòn thay dói
va
cùng vói nò là y ehi tu duang dao
dù'c cùa mòi nguòi là khàc nhau, nén eó nguòi eó thè co
gang,
tàng cuòng
tu duang,
nliung

cùng eó nguòi
cani chiù kéiii
eòi, bi hoàn cành nhàn chini,
diéu dò dà tao thànli nhùng pham càch con nguòi cao thàp khàc nliau.
Chinh do eó tình trang kliàc nliau dò
ma
nhiéu nguòi dà khòng
con
giù dugc
cài tinli nguyén sa ban dàu tròi cho, dà di chech
Idiòi
duòng nhàn nghìa nén
Thành hién mói phài làp dao
de
uòn nàn lai
elio
ngay thang. Nhu vày, diéu
kliàng dinh tinli cùa con nguòi do tròi ban
va
déu
Ùiiéii
chinh là ca
so
néu rò su
càn thiét phài làp dao cho con nguòi.
Tlieo
quan niem cùa Nho
già,
dao do Thànli hién lap ra phài phù hgp'
vói

tulli
(do tròi ban) cùa con ngu'òi. Nò phài gàn vói con nguòi, phù hgp
vói tinh tu nhién ban dàu cùa con nguòi. Vice làp dao chù yéu phài suy
tu
con nguòi
ma
ra, bòi vi, ngay ò trong nhiìng con nguòi bìnli thu'òng déu co
24