SKKN Khai thác hệ thống kênh hình trong SGK lịch sử lớp 9

ĐẶT VẤN ĐỀ
Việc thực hiện đổi mới nội dung - chương trình, đổi mới phương pháp dạy
học đã được năm năm. Với phương pháp dạy học mới, phương tiện , thiết bị đồ
dùng dạy học đã trở thành không thể thiếu trong mỗi tiết dạy , ở tất cả các bộ
môn . Tăng cường tính trực quan, tính cụ thể , tính sinh động ,tính hấp dẫn…của
giờ dạy, sẽ góp phần nâng cao chất lượng, hiệu quả của giờ dạy - góp phần tích
cực vào việc thực hiện tốt mục tiêu đổi mới phương pháp dạy học mà chúng ta
thực hiện tích cực trong suốt năm năm qua.
Như thế, nói đến phương pháp dạy học mới, không thể không nói đến việc
sử dụng tốt phương tiện, thiết bị , đồ dùng dạy học. Phương tiện , thiết bị ,đồ
dùng dạy học ,chỉ có thể phát huy tối đa giá trị của nó , khi người giáo viên biết
khai thác và hướng dẫn học sinh khai thác một cách tốt nhất , tất cả các phương
tiện, thiết bị , đồ dùng dạy học có trong tay .
Với bộ môn lịch sử , phương tiện và thiết bị dạy học rất đa dạng , phong
phú: tranh ảnh , bản đồ (lược đồ), mẫu vật , băng hình ,phim đèn chiếu…Trong
phạm vi của đề tài này , tôi xin đề cập tới việc : Khai thác hệ thống kênh hinh
trong SGK lịch sử lớp 9 .
A.NHẬN THỨC CŨ - GIẢI PHÁP CŨ :
1) Nhận thức cũ :
SGK lớp 9 cũ có 43 kênh hình ở cả hai tập. (Trong đó , có 26 tranh ảnh và
17 lược đồ). Trong quan điểm và nhận thức của hầu hết giáo viên bộ môn lịch sử
trước đây: Hệ thống kênh hình trong SGK nói riêng , hay thiết bị đồ dùng dạy
học lịch sử ( lược đồ tranh ảnh , mẫu vật …) nói chung, chỉ là để minh hoạ cho hệ
thống kênh chữ ,để bổ sung làm phong phú nội dung SGK, còn giá trị về mặt kiến
thức thì rất ít …
2) Giải pháp cũ :
1
Chính vì nhận thức , quan điểm về tác dụng của hệ thống kênh hình như
vậy, nên trong quá trình giảng dạy , giáo viên không thực sự chú ý nhiều đến
khai thác hệ thống kênh hình .
+ Lúc nhớ , có thể khai thác qua loa (cho có ),chưa biết nên khai thác

trọng tâm vào đâu.Sự đầu tư cho khai thác kênh hình chủ yếu còn ở dạng minh
hoạ, chưa chú trọng về mặt kiết thức.
Ví dụ: khi phân tích kết quả của cải cách ruộng đất(cuối năm 1953 đến
năm 1956) giáo viên cho học sinh quan sát hình 58 và giới thiệu:đây là hình ảnh
người nông dân được chia ruộng trong cải cách ruộng đất. Nếu chỉ dừng lại như
thế, thì giáo viên không giới thiệu học sinh cũng biết được (khai thác hình 58 cụ
thể nên như thế nào sẽ có ở phần sau).
+ Hoặc: nếu thời gian không còn nhiều, giáo viên có thể bỏ qua không khai
thác kênh hình ; thậm chí vẫn có thể "quên" không khai thác…! Chính vì vậy ,
trong một thời gian dài , với phương pháp dạy học cũ , " một nguồn kiến thức
quan trọng " đã bị bỏ quên một cách vô tình .
B .NHẬN THỨC MỚI - GIẢI PHÁP MỚI
2
1) Nhận thức mới :
Hiện nay, với phương pháp dạy học mới, đồ dùng dạy học nói chung , hay
hệ thống kênh hình trong SGK lớp 9 nói riêng, không chỉ dừng lại ở giá trị "minh
hoạ" cho hệ thống kênh chữ - mà chính thiết bị, đồ dùng dạy học(trong đó có hệ
thống kênh hình ) là công cụ, là phương tiện cung cấp kiến thức và chính nó
là"nguồn kiến thức".
Như ta biết, học tập lịch sử là quá trình nhận thức những điều đã diễn ra
trong quá khứ của xã hội, để hiểu về hiện tại và chuẩn bị cho tương lai. Vì vậy
nhiệm vụ đầu tiên, tất yếu của bộ môn lịch sử ở trường phổ thông là tái tạo lịch
sử. Để tái tạo lịch sử, trước hết phải kể đến lời nói sinh động giàu hình ảnh của
giáo viên(tường thuật, miêu tả, kể chuyện, nêu đặc điểm của nhân vật lịch sử…).
Nhưng, so với lời nói của giáo viên, các phương tiện trực quan( bản đồ - lược đồ,
tranh ảnh, mẫu vật…) có ưu thế nhiều hơn: tạo ra hình ảnh lịch sử cụ thể sinh
động , chính xác hơn , giúp học sinh thuận lợi hơn trong việc tạo biểu tượng lịch
sử. Vì vậy, thật là tốt nếu giáo viên biết kết hợp nhuần nhuyễn các phương tiện
trực quan với lời giảng sinh động của mình.
Sau đây, chúng ta cùng tham khảo một kết quả nghiên cứu mà tiến sỹ

Nguyễn Hữu Chí có đề cập đến trong tài liệu: Đổi mới phương pháp dạy học lịch
sử ở trường trung học cơ sở( năm 2002).
Tỷ lệ lưu giữ trong trí nhớ:
Phương pháp Sau 3 giờ Sau 3 ngày
1 30% Lời nói 10%
2 60% Hình ảnh 20%
3 80% Lời và hình 70%
4 90% Lời, hình và hành động 80%
5 99% Tự phát hiện 90%
Ta lưu ý các phương pháp 3, 4, 5: khi giáo viên kết hợp được phương pháp
dùng lời và các phương pháp nhằm huy động đồng thời nhiều giác quan tham gia
vào quá trình học tập, tổ chức tốt quá trình dạy học thì kết quả sẽ khả quan. Lời
giảng sinh động, giàu hình ảnh; đồ dùng trực quan đầy đủ; cách thức tổ chức khai
3
thác kiến thức chuẩn xác của giáo viên, là những yếu tố quyết định cho thành
công của mỗi tiết dạy.
ở đây, chúng ta đang đề cập đến một loại phương tiện trực quan luôn có
trong tay, luôn phải sử dụng trong mọi tiết dạy, đó chính là hệ thống kênh hình
trong SGK.Hãy khai thác triệt để kênh hình, kết hợp với khai thác tốt kênh chữ ,
chúng ta sẽ hoàn thành tốt mục tiêu của bài học, học sinh sẽ nhanh chóng hiểu
bài và lưu gĩư kiết thức bền vững hơn. Giáo viên không chỉ có nhiệm vụ khai
thác tốt nội dung kênh hình trong quá trình giảng dạy mà còn có nhiệm vụ tổ
chức kỹ năng học sinh khai thác kênh hình ấy một cách đúng hướng nhất - hình
thành ở các em kỹ năng khai thác tranh ảnh , lược đồ (bản đồ)….có như thế ,hệ
thống kênh hình (một dạng quan trọng của thiết bị ,đồ dùng dạy học môn lịch sử)
mới phát huy được tác dụng - nhằm nâng cao hiệu quả,chất lượng của giờ lịch sử
- góp phần làm bài giảng sinh động , hấp dẫn , sâu sắc về kiến thức .Nếu giáo
viên khai thác kênh hình tốt ,sẽ để laị những ấn tượng cụ thể,đậm nét lưu giữ
trong trí nhớ …góp phần làm các em thêm yêu ,thêm quý môn lịch sử - cải thiện
dần quan niệm :"môn lịch sử là khô khan , chán ngắt ".Ngược lại , giúp các em

nhận ra bản chất đích thực của môn lịch sử :Rất hay , rất hấp dẫn có giá trị lớn
trong giáo dục tư tưởng,đạo đức ; giáo dục tình yêu quê hương, đất nước, con
người, cho các em nhận thức ngày càng tốt hơn về quy luật phát triển xã hội….
2) Giải pháp mới:
Nếu như SGK lớp 9 cũ , đưa vào 43 kênh hình (ở cả hai tập ) ,thì SGK lớp
9 mơí đưa vào 92 kênh hình (trong đó có 27 lược đồ và 65 tranh ảnh) .Đây chính
là điểm mới về kênh hình của SGK mới và cũng chính là một trong những biểu
hiện rõ nét về đổi mới nội dung -chương trình SGK lớp 9 mới - nhằm đổi mới
phương pháp dạy học : Nhằm giúp thầy và trò khai thác kiến thức và rèn luyện kĩ
năng trong học tập .
4
Kênh hình , bên cạnh kênh chữ , ngoài mục đích minh hoạ cho kênh chữ , còn
chứa đựng trong đó nội dung mà kênh chữ không chứa đựng nổi . Kênh hình giúp
thể hiện một cách đầy đủ , chính xác và sinh động kiến thức của bài giảng….
Tuy nhiên , điều quan trọng nhất , là làm thế nào để hệ thống kênh hình
trong SGK " thể hiện tối đa giá trị " của nó ?
Trước tiên, chúng ta cùng thống nhất các bước cụ thể khi khai thác nội dung
kênh hìnn trong SGK( bản đồ - lược đồ, tranh ảnh…):
( *) Khai thác nội dung lược đồ (bản đồ) :
- Bước 1: Học sinh quan sát lược đồ (chú ý quan sát cả nội dung , ranh giới và
các kí hiệu của lược đồ)
- Bước 2 : Giáo viên đặt câu hỏi nêu vấn đề và gợi ý học sinh tìm hiểu nội
dung lược đồ .
- Bước 3: Học sinh trình baỳ kết quả tìm hiểu nội dung lược đồ .
- Bước 4:Giáo viên nhận xét , bổ sung , hoàn chỉnh nội dung lược đồ (gắn liền
với nội dung bài học )
(*) Khai thác nội dung tranh ảnh :
- Bước 1: Học sinh quan sát tranh ảnh để xác định một cách khái quát nội
dung tranh ảnh cần khai thác.
- Bước 2: Giáo viên nêu câu hỏi , nêu vấn đề , tổ chức hướng dẫn học sinh

tìm hiểu nội dung tranh ảnh .
- Bước 3: Học sinh trình bày kết quả tìm hiểu nội dung tranh ảnh .
- Bước 4: Giáo viên nhận xét , bổ sung , hoàn thiện nội dung khai thác
tranh ảnh , cung cấp kiến thức cho học sinh .
Các bước khai thác nội dung kenh hình trong SGK trên đây, được xem là
quy trình bắt buộc mà tất cả chúng ta phải thực hiện nhiêm túc, việc còn lại để trả
5
lời đợưc câu hỏi: Làm thế nào để hệ thống kênh hình trong SGK thể hiện
được tối đa giá trị của nó?
Tôi xin đi vào hai vấn đề cơ bản :
1. Khai thác kênh hình vào lúc nào ?
2. Khai thác kênh hình như thế nào ?
NỘI DUNG CỤ THỂ :
Với phương pháp dạy - học mới , lấy học sinh làm trung tâm , dưới sự
hướng dẫn và tổ chức cuả thầy
→
trò tích cực , chủ động , năng động , sáng tạo
chiếm lĩnh tri thức .
Một trong những yêu cầu của triết học là mọi đối tượng học sinh trong lớp
đều được làm việc , đều được suy nghĩ , đều có cơ hội để trình bày suy nghĩ của
mình ….Để làm trọn vẹn được điều nằy , trong một quỹ thời gian có hạn hoàn
toàn không dễ! Việc khai thác nội dung cơ bản của hệ thống kênh chữ đã mất rất
nhiều thời gian , bên cạnh đó , giáo viên phải tổ chức , hướng dẫn học sinh khai
thác kênh hình như thế nào cho tốt về kiến thức lại phải tiết kiệm được thời gian ,
để bài học hoàn thiện là một trong những mối quan tâm lớn của giáo viên ! .
(*) Trong một bài cụ thể , kênh hình nằm ở mục nào ? Nên khai thác kênh
hình ấy ở phần đầu mục , giữa mục hay cuối mục ?…(làm sao cho hợp lí để
đảm bảo tốt nhất về phương pháp - phương pháp mới) .
(*) Khai thác như thế nào để đảm bảo về kiến thức (để kênh hình : chính là
công cụ, là phương tiện cung cấp kiến thức và chính nó là nguồn kiến thức )

- kiến thức khai thác phải : vừa đúng , vừa đủ , vừa sâu lại vừa hay ( vừa
phải đảm bảo về thời gian ) là điều rất khó …
I. KHAI THÁC KÊNH HÌNH VÀO THỜI ĐIỂM NÀO ?
6
(*) Việc khai thác kênh hình , gần như song hành với kênh chữ - khai thác kênh
hình có thể đi trước mở đường , có thể đi sau kênh chữ để hoàn thiện nội dung
kiến thức và kênh hình được khai thác khi kênh chữ đề cập tới .
Tôi xin đưa ra các phương án , ở 28 kênh hình trong học kì một (từ bài 1
đến bài 17).
1. Các kênh hình được khai thác vào đầu mục của bài (từ khai thác kênh
hình, sẽ định hướng kiến thức cho học sinh khi khai thác kênh chữ ):
Hình2(bài1);
Hình3 (bài 2) ;
Hình5 (bài 4) ;
Hình 9 (bài 5) ;
Hình10 ,hình11 (bài 5) ;
Hình 12 (bài 6) ;
Hình 14 (bài 7) ;
Hình 17 (bài 9) ;
Hình 21 (bài 10) ;
Hình 22 , hình23 (bài 11) .
2. Các kênh hình khai thác vào cuối mục ( để hoàn thiện nội dung ) :
Hình 4 (bài 2 ) ; hình 6 (bài 4 ) .
3. Khai thác kênh hình khi kênh chữ đề cập tới ( kênh hình cụ thể hoá nội
dung kênh chữ ) :
Hình 1 ( bài 1) ;
Hình 7 , hình 8 (bài 4) ;
Hình 13 ( bài 6 ) ;
Hình 15 (bài7);
Hình 16 ( bài 8) ;

Hình 18, hình 19, hình20 (bài 9);
Hình 24 hình 25 , hình 26 (bài 12),
Hình 27 (bài 14) ;
Hình 28 (bài 16).
Trên đây , là những phương án , bản thân đã thể nghiệm qua hai năm
thực hiện phương pháp dạy học mới , ở chương trình lịch sử lớp 9 - Sự sắp xếp và
bố trí nằy không phải là một quy định bắt buộc , mà nó hoàn toàn phụ thuộc vào
sự chủ động về kiến thức , khả năng linh hoạt , sáng tạo của mỗi giáo viên .
7
Tuy nhiên , dù khai thác kênh hình ở thời điểm nào chăng nưã , thì điều quan
trọng nhất vận là : Khai thác theo hướng thể hiện phương pháp mới - Nghĩa là :
Giáo viên phải hướng dẫn học sinh định hướng được kiến thức , tập trung sự suy
nghĩ của các em vào trọng tâm của vấn đề .
CHÚNG TA SẼ ĐI VÀO CÁC VÍ DỤ CỤ THỂ :
1) CÁC KÊNH HÌNH ĐƯỢC KHAI THÁC VÀO ĐẦU MỤC BÀI :
(*) Ví dụ 1: Hình 2 (lược đồ các nước dân chủ nhân dân Đông Âu ) - Bài 1:II
.Đông Âu .
Hình 2 - Nằm ở mục 1 : Sự ra đời của các nước dân chủ nhân dân Đông Âu .
* Nếu căn cứ theo nội dung kênh chữ ( nặng về phương pháp cũ ):
+ Bước1:
Chúng ta sẽ khai thác hoàn cảnh ra đời của các nước dân chủ nhân dân Đông
Âu .
+ Bước 2 :
8
Quá trình thành lập các nước DCND Đông Âu .
+ Bước 3:
Mới khai thác kênh hình .( hình 2) .
Như như vậy , kênh hình ( hình 2) lúc này xuất hịên chỉ có giá trị minh hoạ
cho nội dung kênh chữ (học sinh xác định tên và vị trí các nước DCND Đông Âu
trên lược đồ Châu Âu) .

* Khai thác kênh hình (hình 2) theo phương pháp dạy - học mới ( chúng ta
sẽ đưa việc khai thác kênh hình lên đầu mục ).
Sau khi viết mục bài (II, 1) giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác kênh
hình :
+ Bước 1:
Giáo viên cho học sinh quan sát hình 2 và đưa ra câu hỏi định hướng ? Các
nước DCND Đông Âu gồm mấy nước , đó là những nước nào ? ( chú ý phần chú
thích của lược đồ ).
+ Bước 2:
Học sinh trả lời : Tên của tám nước DCND Đông Âu .
+ Bước 3:
→
Từ hình 2 (SGK) -> Giáo viên cho học sinh quan sát vị trí tám nước
trên bản đồ Châu Âu -> Giáo viên hướng dẫn để học sinh nhận biết : Đa số các
nước nằm ở phía đông Châu Âu ( vị trí địa lí ), nhưng có nước nằm ở phía tây
Châu Âu ( cộng hoà dân chủ Đức).
→
Như vậy , khái niệm : "Các nước Đông Âu" trong lịch sử là các nước ở Châu
Âu đi theo con đường XHCN chứ không đơn thuần về mặt vị trí địa lí (khái niệm
này nặng nề về xu hướng chính trị hơn là về vị trí địa lí, để phân biệt với các
nước Tây Âu đi theo con đường TBCN).
→
Từ khai thác hình 2: Các em đã nắm được có mấy nước Đông Âu? Tên các
nước ? Vị trí địa li ? Tại sao gọi là các nước Đông Âu ?
9
+ Bước 4 Giáo viên tổ chức học sinh hoạt động nhóm để khai thác nội dung kênh
chữ :
Giáo viên có thể chia lớp thành 6 nhóm để hoàn thành hai câu hỏi ( cứ 3 nhóm
làm một câu hỏi ):
(1) Các nước DCND Đông Âu ra đời trong hoàn cảnh nào?

(2) Các nước DCND Đông Âu đã hoàn thành Cách mạng DCND như thế nào ?
→
Mỗi câu hỏi : Một nhóm trả lời , hai nhóm còn lại sẽ nhận xét , bổ sung .
+ Bước 5:Giáo viên treo bảng phụ ( đã chuận kiến thức) để giảng và phân tích
…(làm rõ đẳc điệm chung , hoàn cảnh ra đời của các nước Đông Âu - Kết hợp
trình bày ở trên bản đồ Châu Âu ;cũng trong quá trình phân tích : Giáo viên một
lần nữa giúp các em nắm chắc khái niệm "Cách mạng DCND" và khẳng định
được bản chất tốt đẹp của "Nhà nước DCND" ( của dân , do dân và vì dân ).

→
Lịch sử các nước Đông Âu đã lật sang trang mới .
( khai thác nội dung (1) : Cả kênh hình và kênh chữ từ 13' đến 15').
(*) Ví dụ 2: Hình 3 (cuộc biểu tình đòi li khai và độc lập của Lít -Va )- bài 2: Sự
khủng hoảng và tan rã của Liên bang Xô Viết .

* Nếu căn cứ theo nội dung kênh chữ :
+ Bước 1:
10
Ta tìm hiểu bối cảnh Liên Xô đầu những năm 70 của thế kỉ XX.
+ Bước 2:
Công cuộc cải tổ của M.Goóc -Ba Chốp .
+ Bước 3:
Kết cục công cuộc cải tổ …
→
Lúc nằy, Kênh chữ mới đề cập tới sự thành lập "Cộng đồng các quốc gia độc
lập '' (SNG 21/12 1991) - Nếu lúc nằy mới khai thác nội dung kênh hình (hình
3)_ thì giá trị kênh hình chỉ dừng lại ở sự minh hoạ cho nội dung kênh chữ là chủ
yếu ( giá trị cung cấp kiến thức sẽ mờ đi ).
* Khai thác "Hình 3" theo phương pháp dạy - học mới :
+ Bước 1:

Sau khi viết mục bài (Bài 2…,I…), ta khai thác nội dung "hình 3" ngay .
Hỏi : Các em quan sát hình 3(trang 9) và cho biết nội dung hình 3 nói về vấn
đề gì?
(dưới sự hướng dẫncủa giáo viên : học sinh sẽ khai thác kiến thức từ trung tâm
bức tranh - hình chiếc kéo cắt rời lãnh thổ Lít -Va ra khỏi Liên Bang cộng hoà
XHCN Xô Viết (CCCP) và biển người dương cao biểu ngữ , hô vang khẩu hiệu
đòi Lít- Va độc lập … bên cạnh Lít- Va , nhiều nước cộng hoà khác nằm trong
Liên Bang cộng hoà XHCN Xô Viết cũng diễn ra tình trạng tương tự …Đây
chính là những sự kiện báo hiệu sự khủng hoảng trầm trọng và dẫn tới sự tan rã
của Liên Bang cộng hoà XHCN Xô Viết .
→
Vậy , quá trình khủng hoảng và tan rã của Liên Bang cộng hoà XHCN Xô
Viết ,diễn ra như thế nào ? chúng ta sẽ tìm hiểu cụ thể …
+ Với khai thác hình 3ngay từ đầu mục , sẽ tạo nên sự chú ý đặc biệt , tò mò ,
ham muốn tìm hiểu , khám phá :
Tại sao Liên Xô - Niềm tự hào , thành trì của Cách mạng thế giới lại có thể
khủng hoảng và tan rã ?…
11

→
Như thế , việc khai thác "hình 3" sẽ có giá trị đi trước mở đường : Cung cấp
kiến thức , định hướng kiến thức , tạo ấn tượng mạnh , tạo nên tình huống có vấn
đề ,làm cho các em tập trung suy nghĩ để tìm tòi, khám phá …
+ Bước 2: Chuyển sang khai thác hoàn cảnh dẫn tới sự khủng hoảng ở Liên Bang
Xô Viết .
+ Bước 3: Công cuộc cải tổ M.Goóc _Ba _Chốp .
+ Bước 4:Kết cục của công cuộc cải tổ ….
2) CÁC KÊNH HÌNH ĐƯỢC KHAI THÁC VÀO CUỐI MỤC :
(*) Ví dụ 1:
12

- Nếu hình 3 được khai thác vào đầu mục I thì hình 4 được khai thác vào cuối
mục I (bài 2) :
Khai thác nội dung hình 4 có giá trị hoàn thiện nội dung kiến thức mục(I)
Giáo viên hướng dẫn học sinh nắm được : Lãnh thổ rộng lớn chiếm 1/6 S thế giới
mang tên CCCP không còn nữa , thay vào đó là : Lược đồ của nước SNG…. Đây
là sự kiện nhức nhối , làm đau lòng loài người tiến bộ , là nỗi xót xa đau đớn với
tất cả những ai đã từng yêu tổ quốc Xô Viết …
13
(*) Ví dụ 2:
- Hình 6. Lược đồ nước cộnh hoà nhân dân Trung Hoa sau ngày thành lập (bài
4, II. Trung Quốc)
14
(Mặc dầu hình 6 nằm ở trang 17 phần (2) , nhưng chính nó là nội dung kiến
thức của hình (1)- Sự ra đời nước cộng hoà nhân dân Trung Hoa )
- Khai thác hình 6 : chỉ nên khai thác vào cuối mục (1).
+ Khi giáo viên và học sinh phân tích ý nghĩa của sự ra đời nước cộng hoà nhân
dân Trung Hoa :…
→
Tới nội dung : Nước cộng hoà nhân dân Trung Hoa ra đời , đã nối liền hệ
thống XHCN từ Châu Âu sang Châu Á - trước tiên, giáo viên cụ thể hoá thông
tin "nối liền hệ thống XHCN từ Châu Âu sang Châu Á bằng bản đồ thế giới.

→
Từ trực quan bản đồ thế giới, các em sẽ khai thác cụ thể hơn vào H6 (SGK):
dưới sự hướng dẫn của giáo viên, học sinh sẽ nắm được những điều cơ bản nhất:
đây là một đất nước rộng lớn với tổng diện tích là 9.596.960 km
2
- là nước rộng
thứ 3 thế giới sau Nga và Ca-na-đa, biên giới giáp 12 quốc gia, thủ đô Bắc Kinh,
số dân đông nhất thế giới -1,3 tỉ người,( chiếm 1/5 tổng dân số thế giới). Sự ra

đời của nước CHND Trung Hoa không chỉ mở ra bước ngoặt vĩ đại trong sự phát
triển của lịch sử đất nước Trung Quốc mà nó còn có giá trị đặc biệt to lớn đối với
phong trào Cách mạng thế giới, tăng cường sức mạnh của hệ thống XHCN, cổ vũ
mạnh mẽ phong trào giải phóng dân tộc trên toàn thế giới . . .
=> Khai thác H6 (SGK): sẽ có giá trị kết lại kiến thức phần (1) khẳng định được
giá trị vô giá của sự nghiệp Cách mạng lâu dài, gian khổ của nhân dân Trung
Quốc, mở ra giai đoạn phát triển mới trong phong trào Cách mạng thế giới (trong
đó có Việt Nam).
3. CÁC KÊNH HÌNH ĐƯỢC KHAI THÁC KHI KÊNH CHỮ GIỚI THIỆU:
Việc xác định thời điểm khai thác kênh hình loại thứ 3 này nhìn chung dễ hơn và
phổ biến hơn.
Kênh hình được khai thác khi kênh chữ giới thiệu, có giá trị cụ thể hoá nội dung
kênh chữ, làm cho kiến thức sinh động , hấp dẫn.
15
(*)Ví dụ 1 :
- Hình 13: Chân dung Nenxơn - Manđêla ( bài 16 các nước Châu Phi - phần II .
Cộng hoà Nam Phi).
- Ta chỉ nên khai thác hình 13: Chân Dung Nenxơn - Manđêla khi giới thiệu đến
"dưới sự lãnh đạo của tổ chức "Đại hội dân tộc Phi" (ANC), người da đen đã tiến
hành cuộc đấu tranh đòi thủ tiêu chế độ phân biệt chủng tộc .

→
Người đứng đầu ANC là Nensơn Manđêla vĩ lãnh tụ cách mạng kiên cường,
trong cuộc đấu tranh chống chế độ apácthai . . .
(*) Ví dụ 2 :
- Hình 15: chân dung Phiđen Cátxtơrô.
(Bài 7: II. Cuba - hòn đảo anh hùng)
16
- Chân dung Phiđen Cát xtơrô phải được giới thiệu đến khi giáo viên và học
sinh phân tích sự kiện 26 tháng 7 năm 1953. Cuộc tấn công của 135 thanh niên

yêu nước Cuba dưới sự lãnh đạo của Phiđen Cát xtơrô - một luật sư tuổi trẻ (27
tuổi) hội trưởng hội sinh viên, nổi tiếng thông minh, cương trực , qủa cảm và
tuyệt vời yêu nước . . .
→
Khi khai thác hình 15 - Chân dung Phi đen Ca- Xtơ rô, Giáo viên nên kết hợp
kể chuyện : Sự hiên ngang, hùng hồn tự bào chữa của Phi đen trước toà án Ba -
Ti Xta. . . trong (Bài tự bào chữa nổi tiếng : " Lịch sử sẽ xoá án cho tôi " ) -
Điều này, sẽ có giá trị rất lớn trong giáo dục tư tưởng , tình cảm của các em đối
với Phi - đen - Vị lãnh tụ Cách mạng kiên cường của nhân dân Cu Ba - một cây
tùng vươn mình hiên ngang trong bão tố trùng khơi , giữa vịnh Ca Ri Bê . . .
Trên đây là hướng xác định : Thời điểm khai thác kênh hình trong bài
giảng, cá nhân xin mạnh dạn đưa ra để các bạn đồng nghiệp cùng tham khảo ,
trên cơ sở ấy , các đồng chí có thể lựa chọn để đưa ra phương án cho chính mình :
Khi xác định thời điểm khai thác kênh hình trong SGK .
II KHAI THÁC KÊNH HÌNH NHƯ THẾ NÀO ?
Việc khai thác kênh hình vào lúc nào là hợp lý và đúng lúc trong bài
giảng , là điều hết sức quan trọng . Nhưng , bên cạnh xác định đúng thời điểm
khai thác , giáo viên phải biết được mình sẽ khai thác nội dung gì ? Khai thác
như thế nào để kênh hình " Bật lên tiếng nói " của chính nó - Tức là nội dung
kiến thức của kênh hình sẻ được thể hiện rõ qua lời giảng của giáo viên- lúc này ,
chính kênh hình là “ nguồn cung cấp kiến thức” . Nếu giáo viên khai thác tốt ,
kênh hình không chỉ có giá trị cung cấp kiến thức , mà kênh hình còn có giá trị
rất lớn trong việc giáo dục đạo đức , tư tưởng , tình cảm cho các em học sinh .
Việc khai thác kênh hình như thế nào cho tốt , hoàn toàn tuỳ thuộc vào khả
năng và vốn liếng kiến thức của mỗi một giáo viên . Trong phạm vi đề tài này ,
17
Tôi xin nêu lên một số phương án mà bản thân đã thực hiện , qua thực tế giảng
dạy từ nhiều năm nay .
* Muốn khai thác kênh hình tốt , giáo viên phải chú ý đến các vấn đề sau :
+ Kênh hình ở mỗi bài ( Mỗi mục) là những đơn vị kiến thức cụ thể của các bài

(của mục) ấy - như thế , nó sẽ là một trong những đơn vị kiến thức cơ bản của bài
giảng , hoặc các đơn vị kiến thức bổ trợ cho kiến thức cơ bản của bài giảng .
(1) Khai thác kênh hình , trước tiên phải bám vào kiến thức cơ bản của bài.
(2) Từ kênh hình , chúng ta phải cụ thể hoá được nội dung kiến thức mà kênh
hình chứa đựng .
(3) Giáo viên sử dụng thủ pháp gì ? Sẽ sử dụng ngôn ngữ như thế nào cho phù
hợp , để kênh hình trở thành nguồn cung cấp kiến thức , để kênh hình có giá trị
giáo dục tư tưởng ,đạo đức , tình cảm cho học sinh.
Trong khuôn khổ của đề tài này tôi chỉ nêu lên một số ví dụ cụ thể để
minh hoạ ( Những kênh hình – kể cả lược đồ và tranh ảnh đã được sách giáo viên
đề cập tôi xin không đề cập nữa ).
1. KHAI THÁC TRANH ẢNH :
(*) Ví dụ 1 :
Hình 11 - Hội nghị cấp cao ASEANVI họp tại Hà Nội .
( Bài 5 : III . Từ “ASEAN 6” Phát triển thành" ASEAN 10 ” )
18

Ở phần I ( khai thác kênh hình vào thời điểm nào ?), chúng ta đưa ra
phương án : Khai thác hình 11 ngay từ đầu mục III :
+ Giáo viên cho học sinh quan sát hình 11 và hướng dẫn các em khai thác :
Hỏi: Các em nhận biết gì từ hình 11 ?

→
Các em trả lời được ngay : Đây là hội nghị cấp cao ASEANVI Họp tại Hà
Nội . Như thế chưa đủ , ta hướng học sinh khai thác vào trung tâm của bức ảnh :
Chín nguyên thủ của 9 Quốc gia Đông Nam Á , với gương mặt rạng rỡ nụ cười ,
đang nắm chặt tay trong tay
→
Chín nguyên thủ - Chín quốc gia đang kết thành
một khối vững vàng tiến tới … đây chính là hội nghị cấp cao ASEAN VI họp tại

Hà Nội , ngày 15,16/12/1998 – một mốc lịch sử đặc biệt quan trọng trong quá
trình phát triển của tổ chức ASEAN .
+ Từ kênh hình , ta chuyển sang nội dung kênh chữ :
Ở phần II : Sự ra đời của ASEAN , ta mới biết được sự gia nhập của 5 thành
viên( 8/8/1967 : In -đô - nê -xi -a, Ma- lai - xi -a, Phi -líp -pin, Xin -ga - po, Thái
- Lan).
Vậy, 4 thành viên tiếp tục gia nhập sau đó là những nước nào? Vào thời
điểm nào ?
→
Học sinh làm việc cá nhân
→
Giáo viên chuẩn kiến thức qua bảng
phụ ( Thời gian gia nhập và tên của 4 nước tiếp theo ).
Nội dung của III : Từ "ASEAN 6" phát triển thành "ASEAN 10" . Vậy
thành viên thứ 10 là nước nào ? Gia nhập vào thời điểm nào ?
19
→
Học sinh phát biểu
→
Giáo viên điền tiếp vào bảng phụ – Hoàn thiện “ Sự
phát triển về quy mô " của ASEAN .
→
Như vậy , kênh hình ( hình 11 ) đã đi trước, có giá trị mở đường cho sự
phát triển và kênh chữ đã hoàn thiện "sự phát triển về quy mô" của ASEAN.
+ Giáo viên chuyển nội dung : ASEAN không chỉ dừng lại sự phát triển ở
quy mô , mà quan trọng hơn , đó chính là sự phát triển về mức độ (
→
chuyển
trọng tâm hoạt động sang hợp tác kinh tế . . . 1992 ,1994. . .)
* Ví dụ 2 :

Hình 42 – nhân dân góp gạo chống giặc đói ( bài 24-III . diệt giặc đói , diệt
giặc dốt và giải quyết khó khăn về tài chính ).
Ở hình 42 : khi khai thác , chúng ta nên bổ sung kiến thức , cụ thể hoá kiến
thức bằng lời giảng hình ảnh . Bằng những câu chuyện cụ thể . . .để tạo ấn
tượng , làm bài giảng thêm sinh động hấp dẫn : “ Hũ gạo cứu đói " , “ Ngày
20
đồng tâm " : Mỗi gia đình , mỗi bữa bớt khẩu phần ăn của cả nhà một nắm bỏ
vào hũ , một tháng cả nhà nhịn ăn một bữa . . .
Giáo viên kể chuyện về tấm gương “ Nhịn ăn của chủ tịch nước" trong
những ngày nằy để giáo dục tư tưởng , tình cảm , đạo đức cho các em. . .
→
tất cả mọi người , tất cả mọi nhà đều “ lập hũ gạo cứu đói" , đều thực hiện “
Ngày đồng tâm " . . . khi hũ gạo nhà mình đầy , sẽ đem tới nơi quyên góp
gạo chung của cả làng . . .( giáo viên vừa giảng vừa cho học sinh trực quan
vào trung tâm bức ảnh) chỗ gạo quý hiếm chắt chiu ấy , sẽ được đưa tới nơi
đói gay gắt hơn , để đồng bào có được miếng cơm , bát cháo cho qua đi những
ngày khốn khó . Đấy chính là truyền thống tốt đẹp của dân tộc ta : “ Nhiễu
điều phủ lấy giá gương , người trong một nước phải thương nhau cùng" , hay
“ Bầu ơi . . . “ . . . Trong gieo neo , trong khốn khó , càng sáng bừng lên nghĩa
cử “ Một nắm khi đói bằng một gói khi no". . .
* Ví dụ 3 :
Hình 43 – Lớp bình dân học vụ ( Bài 24, III ).
Tương tự như hình 42 ,khi khai thác , chúng ta cũng nên bổ sung thêm các
tình tiết , các câu chuyện để cụ thể hoá thêm kiến thức . . .
+ Trước tiên , giáo viên hướng dẫn để học sinh hiểu : “ Bình dân học vụ" là
gì? học tâp, là nghĩa vụ của mọi người dân – có học – có kiến thức , mới xây
dựng được chính quyền mới – xây dựng được cuộc sống mới . . .
+ Các em nhận biết gì khi quan sát hình 43 :
Một lớp bình dân học vụ ban đêm : Có trẻ, có già, có trai, có gái, đầy đủ mọi
lứa tuổi tuổi (giáo viên có thể là những cô, cậu 9,10 tuổi , học sinh có thể là

những cụ già 60,70… tuổi, đang say sưa học bài - lần đầu tiên nắn nót vết chữ
“ o tròn như quả trứng gà” , mà miệng cũng tròn, mắt cũng tròn vì ngạc nhiên
và sung sướng ánh sáng của những ngọn đèn dầu hôm nay ,sẽ làm bừng
sáng tương lai của dân tộc ở ngày mai ( giáo viên có thể kể thêm
21
chuyện :"Cổng mù" trong phong trào xoá nạn mù chữ những ngày đầu tiên
này…).
* Ví dụ 4: Hình 58 . Nông dân được chia ruộng trong cải cách ruộng đất(Bài
28.II)
Hình 58 thuộc phần 1.Hoàn thành cải cách ruộng đất.
Ở nội dung phần 1 có hai đơn vị kiến thức cơ bản:
(1) Kết quả của cải cách ruộng đất.
(2) ý nghĩa của cải cách ruộng đất.
* Hình 58 vừa có giá trị minh hoạ,vừa có giá trị bổ sung, mở rộng, hoàn
thiện kiến thức của kết quả cải cách ruộng đất( kênh chữ).
* Trình tử khai thác chúng ta có thể tiến hành như sau:
+ Bước 1:
Giáo viên tổ chức để học sinh tìm hiểu kế quả to lớn củ cải cách
ruộng đất(từ cuối năm 1953 đến năm 1956): 81 vạn héc ta ruộng đất, 10van
trâu bò, 1,8 triệu nông cụ được chia cho hơn 2 triệu hộ nông dân).
+ Bước 2:
. Giáo viên tổ chức cho học sinh khai thác hình 58:
Hỏi: Các em nhận biết gì khi khai thác hình 58?
. Học sinh trả lời:
22
Đây là hình ảnh người nông dân được chia ruộng trong cải cách ruộng
đất(học sinh trả lời đúng, nhưng chưa đủ).
. Giáo viên hướng dẫn học sinh khai thác nội dung kiến thức từ trung
tâm của bức tranh, từ gương mặt của người nông dân được chia ruộng… để từ
đó nêu bật được giá trị cải cách ruộng đất - một trong những thành quả Cách

mạng to lớn, đầu tiên của Miền Bắc sau ngày hoà bình lập lại.
⇒
Giáo viên bổ sung hoàn thiện nội dung và cung cấp thêm kiến thức cho
học sinh:
→
Đây là hình ảnh người nông dân được chia ruộng trong cải cách ruộng
đất. Các em hãy quan sát gương mặt của người phụ nữ nông dân, gương mặt
của người cán bộ làm nhiệm vụ chia ruộng- hân hoan rạng rỡ, không dấu được
niềm vui…Từ đây, cuộc đời của chị, của triệu triệu nông dân Việt Nam đã lật
sang trang mới: Làm chủ ruộng đồng, làm chủ nông thôn, làm chủ cuộc đời…
Chỉ có Đảng, chỉ có Bác kính yêu, mới thực hiện được ước mơ và khát vọng
ngàn đời của người nông dân Việt Nam. Và, trên tay chỉ đang bế em bé, cuộc
đời chị sẽ đổi thay, nhưng cũng bắt đầu từ đây, tương lai của bé chắc chắn sẽ
rạng rỡ hơn rất nhiều so với cuộc đời của mẹ.
Khi khai thác tranh(Vì thời gian không cho phép), chúng ta chú ý tập trung
khai thác nội dung kiến thức từ trung tâm bức tranh(bám sát kiến thứccơ bản
của mục bài), nêu bật được giá trị to lớn của sự kiện(hiện tượng) trong hiện tại
cũng như cả tương lai.
2) KHAI THÁC LƯỢC ĐỒ :
Trong bộ môn lịch sử : có các dạng lược đồ cơ bản sau:
- Lược đồ kinh tế;
- Lược đồ chính trị ;
- Lược đồ kinh tế - chính trị;
- Lược đồ chiến sự
23
Đã nói đến lược đồ ,là liên quan trực tiếp tới vị trí địa lý, địa hình, ranh
giới, lãnh thổ Khi khai thác lược đồ, trước tiên giáo viên phải hướng dẫn học
sinh bao quát được khu vực, lãnh thổ , vùng miền Cho các em nhận biết về
tổng thể – khái quát chung , từ đó mới đi vào khai thác nội dung kiến thức
chính của lược đồ.

Ví dụ 1 :Lược đồ kinh tế:
- Hình 27 .Nguồn lợi của tư bản Pháp ở Việt Nam trong cuộc khai thác lần
thứ hai.(bài 14)
(Giáo viên dùng bản đồ trống việt Nam , để phóng to lược đồ hình 27 )
+ Giáo viên hướng dẫn học sinh quan sát hình 27và cho các em nhận biết
:thực dân Pháp đã tiến hành khai thác các nguồn lợi trên mọi miền đất nước
24
Việt Nam;nhưng tuỳ vào thế mạnh từng vùng, miền, để đầu tư một cách triệt
để ,nhằm thu nguồn lợi nhiều nhất…
+Cụ thể:
Giáo viên hướng dẫn học sinh (từ kênh chữ kết hợp với kênh hình ),hai nguồn
lợi chúng tập trung khai thác đầu tiên là:nông nghiệp và công nghiệp.
.Trong nông nghiệp :tập trung cướp đoạt ruộng đất để mở rộng đồn điền
(đặc biệt cao su )
. Trong công nghiệp :tập trung khai thác mỏ (đặc biệt mỏ than ) xây dựng
hàng loạt các nhà máy chế biến .

→
Sau khi học sinh phát biểu
→
Giáo viên trình bày cụ thể trên lược đồ
những nguồn lợi kếch xù mà thực dân Pháp đã vơ vét trong cuộc khai thác lần
thứ hai (nếu giáo viên phân tích được cụ thể , lời giảng hình ảnh ,phối hợp
nhuần nhuyễn với chỉ lược đồ ,sẽ làm tăng thêm giá trị kiến của lược đồ
→
làm cho các em ghi nhớ kiến thức sâu sắc và bền vững .
Giáo viên khai thác tiếp : bên cạnh nông nghiệp và công nghiệp
,thực dân Pháp còn tiến hành khai thác và bóc lột trên những lĩnh vực nào?
(chuyển sang kênh chữ .): Giao thông vận tải; Ngân hàng; Thương nghiệp ;
Thuế khoá…

* Ví dụ 2: Lược đồ kinh tế – chính trị :
- Hình 21 lược các nước trong liên minh Châu Âu (2004) (bài 10)
25