Thạch Lam

ạch Lam
ạ Lam (1910
[1]
-1942) là một nhà văn Việt Nam nổi
tiếng thuộc nhóm Tự Lực văn đoàn. Ông cũng là em
ruột của 2 nhà văn khác nổi tiếng trong nhóm Tự Lực
văn đoàn là Nhất Linh và Hoàng Đạo. Ngoài bút danh
ạch Lam, ông còn có các bút danh là Việt Sinh, iện
Sỹ.
1 Thân thế
ạ Lam sinh ngày 7 tháng 7 năm 1910 tại Hải
Dương, nhưng nguyên quán ở làng Cẩm Phô, tỉnh
ảng Nam (nay thuộc thị xã Hội An, tỉnh ảng
Nam). Cha ông là Nguyễn Tường Nhu (1881-1918),
thông thạo chữ Hán và chữ Pháp, làm ông phán Tòa
sứ nên thường được gọi là ông Nhu hay Phán Nhu.
Mẹ là bà Lê ị Sâm
[2]
, con gái cả ông Lê ang uật
(tục gọi ản uật), người gốc Huế đã ba đời ra Bắc,
làm quan võ ở Cẩm Giàng cùng thời với Huyện Giám
(ông nội ạch Lam).
ạch Lam là người con thứ 6 trong gia đình 7 người
con (6 trai, 1 gái): Tường ụy, Tường Cẩm, Tường
Tam, Tường Long, ị ế, Tường Vinh và Tường Bách.
Trừ người anh cả Nguyễn Tường ụy làm công chức,
những người còn lại đều đã ít nhiều tham gia vào sự
nghiệp văn chương, nổi bật trong số đó là Tường Tam
(Nhất Linh), Tường Long (Hoàng Đạo) và Tường Vinh
(ạch Lam).
Nguyên tên ban đầu của ông do cha mẹ đặt là Nguyễn

Tường Sáu, vì ông là con thứ sáu trong nhà. Khi bắt đầu
đi học ở trường huyện Cẩm Giàng (Hải Dương), bố mẹ
ông làm lại khai sinh cho con là Nguyễn Tường Vinh.
Đến năm ạch Lam 15 tuổi, thấy mình học chậm, cần
tăng thêm tuổi để học “nhảy” 4 năm, ông làm lại khai
sinh lần nữa, thành Nguyễn Tường Lân.
[3]
2 Tuổi thơ nhọc nhằn
Ông Phán Nhu mất sớm, bà Phán Nhu phải một mình
mua bán tảo tần nuôi một mẹ chồng và bảy người
con…
[4]
Ở Cẩm Giàng, ạch Lam học tại trường Nam (tiểu học
Hải Dương, nay là trường tiểu học Tô Hiệu). Đến khi
người anh cả là Nguyễn Tường ụy ra trường dạy học
ở Tân Đệ (ái Bình), mẹ ông đã đưa cả nhà đi theo
người con cả, nên ạch Lam đến học ở Tân Đệ.
Nhưng ở đây được một năm, làm vẫn không đủ cho
các miệng ăn, mẹ ông dẫn các con (trừ Nguyễn Tường
ụy) về Hà Nội ở nhà thuê, rồi cứ thế lúc thì ở Hà Nội,
lúc thì ở Cẩm Giàng…
Muốn sớm đỡ đần cho mẹ, ạch Lam đã nhờ mẹ nói
khéo với ông Lý trưởng cho đổi tên và khai tăng tuổi
để học ban thành chung. Tiếp theo, ông thi đỗ vào Cao
đẳng Canh Nông ở Hà Nội, nhưng chỉ học một thời
gian, rồi vào trường Trung học Albert Sarraut để học
thi Tú tài.
3 Bước vào nghiệp văn
Khi đã đỗ Tú tài phần thứ nhất, ạch Lam thôi học
để làm báo với hai anh. Buổi đầu, ông gia nhập Tự Lực

văn đoàn do anh là Nguyễn Tường Tam sáng lập, rồi
được phân công lo việc biên tập tuần báo Phong hóa và
tờ Ngày nay của bút nhóm này. Đến tháng 2 năm 1935,
thì ông được giao làm Chủ bút tờ Ngày nay.
Khoảng năm 1935, ạch Lam lấy vợ và được người chị
(Nguyễn ị ế) nhường lại căn nhà nhỏ tại đầu làng
Yên Phụ, ven Hồ Tây (Hà Nội) cho vợ chồng ông ở.
Tuy chỉ là một mái tranh vách đất, thế nhưng “nhà cây
liễu”
[5]
là nơi thường lui tới của các văn nghệ sĩ. Ngoài
các thành viên trong Tự Lực văn đoàn, còn có: ế Lữ,
Vũ Hoàng Chương, Đinh Hùng, Nguyễn Xuân Sanh,
Nguyễn Tuân, Huyền Kiêu, Nguyễn Xuân Khoát…
4 Ngôi sao sớm tắt
Một tuổi thơ nhọc nhằn cộng với cuộc sống lao lực vì
miếng cơm manh áo đã làm ạch Lam sớm mắc căn
bệnh lao phổi, một căn bệnh nan y thời bấy giờ. Ông
mất tại “nhà cây liễu” vào ngày 27 tháng 6 năm 1942
[6]
,
lúc mới 32 tuổi, khi đang còn trong độ tuổi rực rỡ trên
văn đàn.
ạch Lam có ba người con, hai trai một gái: Nguyễn
Tường Nhung (sau này là vợ của trung tướng Ngô
ang Trưởng trong quân đội Việt Nam Cộng hòa
trước đây), Nguyễn Tường Đằng, và trước vài ngày khi
ông mất, vợ ông sinh thêm con trai mà sau này là nhà
văn Nguyễn Tường Giang. Ông ra đi để lại người vợ trẻ
cùng với ba đứa con thơ trong cảnh nghèo. Gia đình

đã an táng ông nơi nghĩa trang Hợp iện, nay thuộc
quận Hai Bà Trưng, ành phố Hà Nội. eo nhà văn
Băng Sơn thì sau khi ạch Lam mất, vợ và các con ông
có về sống ở Cẩm Giàng với bà Phán Nhu một thời gian
1
2 7 SỰ NGHIỆP VĂN CHƯƠNG CỦA THẠCH LAM
rồi vào Nam
[7]
.
5 Tác phẩm
Hầu hết sáng tác của ạch Lam được đăng báo trước
khi in thành sách. Tác phẩm gồm có:
• Gió lạnh đầu mùa (tập truyện ngắn, Nxb Đời nay,
1937)
• Nắng trong vườn (tập truyện ngắn, Nxb Đời nay,
1938)
• Ngày mới (truyện dài, Nxb Đời nay, 1939)
• eo giòng (bình luận văn học, Nxb Đời nay, 1941)
• Sợi tóc (tập truyện ngắn, Nxb Đời nay, 1942)
• Hà Nội băm sáu phố phường (bút ký, Nxb Đời nay,
1943)
• Và hai quyển truyện viết cho thiếu nhi:yển
sá, Hạt ngọc. Cả hai đều do Nxb Đời Nay ấn
hành năm 1940.
6 Đôi nét về nhân cách
Nhà văn ế Uyên (con trai bà Nguyễn ị ế, cháu
gọi ạch Lam là cậu), trong bài Tìm kiếm ạch Lam,
có đoạn:
Mẹ tôi bảo chú ạch Lam mơ mộng, tế nhị,
đa cảm, thì thủa nhỏ đã thế… Và chính ở đây

(trại Cẩm Giàng) những người đàn ông ngồi
uống trà, hút thuốc, nói chuyện tâm đắc… Có
khi bàn chuyện văn chương, báo chí, có thể là
chuyện cải cách dân tộc. ường trong lúc ấy,
ạch Lam ngồi trong đám bạn văn thơ, bởi
tính cách ạch Lam chỉ có thế…
Nhà văn Vũ Bằng kể lại:
ạch Lam yêu sự sống hơn bất kỳ ai. Anh quý
từ cốc nước chè tươi nóng, trang trọng đưa lên
miệng uống một cách gần như thành kính…
như thể cảm ơn trời đất đã cho mình sống để
thưởng thức ngon lành như vậy. Anh cẩn thận
từng câu nói với cô bán hàng vì sợ lỡ lời…khiến
người ta tủi thân mà buồn. ạch Lam đi đứng
nhẹ nhàng… Anh là một người độc đáo có tài
lại khiêm nhường, người nhỏ mà nhân cách
lớn…
Có lần ạch Lam nói: Xét cho cùng, ở đời
ai cũng khổ. Người khổ cách này, người cách
khác. Bí quyết là biết tìm cái vui trong cái khổ.
Vì chỉ sống thôi cũng đã quý lắm rồi. Người
ta không bao giờ nên phí phạm cái sống, coi
thường sự sống.
Một lần, ạch Lam cho tiền một đứa trẻ bán
lạc rang bị cướp mất tiền, tôi nhắc khéo là có
thể bị đứa trẻ đánh lừa, ạch Lam trả lời: Bị
lừa hay không, cái đó không quan hệ lắm.
Mình cần làm một việc xét ra phải làm, theo
ý mình…
áng 2 năm 1935, ạch Lam được giao

quản trị báo Ngày nay. Một nhà thơ, vì cảnh
nhà túng quẫn, cứ đến gặp ông xin tạm ứng
tiền nhuận bút. Nhưng bạn vay 10 mà trả bài
có 3. Có người nhắc ông sao không chặn lại,
ông vẫn cho tạm ứng và bảo rằng: Chẳng ai
muốn làm một việc như thế, người ta không
còn con đường nào khác mới phải làm như
vậy. Nếu không giúp đỡ, họ sống ra sao?
Và mặc dù là người nghèo nhất trong gia đình (nhà
tranh vách đất, thậm chí cái mền không có tiền mua),
ạch Lam vẫn thường mời bạn văn đến chơi nhà và
thiết đãi tận tình. Khúc Hà Linh cho biết:
ạch Lam nghèo một phần vì sách của ông bán ế,
nhưng không vì thế mà người vợ hiền thụckém mặn mà
với khách của chồng. Những bữa rượu cứ tiếp diễn, và
bao giờ ạch Lam cũng mời mọc thịnh tình cho đến
khi thực khách say mềm. Trong lúc chè chén, có khi
sinh sự ồn ào, những lúc ấy ạch Lam vẫn chỉ điềm
nhiên nâng chén, không nói lớn, mà chỉ cười…
[8]
7 Sự nghiệp văn chương của Thạch
Lam
Là thành viên của Tự Lực văn đoàn, nhưng khác với
Nhất Linh, Hoàng Đạo, Khái Hưng… ngòi bút của
ạch Lam có khuynh hướng đi gần với cuộc sống của
những người dân bình thường nghèo khổ.
Nhận xét khái quát về sự nghiệp văn chương của ông,
Từ điển bách khoa toàn thư Việt Nam có đoạn viết:
ạch Lam là một cây bút thiên về tình cảm,
hay ghi lại cảm xúc của mình trước số phận

hẩm hiu của những người nghèo, nhất là
những người phụ nữ trong xã hội cũ, sống vất
vả, thầm lặng, chịu đựng, giàu lòng hi sinh
(“Cô hàng xén”). Có truyện miêu tả với lòng
cảm thông sâu sắc một gia đình đông con, sống
cơ cực trong xóm chợ (“Nhà mẹ Lê"). Có truyện
phân tích tỉ mỉ tâm lí phức tạp của con người
(“Sợi tóc”). “Ngày mới” đi sâu vào nội tâm
của một cặp vợ chồng trí thức nghèo. Chưa
có truyện nào có ý nghĩa xã hội rõ nét như
các tác phẩm của các nhà văn hiện thực phê
phán. “eo giòng” là một thiên tiểu luận viết
3
kiểu tuỳ bút, ghi lại suy nghĩ của ông về nghệ
thuật tiểu thuyết, có những ý kiến hay, nhưng
chưa đi sâu vào khía cạnh nào. Cuốn “Hà Nội
ba sáu phố phường” có phong vị đậm đà của
quê hương xứ sở, lại rất gợi cảm. Văn ạch
Lam nhẹ nhàng, giàu chất thơ, sâu sắc, thâm
trầm, thường để lại một ấn tượng ngậm ngùi,
thương xót.
[9]
Trong “Lời nhà xuất bản Văn học” (khi in lại tác phẩm
“Gió đầu mùa” năm 1982) cũng có đoạn viết như sau:
Giới thiệu tập truyện ngắn “Gió đầu mùa”
xuất bản trước Cách mạng tháng Tám, ạch
Lam viết: "Đối với tôi văn chương không phải
là một cách đem đến cho người đọc sự thoát
ly hay sự quên, trái lại văn chương là một thứ
khí giới thanh cao và đắc lực mà chúng ta có,

để vừa tố cáo và thay đổi một cái thế giới giả
dối và tàn ác, làm cho lòng người được thêm
trong sạch và phong phú hơn”.
Có thể coi đoạn văn ngắn nói trên như là
“Tuyên ngôn văn học” của ạch Lam. Và quả
thật, trong toàn bộ gia tài sáng tạo của ạch
Lam, hầu như không một trang viết nào lại
không thắm đượm tinh thần đó. Là thành viên
của nhóm Tự Lực văn đoàn, song trước sau
văn phong ạch Lam vẫn chẩy riêng biệt một
giòng. Đề tài quen thuộc của nhóm Tự Lực
văn đoàn là những cảnh sống được thi vị hóa,
những mơ ước thoát ly mang mầu sắc cải
lương, là những phản kháng yếu ớt trước sự
trói buộc của đạo đức phong kiến diễn ra trong
các gia đình quyền quý. ạch Lam, trái lại,
đã hướng ngòi bút về phía lớp người lao động
bần cùng trong xã hội đương thời. Khung cảnh
thường thấy trong truyện ngắn ạch Lam là
những làng quê bùn lầy nước đọng, những
phố chợ tồi tàn với một bầu trời ảm đạm của
tiết đông mưa phùn gió bấc, những khu phố
ngoại ô nghèo khổ, buồn, vắng… Trong khung
cảnh ấy, các nhân vật cũng hiện lên với cái
vẻ heo hút, thảm đạm của số kiếp lầm than -
Đó là mẹ Lê, người đàn bà nghèo khổ, đông
con, góa bụa ở phố chợ Đoàn ôn, là bác Dư
phu xe ở phố Hàng Bột, là anh, Nga với bà
nội và cây hoàng lan trong một làng quê vùng
ngoại ô, là cô Tâm hàng xén với lối đường

quê quen thuộc trong buổi hoàng hôn…Tất cả
những cảnh, những người ấy đều được mô tả
bằng một số đường nét đơn sơ, thưa thoáng
nhưng vẫn hết sức chân thực…
Tác phẩm của ạch Lam vì thế có nhiều yếu
tố hiện thực tuy nhân vật không dữ dội như
Chí Phèo, lão Hạc của Nam Cao, hay bị đày
đọa như chị Dậu của Ngô Tất Tố…Cái riêng,
cái độc đáo, cái mạnh của ạch Lam, chính là
ở lòng nhân ái, và vẻ đẹp tâm hồn quán xuyến
trong mọi tác phẩm của ông. Nhân vật ạch
Lam, bất luận ở hoàn cảnh nào, vẫn ánh lên
trong tâm hồn cái chất nhân ái Việt Nam…Đọc
truyện ngắn ạch Lam rõ ràng ta thấy yêu
con người, quý trọng con người hơn. Và cũng
từ đó ta thương cảm, nâng niu, chắt gạn từng
chút tốt đẹp trong mỗi một con người.
Trích thêm nhận xét của:
• Nhà văn Nguyễn Tuân:
Lời văn ạch Lam nhiều hình ảnh, nhiều tìm
tòi, có một cách điệu thanh thản, bình dị và sâu
sắc…Văn ạch Lam đọng nhiều suy nghiệm,
nó là cái kết tinh của một tâm hồn nhạy cảm
và tầng trải về sự đời. ạch Lam có những
nhận xét tinh tế về cuộc sống hàng ngày. Xúc
cảm của ạch lam thường bắt nguồn và nảy
nở lên từ những chân cảm đối với tầng lớp dân
nghèo thành thị và thôn quê. ạch Lam là nhà
văn quý mến cuộc sống, trang trọng trước cuộc
sống của mọi người chung quanh. Ngày nay

đọc lại ạch lam, vẫn thấy đầy đủ cáo dư vị
và cái nhã thú của những tác phẩm có cốt cách
và phẩm chất văn học…
[10]
• Nhà văn Vũ Ngọc Phan:
Ngay trong tác phẩm đầu tay (Gió đầu mùa),
người ta đã thấy ạch Lam đứng vào một
phái riêng…Ông có một ngòi bút lặng lẽ, điềm
tĩnh vô cùng, ngòi bút chuyên tả tỷ mỷ những
cái rất nhỏ và rất đẹp… Phải là người giàu tình
cảm lắm mới viết được như vậy…'
[11]
.
• GS. Phạm ế Ngũ:
ạch Lam là một nhà văn có khuynh hướng
xã hội…Đối với ông, nhân vật thường là những
người tầm thường trong xã hội: mẹ Lê trong
xóm nghèo, cô hàng xén ở phố huyện, cậu học
trò đi ở trọ, hai cô gái giang hồ trơ trọi…Và ông
thường để ý vạch vẽ cuộc đời, tình cảm cùng ý
nghĩ của họ, chớ không bận tâm lắm đến việc
tuyên truyền tư tưởng cách mạng xã hội như
trong các tác phẩm của Nhất Linh hay Hoàng
Đạo…Ta thấy ạch Lam, luôn hòa đồng trong
cái xã hội nhỏ bé mà ông thương xót với tất cả
tâm hồn đa cảm của ông…
[12]
• GS. Phong Lê:
ạch Lam có quan niệm dứt khoát về thiên
chức của văn chương: "Đối với tôi, văn chương

4 9 CHÚ THÍCH
không phải một cách đem đến cho người đọc
sự thoát ly hay sự quên, trái lại, văn chương
là một thứ khí giới thanh cao và đắc lực mà
chúng ta có, để vừa tố cáo và thay đổi một cái
thế giới giả dối và tàn ác, vừa làm cho lòng
người đọc thêm trong sạch và phong phú hơn”.
Có lẽ cả hai phương diện, vừa tố cáo, vừa xây
dựng, đều được ạch Lam chú ý; và trong
phần thành công của nó, các dấu ấn hiện thực
và lãng mạn trong văn ạch Lam đều tìm
được sự gắn nối ở chính quan niệm này.
Ở tư cách nhà văn, ạch Lam đòi hỏi rất cao
phẩm chất trung thực của người nghệ sĩ. Ông
viết: “Sự thành thực chưa đủ cho nghệ thuật.
Có thể, nhưng một nhà văn không thành thực
không bao giờ trở nên một nhà văn giá trị.
Không phải cứ thành thực là trở nên một nghệ
sĩ. Nhưng một nghệ sĩ không thành thực chỉ là
một người thợ khéo tay thôi”
[13]
.
• PGS. Nguyễn Hoành Khung:
…Tình cảm của ạch Lam chân thành, tuy
nhiên, ông chỉ mới băn khoăn, thương cảm
đối với số phận người nghèo qua những câu
chuyện mang một dư vị ngậm ngùi, tội nghiệp.
Về bút pháp, có thể nói ạch Lam là nhà
văn mở đầu cho một giọng điệu riêng: trữ tình
hướng nội trong truyện ngắn. Ngòi bút của ông

thường khơi sâu vào thế giới bên trong của cái
“tôi”, với sự phân tích cảm giác tinh tế.
Sáng tác của ạch Lam giàu chất thơ, và đọc
ông, đời sống bên trong có phong phú hơn, tế
nhị hơn; chúng "đem đến cho người đọc một cái
gì nhẹ nhõm, thơm tho và mát dịu” (Nguyễn
Tuân).
Ông là cây bút có biệt tài về truyện ngắn.
Nhiều truyện ngắn của ông dường như không
có cốt truyện, song vẫn có sức lôi cuốn riêng.
Truyện dài “Ngày mới” của ông không có gì
đặc sắc về tư tưởng và nghệ thuật
[14]
.
• Khúc Hà Linh (Hiệu trưởng Trường Văn hóa nghệ
thuật Hải Dương):
ạch Lam có những tháng năm sống nơi
thôn dã, nên trong tác phẩm ông chất chứa
nhiều hình bóng con người và đời sống làng
quê…Ông tả nội tâm nhân vật tài tình, nhuần
nhị, tinh tế. Văn ông hài hòa giữa lãng mạn
và chân thực, mà vẫn nồng nàn tình quê, nặng
lòng với dân tộc.
ạch Lam không chỉ nổi tiếng về truyện ngắn,
ông còn thành công trong thể loại bút ký. “Hà
Nội băm mươi sáu phố phường” gồm nhiều
mẩu văn ngắn mà sinh động, thể hiện vốn sống
phong phú và tài hoa của ông…
[15]
.

Năm 1996, ở Cẩm Giàng có một con đường mang tên
ạch Lam. Đây là một việc làm mạnh dạn, là cách
trân trọng văn chương hiếm thấy tại thời điểm lịch
sử lúc bấy giờ
[16]
. Hiện nay, truyện ngắn “Hai đứa trẻ"
(in trong tập truyện “Nắng trong vườn”) của ông đang
được giảng dạy tại lớp 11 trong hệ thống giáo dục Việt
Nam.
8 Thông tin dòng họ
eo Gia phả họ Nguyễn Tường hiện đang lưu giữ ở Hội
An
[17]
, thì họ này khởi đầu từ ông Nguyễn Văn Vân,
thi đỗ nhị trường, được bổ chức lễ sinh, làm việc bên
chúa Nguyễn Phúc Ánh. Năm 1797, ông Vân theo chúa
Nguyễn ra đánh ảng Nam, lập công to, nên được ban
họ Nguyễn Tường.
Ông Vân có hai vợ. Người vợ thứ (Nguyễn ị Khoa
Nhàn) sinh ra bốn con trai, trong đó có người con thứ
hai tên Nguyễn Tường Phổ.
Nguyễn Tường Phổ (1807-1856), sinh ở Cẩm Phổ (Hội
An) là người văn võ toàn tài. Năm 35 tuổi (1842), ông thi
đỗ Tiến sĩ, lần lượt trải qua các chức: Hàn lâm viên biên
tu nội các (Huế), Tri phủ Hoằng An (Bến Tre), Tri phủ
Tân An (Gia Định)… Rồi cuối cùng là Đốc học tỉnh Hải
Dương. Vậy là ông Phổ, người ảng Nam, trở thành
vị khai nguyên cho dòng Nguyễn Tường ở Cẩm Giàng.
Ông Phổ có con hai là Nguyễn Tường Trấp (còn gọi
là Tiếp) và Nguyễn Tường Chữ. Sau, ông Trấp làm Tri

huyện Cẩm Giàng, được dân trong vùng gọi là Huyện
Giám. Ông Trấp có ba vợ, nhưng chỉ có bốn người con,
trong số này có Nguyễn Tường Nhu, tức cha ạch
Lam…
9 Chú thích
[1] Đa phần các sách (trong số đó có sách giáo khoa lớp
11) đều ghi ạch Lam sinh năm 1910. eo nhà văn
Nguyễn Tuân và Lời nhà xuất bản Văn học (khi in lại
tác phẩm “Gió đầu mùa” năm 1982) thì ông sinh năm
1909.
[2] Bà Nhu (tức LêịSâm, sinh năm 1881? - ?) là một người
mẹ Việt Nam mẫu mực. Chồng mất sớm, bà vẫn ở vậy
để hôm sớm tảo tần lo cho 7 người con ăn học. Sau khi
các con đều đã có gia đình, bà xuất gia đến tu ở Đào
Xuyên, Bối Khê, Hà Nội. Khi biết tin Hoàng Đạo đột tử
ở ga ạch Long (Trung ốc) năm 1948, bà đã làm lễ
cầu siêu cho con, rồi vào Sài Gòn, tu ở chùa Xá Lợi cho
đến năm 1960. Ít lâu sau bà viên tịch tại đó, trước ngày
Nhất Linh quyên sinh (7 tháng 7 năm 1963 .
[3] Những bất ngờ từ ạch Lam.
[4] Khi gồng mình lên gánh vác cơ nghiệp nhà Nguyễn
Tường, bà Phán Nhu đã phải thay đổi chỗ ở nhiều lần,
nhưng chỉ có cuộc sống nghèo khổ ở Cẩm Giàng là làm
lay động nhiều đến trái tim và in đậm trong tâm hồn của
5
các con bà để sau này trở thành những nhân vật, những
chất liệu văn học trong các phẩm của họ, đặc biệt là ở
ạch Lam. Nhà văn ế Uyên (cháu gọi ạch Lam là
cậu) viết: “Bà ngoại tôi buôn bán tảo tần nuôi bảy con ở
cái phố huyện buồn thiu, cái không gian ấy sau này xuất

hiện tràn đầy trong tác phẩm của ạch Lam”. Ngày 9
tháng 5 năm 2008, một cuộc hội thảo mang tên “Bảo tồn
và phát huy di sản Cố trạch của Tự Lực văn đoàn" đã
được tổ chức tại thị trấn Cẩm Giàng, với sự tham dự của
nhiều nhà văn, nhà nghiên cứu, như: Văn Tạo, Phong
Lê, Nguyễn Huệ Chi, Bằng Việt, Lê Lựu, Văn Giá…Và
tất cả đều đã đồng ý là nên xây dựng một nhà lưu niệm
Tự lực văn đoàn trên mảnh đất xưa của ba gia đình ba
nhà văn, đấy chính là sự ghi nhận công lao của họ đối
với lịch sử văn học nước nhà. (Khúc Hà Linh, tr. 29 và
181).
[5] Nhiều ngườivẫn gọi ngôi nhà ấy là nhà câyliễu, vì trong
sân sát hồ có cây liễu lớn, thân nâu sần sùi nứt nẻ, bóng
rũ thướt tha, do chính tay ạch Lam trồng. Nhà thơ
Huyền Kiêu ngày ấy đã có bài thơ chấm phá về ngôi
nhà ấy như sau: Tây Hồ có danh sĩ/ Nhà thì ở mái tranh/
Cửa trúc cài phên gió/ Trước thềm bóng liễu xanh… Có
bạn văn chương bào nhà cây liễu là ngôi nhà lịch sử, bởi
nó chứng kiến vui buồn của những văn nghệ sĩ trong
khoảng khắc giao thời (Khúc Hà Linh, tr. 94)
[6] Ngày ạch Lam mất, các sách ghi không thống nhất.
Tuyển tập ạch Lam ghi ngày 23. Từ điển Văn học (bộ
mới) và Văn xuôi lãng mạn Việt Nam (1930-1945, tập
5) ghi ngày 28. Ở đây ghi theo Từ điển nhân vật lịch sử
Việt Nam và Anh em Nguyễn Tường Tam-Nhất Linh…
của Khúc Hà Linh.
[7] eo Băng Sơn, Người đã khói sương. Nhà xuất bản Văn
hoá - ông tin, 2001.
[8] Phần Đôi nét về nhân cách, trích trong sách của Khúc
Hà Linh, tr. 92 và 154-155.

[9] Từ điển bách khoa toàn thư Việt Nam , bản điện tử
[10] Nguyễn Tuân, bài viết về ạch Lam, in ở cuối sách
Tuyển tập ạch Lam, tr. 323.
[11] 'Nhà văn hiện đại (tập 2), tr. 1060.
[12] Việt Nam văn học sử giản ước tân biên (quyển 3), tr. 490.
[13] eo GS. Phong Lê, .
[14] ''Từ điển Văn học (bộ mới), tr. 1621.
[15] Khúc Hà Linh, tr. 83 và 85.
[16] Khúc Hà Linh, tr. 177.
[17] Nhà thờ tộc Nguyễn Tường nằm trên đường Phan
Đình Phùng, ngay cạnh Khổng miếu, thuộc khu phố 4,
phường Cẩm Phô, thị xã Hội An.
10 Sách tham khảo
• Vũ Ngọc Phan, Nhà văn hiện đại (tập 2). Nxb
KHXH in lại năm 1989.
• Phạm ế Ngũ, Việt Nam văn học sử giản ước tân
biên (quyển 3). ốc học tùng thư xuất bản, 1965.
• ạch Lam, Gió đầu mùa. Nxb Văn học, 1982.
• Phong Lê, Tuyển tập ạch Lam. Nxb Văn học,
1988.
• Nguyễn Q. ắng-Nguyễn Bá ế, Từ điển nhân
vật lịch sử Việt Nam . Nxb KHXH, 1992.
• Nhiều người soạn, Văn xuôi lãng mạn Việt Nam
(1930-1945, tập 5). Nxb KHXH. 1989.
• Nhiều người soạn, Từ điển Văn học (bộ mới). Nxb
ế giới, 2004.
• Nhiều người soạn, Ngữ văn lớp 11 (tập 1). Nxb Giáo
dục, 2008.
• Khúc Hà Linh, Anh em Nguyễn Tường Tam-Nhất
Linh: Ánh sáng và bóng tối. Nxb anh Niên, 2008.

11 Liên kết ngoài
• ạch Lam; cốt cách của một tri thức mới Bài viết
của nhà nghiên cứu văn học Vương Trí Nhàn (đã
in tạp chí văn học 1990, số 5).
• ạch Lam với Hà Nội Bài của GS. Phong Lê.
• Tư tưởng nghệ thuật của ạch Lam. Bài của GS.
Hoàng iệu Khang.
6 12 NGUỒN, NGƯỜI ĐÓNG GÓP, VÀ GIẤY PHÉP CHO VĂN BẢN VÀ HÌNH ẢNH
12 Nguồn, người đóng góp, và giấy phép cho văn bản và hình ảnh
12.1 Văn bản
• ạ Lam Nguồn: Người đóng góp: Mekong Bluesman, ái Nhi,
Vinhtantran, Casablanca1911, Apple, Kimkha, Ctmt, Trungda, Kreative VN, Sparrow, Aterux, Hang05d, Bùi ụy Đào Nguyên,
Qbot, Adia, Sholokhov, Meotrangden, Doanmanhtung.sc, Banhtrung1, Dinhtuydzao, Tnt1984, TuHan-Bot, Jspeed1310, Maihuongly,
Greatant, Cheers!-bot, Hoacucxanh9999, AlphamaBot, ỏ Heo, Gaconnhanhnhen, itxongkhoiAWB và 24 người vô danh
12.2 Hình ảnh
• Tập_tin:Wikisource-logo.svg Nguồn: Giấy phép: CC-BY-
SA-3.0 Người đóng góp:
Nghệ sĩ đầu tiên: Nicholas Moreau
12.3 Giấy phép nội dung
• Creative Commons Aribution-Share Alike 3.0