SKKN Ngữ văn 10 Tiếp cận và giảng dạy trích đoạn Trao duyên theo cái nhìn thời gian nghệ thuật

Tiếp cận và giảng dạy trích đoạn "Trao duyên"
Theo cái nhìn thời gian nghệ thuật
I. Lý do chọn đề tài
Nguyễn Du (1865 - 1820) danh nhân văn hoá thế giới, một trong những đỉnh cao
của nền văn học Việt Nam, cuộc đời và sự nghiệp của ông mang nhiều tâm t sâu sắc, quy tụ đ-
ợc những vấn đề xã hội và dự báo nhiều điều cho mai sau. Việc nghiên cứu về Nguyễn Du
không bao giờ kết thúc, đặc biệt là Truyện Kiều - tác phẩm bất hủ của ông, "tập đại thành" của
văn học Việt Nam. Ngay từ khi mới ra đời Truyện Kiều đã là đối tợng trao đổi của nhiều nhà lí
luận phê bình văn học, và từ đó đến nay việc nghiên cứu Truyện Kiều không bao giờ đứt đoạn ,
nó luôn phát triển cùng ngành văn bản học và ngữ văn học. Hơn nữa Nguyễn Du và Truyện
Kiều chiếm vị trí không thể thiếu trong chơng trình văn học ở trờng phổ thông, tính cả chơng
trình văn THCS và THPT Nguyễn Du và Truyện Kiều chiếm một thời lợng lớn. Trong đó
Truyện Kiều đợc học với t cách tác phẩm và nhiều đoạn trích. Đoạn trích "Trao duyên" là màn
đặc biệt, diễn tả sâu sắc bi kịch đầu tiên trong cuộc đời đầy bi kịch của Kiều, đồng thời thể hiện
tập trung nghệ thuật miêu tả nội tâm và t tởng nghệ thuật của Nguyễn Du trong Truyện Kiều.
Vì thế "Trao duyên" là một đoạn trích hay nhng cũng rất khó tiếp cận, nó thu hút những sự tìm
tòi khám phá của các nhà nghiên cứu và của giáo viên giảng dạy môn văn. Qua nhiều năm
giảng dạy, tích lũy chúng tôi mạnh dạn đề xuất một hớng tiếp cận đoạn trích này.
II. Lịch sử vấn đề
Nh đã nói ở trên, là một đoạn trích tiêu biểu cho ngòi bút của Nguyễn Du trong Truyện
Kiều nên "Trao duyên" đợc nhiều nhà nghiên cứu phân tích và khám phá trên nhiều bình diện.
Đặng Thanh Lê trong Giảng văn Truyện Kiều NXB Giáo dục Hà Nội 1999 đã
phân tích một cách đầy đủ diễn biến tâm lí của Kiều trong đem trao duyên cho Thuý Vân dựa
1
trên nền là mâu thuẫn giằng xé trong tâm trạng giữa một bên là chữ Tình và một bên là chữ
Hiếu. Nhấn mạnh con ngời bi kịch trong Kiều để rồi khẳng định : Nhân vật của Nguyễn Du
là con ngời đợc thức tỉnh, dù chỉ để khổ đau. Thuý Kiều là con ngời của bi kịch. Hạn chế và
giá trị của tính cách nhân vật cũng đều bao hàm trong yếu tố đó .
Trong Phân tích, bình giảng tác phẩm văn học 10 NXB Giáo dục Hà Nội -1999,
Lã Nhâm Thìn cũng đề cập đến yếu tố bi kịch và sự tự tự ý thức sâu sắc trớc sự chà đạp của số
phận đối với Kiều, coi đó là nền tảng để đi sâu vào phân tích diễn biến tâm trạng tác phẩm. Tuy

vậy bài viết cũng mới dừng lại ở sự không thôi xót xa của Kiều bởi đó là nỗi đau đầu đời khi
phải dứt một mối tình cũng đầu đời, có bi kịch thật đấy nhng không thê lơng, đen tối, trái lại
vẫn ngời lên ánh ánh sáng, niềm tin vào tình yêu, vào con ngời. Điều đó vẫn khó cho việc giảng
dạy nhất là khi thực hiện nội dung và chơng trình sách giáo khoa mới.
Lê Trí Viễn với bài viết "Trao duyên" trong cuốn "Đến với thơ hay" - NXB Giáo dục
Hà Nội 1998 đi sâu vào phân tích sâu sắc ngôn ngữ nhân vật, chỉ ra cách sử dụng từ ngữ độc
đáo, ý nghĩa của các từ ngữ trong việc Kiều thuyết phục Vân thay mình trả nghĩa chàng Kim
nhằm làm nổi bật cái "sắc sảo mặn mà" của nhân vật, nhng cũng chính vì thế mà bài viết cha
làm nổi bật đợc diễn biến tâm trạng của nhân vật Thúy Kiều.
Bài viết của Lê Bảo trong "Giảng văn văn học Việt Nam" NXB Giáo dục Hà Nội
-1997 - một bài viết rất công phu, khám phá sâu sắc về nhiều phơng diện nghệ thuật của đoạn
trích "Trao duyên" nhằm làm nổi rõ dòng tâm trạng của nhân vật nh tác giả kết luận: ý thức
về thân phận của con ngời trong tác phẩm là kết quả của những yếu tố nghệ thuật kết hợp lại
một cách nhuần thấm tự nhiên, trong đó có nhịp điệu, các thành ngữ, việc miêu tả thời gian
tâm lý trong cái dòng phát triển biện chứng của những trạng huống tâm hồn" và tác giả Lê Bảo
phân tích rất kỹ các yếu tố nghệ thuật nh nhịp điệu, từ ngữ, thành ngữ - tác giả chú ý phân tích
2
làm rõ thời gian tâm lý trong đoạn trích nhng chỉ chú ý vào phần sau mà cha chú ý dòng chảy
thời gian tâm lý xuất hiện ngay từ đầu đoạn trích, chính nó tạo nên nhịp độ chung cho đọan
trích cũng nh quy định ngôn ngữ, hành động của nhân vật trong việc trao duyên. Hơn nữa đây
là một bài viết chuyên sâu nên nếu áp dụng bài viết này vào bài giảng trong hai tiết ở lớp với
trình độ của học sinh, giáo viên sẽ gặp nhiều khó khăn, lúng túng giữa việc cân bằng nội dung
bài giảng với lợng thời gian lên lớp.

ở
sách giáo viên một cuốn sách có tầm định hớng cụ thể chi tiết cho giáo viên trong soạn
bài, lên lớp cũng viết bài nàykhá rõ ràng, chu đáo với mục đích "làm rõ" chủ đề "bi kịch tình
yêu tan vỡ", khám phá lôgích trong diễn biến tâm trạng và ngôn ngữ biểu đạt. Bài viết này chia
đoạn trích làm hai phần với ba nội dung chủ yếu : nội dung thứ nhất "Mâu thuẫn làm nền cho
diễn biến tâm trạng nhân vật". Nội dung thứ hai: "Thúy Kiều nhờ em thay mình trả nghĩa Kim

Trọng". Nội dung thứ ba: "Tâm trạng bi kịch của Thúy Kiều. Nh vậy tác giả Nguyễn Lộc chỉ
tập trung khám phá tâm trạng nhân vật ở phần thứ hai còn phần đầu của đoạn trích tác giả chỉ
tập trung phân tích sức thuyết phục trong lời lẽ của Thúy Kiều khi nhờ Thúy Vân trả nghĩa Kim
Trọng. bài viết này phù hợp với nội dung câu hỏi hớng dẫn học bài ở sách giáo khoa. ở sách
giáo, khoa có ba câu hỏi: Câu hỏi 1 và 2 đòi hỏi học sinh tìm hiểu ý nghĩa của một số từ ngữ,
thành ngữ trong việc thuyết phục Vân cuả Thúy Kiều. Câu hỏi 3 đòi hỏi phân tích tâm trạng
của Thúy Kiều từ câu: "Ngày xuân em hãy còn dài " đến hết đoạn trích
Nh vậy chúng ta thấy rằng các bài viết đã có những thành công nhất định, nhng về mặt
nào đó vẫn có những hạn chế nh việc tách riêng hai phần đoạn trích, để khám phá sức thuyết
phục trong lời lẽ của nhân vật ở phần 1 và khám phá diễn biến tâm trạng ở phần 2. Cha tác giả
nào khám phá đoạn trích từ phía tìm hiểu dòng thời gian tâm lý. chính sự cảm nhận thời gian
3
của nhân vật trong đoạn trích đã quy định cách thể hiện ngôn ngữ, hành động cũng nh thể hiện
diễn biến tâm trạng nhân vật.
Vì thế để khám phá sâu sắc diễn biến tâm lý nhân vật chúng tôi mạnh dạn đề xuất khám
phá đoạn trích từ cái nhìn thời gian nghệ thuật.
III. Cơ sở của đề tài

1. Cơ sở lý luận

Cùng với sự phát triển của ngành thi pháp học các học giả nớc ta đã mở rộng con đ-
ờng tiếp cận tác phẩm văn học, họ đã có phơng tiện hữu hiệu khám phá sự phong phú đa dạng
và hấp dẫn của thế giới nghệ thuật trong tác phẩm và một trong những cách tiếp cận tác phẩm
của thi pháp học là nghiên cứu thời gian nghệ thuật của tác giả xây dựng trong tác phẩm của
mình. Không gian, thời gian là hai phơng thức tồn tại của tất cả các sự vật khách quan vì thế
thời gian nghệ thuật (cùng với không gian nghệ thuật) là yếu tố quan trọng mà nhà văn sử dụng
để kiến tạo thế giới nghệ thuật trong tác phẩm của mình. Là phơng thức tồn tại của thế giới vật
chất thời gian cũng nh không gian đi vào nghệ thuật cùng với cuộc sống đợc phản ánh nh một
hiện tợng của thế giới khách quan. Nhng đồng thời thời gian còn là một yếu tố nghệ thuật đợc
soi sáng bằng t tởng tình cảm, đợc nhào nặn và sáng tạo để giúp nhà văn mô tả nhân vật, phản

ánh đời sống một cách chân thực nhất. Con ngời tùy theo tâm trạng, t tởng, tình cảm và ý thức
mà cảm nhận thời gian một cách khác nhau cho nên các nhà văn tập trung xây dựng trong tác
phẩm của mình một hình tợng thời gian với sự tập hợp các yếu tố thời gian cá biệt để tạo nên
nhịp độ đời sống trong tác phẩm. vì thế khám phá đợc các biểu hiện của thời gian nghệ thuật
trong tác phẩm chúng ta có thể giải mã đợc nhiều điều mà tác giả muốn gửi gắm. Việc tìm hiểu
thời gian nghệ thuật là một trong những vấn đề hiện đại và hiệu quả của nghiên cứu văn học .
2. Cơ sở thực tiễn
4
Nghiên cứu Truyện Kiều của Nguyễn Du là một trong những vấn đề đợc các nhà khoa
học chú trọng từ trớc đến nay, trong đó có hai công trình lớn rất có giá trị là: "Phong cách
Nguyễn Du trong Truyện Kiều" của Phan Ngọc và "Thi pháp Truyện Kiều" của Trần Đình Sử;
hai tác giả này đã nghiên cứu nhiều phơng diện khác nhau của Truyện Kiều trong đó có sự tập
trung khám phá thời gian nghệ thuật trong tác phẩm. Qua nghiên cứu, Phan Ngọc khẳng định,
Truyện Kiều có hai thời gian", "một thời gian khách quan của thế giới và một thời gian nội
tâm trong lòng từng nhân vật, ông còn nói "thời gian nghệ thuật này không đợc đo bằng kim
đồng hồ mà đợc đo bằng xúc cảm con tim. Ông còn chỉ ra sự cảm nhận thời gian cụ thể ở
nhân vật Thúy Kiều: "Thế giới nội tâm tách ra thành ba thời gian: sững sờ trớc hiện tại, hồi t-
ởng tới quá khứ và lo lắng cho tơng lai". Trong "Thi pháp Truyện Kiều " Trần Đình Sử dành
một mục lớn để khám phá nhiều phơng diện của hình tợng thời gian ông đã chỉ ra Truyện Kiều
có "một dòng thời gian tâm lý" đó là sáng tạo độc đáo vợt xa truyện nôm đơng thời của
Nguyễn Du. Dòng thời gian tâm lý xuất hiện ở tất cả các nhân vật nhng rõ nhất ở Thúy Kiều:
"thời gian của Kiều là do hoạt động có ý thức của Kiều tạo ra trong tơng quan với hoàn cảnh.
Vì thế trớc mỗi hoàn cảnh, cảnh ngộ Kiều lại có sự cảm nhận thời gian theo một cách riêng và
dòng thời gian đó bộc lộ rõ thế giới nội tâm của Kiều. Sự cảm nhận thời gian của Kiều rất
phong phú và đa dạng tùy vào sự biến thái, đổi thay tâm trạng của nàng trớc mọi cảnh huống.
Nh vậy chúng ta thấy các học giả đã khẳng định trong Truyện Kiều có một dòng thời
gian tâm trạng, dòng thời gian đó đợc xây dựng trên sự cảm nhận, ý thức của nhân vật trong
mối quan hệ với hoàn cảnh vì thế muốn khám phá thế giới nội tâm nhân vật ta có thể dựa vào
khám phá hình tợng thời gian nghệ thuật mà tác giả xây dựng trong tác phẩm.
Những thành tựu của ngành thi pháp học cộng với những nghiên cứu cụ thể của các giáo

s trong hai công trình trên đã trang bị cho chúng tôi phơng tiện để đi vào khám phá những biểu
5
hiện của thời gian nghệ thuật trong đoạn trích "Trao duyên . Qua nghiên cứu chúng tôi nhận
thấy thế giới nội tâm của Kiều đợc bộc lộ rõ qua việc nhà thơ xây dựng một dòng thời gian một
cách đặc biệt đó là một thời gian hiện tại dồn nén, thắt ngặt trong cảnh huống đầy bi kịch, một
thời gian đồng hiện trong sự hoảng loạn của nội tâm vì tình yêu tan vỡ.
IV.
Đề xuất hớng

Tiếp cận và giảng dạy trích đoạn "Trao
duyên" Theo cái nhìn mới
1. Lu ý khi dạy phần tiểu dẫn:
Bên cạnh việc xác định vị trí đoạn trích trong toàn bộ bố cục kết cấu của tác phẩm nh
sách giáo khoa đã trình bày chúng tôi còn chú ý giúp học sinh xác định sự kiện trao duyên xảy
ra trong giai đoạn nào của cuộc đời Kiều để xác định rõ tâm lý nhân vật lúc đó đồng thời định
hớng cho học sinh thấy đoạn trích tập trung miêu tả tâm trạng nhân vật qua ngôn ngữ độc
thoại: Nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, giãi bày, cảm nhận trớc thực tế phũ phàng nên thế giới
nội tâm đó càng sâu sắc, chân thực. Từ những suy nghĩ đó, chúng tôi thử đề xuất hệ thống câu
hỏi trong phần này:
Câu hỏi : Dựa vào phần tiểu dẫn ở SGK và những hiểu biết về Truyện Kiều em hãy nêu
ngắn gọn vị trí đoạn trích?
Yêu cầu: Đoạn trích nằm phần đầu tác phẩm từ câu 724 đến câu 756 sau một loạt những
biến cố lớn: Kiều phải chia tay để Kim Trọng về Liêu Dơng hộ tang chú, gia đình Kiều bị vu
oan, Kiều phải từ bỏ tình yêu, bán mình cho Mã Giám Sinh để chuộc cha và em, đây là đêm
cuối cùng trớc ngày ra đi Kiều tâm sự và nhờ Vân trả nghĩa chàng Kim.
Câu hỏi Những biến cố này xảy ra trong giai đoạn nào của đời Kiều?ở Kiều nảy sinh
tâm lý gì?
6
Yêu cầu: Sự kiện này xảy ra khi Kiều chỉ mới "Xuân xanh xấp xỉ tới tuần cập kê" (khoảng
15, 16 tuổi) Kiều còn rất ngây thơ trong sáng cha có va chạm trong cuộc đời, cha hề có sự

chuẩn bị chống đỡ những nghiệt ngã của số phận, tai họa lúc này tạo nên ở Kiều một cú sốc
tâm lý lớn với những biến thái nội tâm vô cùng phức tạp.
Câu hỏi : Truyện Kiều là tác phẩm tự sự nhng đoạn trích lại sử dụng ngôn ngữ độc
thoại, dụng ý của tác giả ?
Yêu cầu: Để nhân vật tự độc thoại, tức là để cho nhân vật tự suy ngẫm, tự nếm trải, tự giãi
bày thế giới nội tâm của mình thì thế giới nội tâm đó hiện lên một cách chân thực và sâu sắc
nhất.
Từ đó chúng ta rút ra cho học sinh thấy đoạn trích "Trao duyên" chủ yếu thể hiện diễn
biến tâm trạng của nhân vật, khám phá đoạn trích tức là đi sâu khám phá diễn biến tâm lý đó.
Đồng thời để thấy rõ tấm lòng cũng nh tài năng của Nguyễn Du trong việc miêu tả tâm lí nhân
vật ở Truyện Kiều.
2. Phân tích đoạn trích :

Câu hỏi:Dựa vào sự tìm hiểu kết cấu và bố cục đoạn trích em hãy đề xuất cách phân
đoạn để phân tích?
Theo dòng chảy tâm trạng của nhân vật trong đoạn trích chúng tôi chia đoạn trích làm hai
phần để tìm hiểu, phần thứ nhất từ đầu cho đến câu: "Duyên này thì giữ vật này của chung",
phần thứ hai: Tiếp đó cho đến hết.

a. Phần thứ nhất:

Có thể nói màn "Trao duyên" diễn ra toàn bộ ở phần này, ở đây tác giả đã xây dựng một
bối cảnh thời gian đặc biệt. Bối cảnh thời gian làm nổi bật diễn biến tâm trạng của nhân vật vì
thế để phân tích diễn biến tâm trạng của Kiều ở đây chúng tôi đề xuất những câu hỏi nh sau:
7
Câu hỏi: Kiều tâm sự với Vân ở thời điểm nào? Thời điểm đó tác động gì đến nhân vật?
Yêu cầu : Kiều tâm sự với Vân vào đêm cuối cùng trớc ngày Kiều theo Mã Giám Sinh từ
bỏ gia đình, từ bỏ mối tình với chàng kim ra đi,đây là khoảng thời gian ngắn ngủi mà kiều còn
đợc ở với gia đình. Sự thắt ngặt của thời gian đó tạo nên sự dồn nén cảm xúc đậm đặc, trong
mỗi tích tắc của thời gian có sự vận động của nội tâm của ý thức với những biến hóa khôn lờng,

bởi chỉ có một thời điểm duy nhất, một con ngời duy nhất có khả năng nhận lời gửi gắm cái tài
sản quý giá nhất, cái hi vọng cuối cùng của Kiều. Tính chất thắt ngặt, dồn nén của bối cảnh
thời gian đó đã tạo nên một cơn lốc nhỏ làm cồn lên những suy nghĩ, những thổn thức, thúc đẩy
nhân vật hành động. Sau những đắn đo: Hở môi ra cũng ngợng ngùng/ để lòng thì phụ tấm
lòng với ai Kiều quyết định trao duyên cho em
Câu hỏi : Việc Kiều trao duyên cho em thể hiện rõ nhất ở những câu thơ nào trong đoạn
trích?
Yêu cầu: màn trao duyên diễn ra trọn vẹn ở phần thứ nhất của đoạn trích và hoạt động
trao duyên cũng chỉ diễn ra ở những câu thơ đầu và cho đến câu thơ "Duyên này thì giữ vật
này của chung" Những câu thơ thể hiện một sự kiện có một không hai trong cuộc đời Kiều,
bộc lộ sâu sắc nỗi đau của thân phận con ngời, thân phận tình yêu trong xã hội xa.
Câu hỏi : Màn trao duyên diễn ra qua trình tự nh thế nào?
Yêu cầu : Trong 4 câu thơ đầu ngôn từ và hành động của Kiều vô cùng đặc biệt
* Câu thơ mở đầu có hai từ em, cậy
* Có sự phi lý trong thái độ trân trọng quá đáng với Thúy Vân của Kiều ở hành động
"lạy tha " .
Câu hỏi: Em có nhận xét gì về lời lẽ, hành động của Kiều đối với Thúy Vân trong màn
trao duyên? vì sao Kiều lại hành động nh thế?
8
Yêu cầu: Lời nói, hành động đợc Kiều thể hiện liên tiếp dồn dập, vội vàng. Hành động
vội vàng này của Kiều trớc hết bắt nguồn từ việc Kiều ý thức sâu sắc hoàn cảnh của mình trong
hiện tại: Tình yêu vô cùng mãnh liệt, khát khao hạnh phúc thì vô biên mà thời gian để yêu th-
ơng thì ngắn ngủi, chật hẹp. Sóng gió cuộc đời khủng khiếp ập tới bất cứ lúc nào. Chính ý thức
thời gian này đã làm cho Kiều phải hành động vội vàng.
Kiều nói với em bằng những lời lẽ khẩn thiết nhất, cảm động nhất Cậy em em có chịu
lời''. Tất cả sự trông đợi, sự ký thác gửi cả vào từ cậy, nàng khẩn khoản van nài em bằng
những hành động tôn kính quá mức : "lạy, tha'' làm những điều đó Kiều muốn Vân không thể
chối từ và Kiều có thể trả nghĩa chàng Kim trong muôn một.
Hơn nữa nhịp độ gấp gáp vội vàng trong những câu thơ còn thể hiện tinh thần tranh chấp
với số mệnh của Kiều; bởi ngay trớc đó Kiều đã có những kinh nghiệm xơng máu về những

phi lý của cuộc đời: vừa nhận lời yêu Kim Trọng thề hoa ch a ráo chén vàng Kim Trọng đã
phải ra đi. Gia đình đang hạnh phúc êm đềm tr ớng rủ màn che cha mẹ đã : r ờng cao rút
ngợc dây oan, tai họa có thể ập tới bất cứ lúc nào con ngời không thể chống đỡ nổi. Kiều phải
hành động tranh chấp với thời gian để cứu lấy tình yêu của mình và Kim Trọng.
Câu hỏi: em thử so sánh việc Kiều trao duyên với những việc làm khác của nàng trớc và
sau này?
Yêu cầu: Những quyết định trong cuộc đời đều đợc Kiều cân nhắc, suy nghĩ rất chín
chắn. Khi quyết định bán mình nàng đã để lời thệ hải minh sơn/làm con tr ớc phải đền ơn
sinh thành sau những đắn đo, dằn vặt khủng khiếp và sau này cũng thế bao giờ kiều cũng phải
suy nghĩ rất nhiều nhng ở đây dờng nh Kiều không hề so đo, tính toán nàng nghĩ đến và làm
rất mau chóng. Có lẽ nàng biết mình không thể dùng dằng đợc nữa, thời gian không cho phép,
sáng ra nàng đã phải lên đờng, phải từ bỏ tất cả.
9
Câu hỏi: Trong bốn câu cuối của phần thứ nhất Kiều đã thuyết phục em nh thế nào?
(Bốn câu cuối từ: "Ngày xuân em hãy còn dài cho đến ngậm c ời chín suối vẫn còn thơm
lây )
Yêu cầu: Để thuyết phục em , Kiều đã dùng những lời lẽ thật đặc biệt. Trong lời của nàng
có một loạt thành ngữ nói lên mối quan hệ thân thiết, ruột rà nh:
tình máu mủ
lời nớc non
Hay là những thành ngữ chỉ cái chết:
thịt nát xơng mòn
ngậm cời chín suối
Đó là lời lẽ có sức mạnh lay động tình cảm, lòng trắc ẩn của con ngời nhất là những ngời
thân. Kiều đã nói với em bằng tất cả sự đau đớn, chua xót cho thân phận mình. Lời của Kiều
nh là những lời trăng trối, nàng viện dẫn cả tình máu mủ ruột rà, cả cái chết thê thảm để thuyết
phục em. Kiều hiểu, để Vân nhận lời cũng rất khó khăn bởi đây là một việc làm thay đổi cả đời
Vân, là gánh nặng mà Vân phải mang suốt cả cuộc đời. Nàng vô cùng thông cảm cho em nhng
nàng cũng không còn cách nào khác nghĩa chàng Kim quá nặng mà hoàn cảnh của Kiều lúc
này thì quán éo le.

Câu hỏi :Lời lẽ, thái độ và hành động của Kiều ở đây,cho ta thấy điều gì ?
Yêu cầu: Kiều đã quyết định dứt khoát, và tìm mọi cách để thuyết phục Thuý Vân thay
mình trả nghĩa chàng Kim, bởi Kiều ý thức sâu sắc về hạn chót của thời gian, Kiều không thể
làm gì khác để cứu tình yêu. Trong ý thức nàng đây là hành động duy nhất mà nàng có thể làm
cho tình yêu, cho chàng Kim. Cho nên nàng đã dùng tất cả nỗi thống khổ của đời mình và
những lời lẽ thuyết phục nhất để thuyết phục Vân.
10
Câu hỏi: bên cạnh việc thuyết phục Thuý Vân, lời nói của Kiều còn thể hiện điều gì?
Yêu cầu: Bên cạnh đó, lời của Kiều còn cho ta thấy sự cảm nhận của nàng về bi kịch số
phận, bi kịch tình yêu, một cách sâu sắc. Trong từng câu, từng chữ nàng nói với em, có sự ý
thức sâu sắc về thân phận của mình, đó là sự hiển diện của một "mệnh bạc" của cái chết "Thịt
nát xơng mòn". Nhng đặc biệt nhất, ở đây lời của nàng thể hiện nỗi đớn đau tột cùng trớc sự tan
vỡ của tình yêu. Nàng nhắc lại kỷ niệm tình yêu thật tha thiết (ngay khi đang tìm cách trao
duyên cho em). Nàng nhớ nh in phút dây gặp gỡ, hẹn thề ''khi gặp chàng Kim, khi ngày quạt -
ớc, khi đêm chén thề "đó là phút dây đẹp nhất đời nàng. Thế mà tình yêu đó thật ngắn ngủi,
những tai hoạ khủng khiếp đổ xuống bất ngờ không thể chống đỡ sóng gió bất kì , giữa đ-
ờng đứt gánh tơng t tình yêu phút chốc nát tan.
Câu hỏi: để diễn tả nỗi đau này của Kiều tác giả sử dụng những phơng tiện nghệ thuật
nào?
Đoạn thơ có điệp ngữ khi gặp, khi ngày, khi đêm , âm điệu thơ luyến láy, nhịp điệu thơ
gấp gáp, hình ảnh thơ tơng phản gay gắt đã diễn giải ý thức sâu sắc của Kiều về sự ngắn ngủi
mong manh của hạnh phúc tình yêu giữa cuộc đời dâu bể. Tất cả những điều này làm nổi bật
cái bi kịch oan trái của cuộc đời Kiều: Khát khao hạnh phúc thì vô biên, hiện thực đời sống tàn
nhẫn, khủng khiếp đã biến hạnh phúc thành chốc lát, tất cả chỉ còn là sự xót xa nuối tiếc khôn
nguôi.
Câu hỏi: Sau những lời thuyết phục em việc làm tiếp theo của Kiều là gì?
Yêu cầu: việc làm tiếp theo của Kiều là trao kỉ vật cho em
Câu hỏi: cảm nhận của em khi nghe Kiều dặn dò Vân lúc trao kỷ vật?
Yêu cầu: Kiều trao kỷ vật cho em ''chiếc thoa, bức tờ mây'' những vật minh chứng cho
tình yêu của Kim Kiều bây giờ nàng đa lại cho em, thế là mọi việc đã kết thúc, Vân đã nhận lời

11
việc đền ơn Kim Trọng đã xong. Thế mà, Kiều vẫn không thể thanh thản bởi duyên đã trao nh-
ng tình thì không thể dứt nên kỷ vật đã trao mà nàng vẫn cố níu kéo bằng lời dặn vật này của
chung. Câu thơ không hề có một từ ngữ nào miêu tả trực tiếp nội tâm nhân vật, nhng sự dùng
giằng khi trao kỷ vật của Kiều lại gợi dậy cho ngời đọc những cảm nhận về tâm trạng tiếc
nuối, vò xé của nàng.
Nh vậy ở phần thứ nhất trong đoạn trích này tác giả không chỉ thể hiện sự "sắc sảo" của
Kiều trong việc thuyết phục Thúy Vân trả nghĩa chàng Kim. Nếu chỉ là thuyết phục Vân thì
bốn câu đầu đã hoàn thành viên mãn
. ở
đó có cả việc trao gửi, có ngời nhận lời gửi gắm, có cả
hoàn cảnh éo le "giữa đờng đứy gánh tơng t" buộc Kiều phải nhờ cậy nhng ở đây Kiều giãi
bày rất dài dòng, hành động, lời nói của Kiều không chỉ chịu sự chỉ đạo của lý trí mà còn do
những cảm nhận về cảnh ngộ của bản thân trong hiện tại đã tạo ra những khủng hoảng nội
tâm sâu sắc. Nên những nguồn cơn trong lòng nàng trào dâng không kìm giữ nổi. Chúng ta
thấy trong đoạn thơ xuất hiện hai dòng chảy: một dòng chảy của lý trí và một dòng chảy của
tâm trạng.
Mạch ngầm đầy d ba đó biểu hiện sâu sắc cái nhìn cảm thông nhân đạo của Nguyễn Du
trớc bi kịch cuộc đời Kiều. Đồng thời việc khám phá đợc những rung động tinh vi trong tâm
hồn nhân vật nh thế, chứng tỏ nhà thơ là một kì tài trong việc phân tích nội tâm nhân vật.
b.Phần thứ hai:

Giáo viên cần hớng dẫn cho học sinh thấy đợc diễn biến tâm trạng của nhân vật từ
phần thứ nhất đến phần thứ hai bằng câu hỏi có tính chất gợi ý nh sau :
Câu hỏi : Nếu phần thứ nhất tâm trạng của Kiều chủ yếu đợc thể hiện qua sự cảm nhận
cái hiện tại ngắn ngủi thì ở phần này tâm trạng của Kiều đợc biểu hiện qua dòng thời gian
nghệ thuật nh thế nào ?
12
Yêu cầu:
ở

phần thứ nhất Kiều phải dùng lý trí kìm nén cảm xúc để trao duyên cho em
thì lúc này việc vì ngời đã xong, lý trí không còn đủ sức kìm giữ đợc cảm xúc Kiều rơi vào sự
khủng hoảng tâm lý cực độ. Tâm trạng đó của Kiều đợc biểu hiện bằng những lời nói, hành
động của Kiều trong sự cảm nhận thời gian đặc biệt đó là thời gian đồng hiện quá khứ, hiện
tại, tơng lai.
Câu hỏi : Từ sự kiện trao duyên Kiều cảm nhận hiện tại của mình nh thế nào?
Yêu cầu : Khi duyên đã trao, tình yêu vĩnh viễn tan vỡ, hạnh phúc trở thành ảo vọng,
hiện tại đã trở thành thời điểm phân chia, ngã ba đờng của số phận để nhân vật quay nhìn vào
quá khứ, soi rọi vào tơng lai. Soi rọi vào tơng lai Kiều nhìn thấy hạnh phúc của Thúy Vân khi
đã "nên vợ nên chồng" với chàng Kim và Kiều cũng thấy thân phận mình đã trở thành kẻ
"mệnh bạc", kẻ bị "mất ngời" vì thế trong Kiều trào lên niềm tự thơng khắc khoải, xót xa.
Câu hỏi : Đồng thời với việc nhìn thấy tơng lai đó trong Kiều có diễn biến tâm lý nh thế
nào? Bộc lộ tâm trạng gì ?
Yêu cầu : Từ hiện tại cay đắng ( mất tình yêu) hình dung một tơng lai bất hạnh khi đối
sánh số phận mình với duyên tình của Thuý Vân, Kiều quay về tìm đến với tình yêu bằng kỷ
niệm của ngày gặp gỡ hẹn thề, "phím đàn với mảnh hơng nguyềnnhng tất cả đã không còn.
Mọi việcđã trở thành quá khứ, hai từ "ngày xa" đã đẩy lùi cái kỷ niệm êm đềm ngày nào vào
quá khứ xa xôi, vời vợi (mặc dù tình yêu Kim - Kiều vừa mới ''thề hoa cha ráo chén vàng ,
những sự biến trong gia đình Vơng ông xảy ra gần nh đồng thời với việc Kim Trọng về Liêu
Dơng). Cái ngày nay phút chốc đã là cái ngày xa cả "phím đàn", cả "lò hơng " đêm thề thốt,
những gì đẹp nhất, quý giá nhất đã hun hút xa xôi, chìm vào bóng tối. Kiều trở về quá khứ tởng
tìm đợc nơi an ủi nhng kỷ niệm lại là nhát dao cứa mạnh vào tim, đẩy nàng tới sự hoảng loạn,
nàng chạy trốn kỷ niệm tìm đến với tơng lai.
13
Câu hỏi : Trớc mắt Kiều hiện lên một tơng lai nh thế nào ?
Yêu cầu : Trớc mắt Kiều hiện lên một tơng lai thật hãi hùng, nàng nhìn thấy số phận của
mình nơi mai hậu thật là thê thảm, nàng đã là ngời của thế giới bên kia, linh hồn nàng vật vờ
theo lá cây ngọn cỏ trở về mang theo niềm tiếc nuối khắc khoải ''hồn còn mang nặng lời thề "
nhng tình yêu bất diệt của nàng không còn chỗ trong cuộc sống hiện thực. Cũng ''lò hơng
ấy",''tơ phím này" nhng ngời so tơ, đốt lò không còn là Kiều cũng không còn là Kim của ngày

xa. Sự trở về của Kiều chỉ còn niềm hy vọng duy nhất là sự cảm thông của ngời ngày xa r ới
xin chén nớc cho ngời thác oan Kiều ví mình nh chàng Trơng Chi thủa nào mang nặng khối
tình xuống Tuyền đài, chỉ có sự thấu hiểu của ngời ngày xa mới có thể hoá giải nỗi oan tình,
nàng khẩn cầu niềm an ủi để xoa dịu nỗi đau. Vậy mặc dù duyên đã trao, nghĩa chàng Kim đã
trả nhng Kiều không hề thanh thản, sự tan vỡ oan khuất của tình yêu làm nàng đau đớn không
cùng hồn nàng không thể về nơi siêu tịnh, nàng chỉ hy vọng mai hậu Kim Trọng cảm thông
may ra nỗi oan thác này mới đợc giải tỏa.
Câu hỏi : Em có nhận xét gì về dòng thời gian ở đây?
Yêu cầu: Dòng thời gian ở đây không tuân theo sự chảy trôi của thời gian khách quan
bên ngoài mà nó có những nhịp độ hoàn toàn khác: có sự hồi hoàn giữa thời gian hiện tại, quá
khứ, tơng lai trong một khoảnh khắc ngắn của cả cuộc đời. Giọng thơ cũng thay đổi, hình ảnh
thơ chập chờn ma mị, thời điểm không xác định (mai sau, bao giờ) không khí linh thiêng (đốt
lò hơng, so tơ phím).Tất cả nói lên tâm trạng khổ đau khủng hoảng của nhân vật. Sự đối lập găy
gắt giữa ớc vọng và hiện thực cuộc sống đã làm cho Kiều rơi vào tột cùng bi kịch, dẫn tới sự
khủng hoảng tâm lý dữ dội.
Câu hỏi: Nhận xét của em về nghệ thuật miêu tả nội tâm của nhà thơ?
Yêu cầu: Xây dựng dòng thời gian tâm lý này Nguyễn Du đã làm nổi bật thế giới nội tâm đầy
14
mâu thuẫn của Kiều. Một mặt nàng muốn trao duyên cho em để chàng Kim đỡ đau khổ, một
mặt nàng không dứt nổi mối tình tuyệt đẹp của mình và khi không thể giữ nổi tình yêu nàng
đau đớn đến hoảng loạn. Nàng gần nh mất hết ý thức về không gian, thời gian. Vì thế dòng thời
gian ở đây không tuân theo thời gian khách quan mà nó có một nhịp độ riêng thẫm đẫm cảm
xúc, tâm trạng. Dùng dòng thời gian đặc biệt này nhà thơ đã mổ xẻ tâm trạng nhân vật một
cách chân thực nhất, những biến đổi tinh vi của tâm hồn đợc lý giải thật sâu sắc, tài tình.
Trong sự hoảng loạn khi tình yêu đã mất, Kiều chìm vào một dòng thời gian ảo, Kiều
nh nửa tỉnh nửa mê đang nói chuyện cùng Vân nàng bỗng nh nói chuyện với mình, nàng đối
diện một thực tế đớn đau:
Trâm gãy gơng tan
Tơ duyên ngắn ngủi
Câu hỏi : Tâm trạng của Kiều đợc thể hiện rõ nhất qua từ ngữ nào?

Yêu cầu: Từ bây giờ nh một cái mốc oan nghiệt xẻ cuộc đời Kiều thành hai nửa. Một
nửa trong quá khứ êm đẹp, một nửa là hiện tại bi thơng. Cái giới hạn chia đời Kiều thành hai
nửa đó chính là bi kịch trao duyên mà Kiều vừa thực hiện xong. Cái bây giờ trở thành bản lề
khép mở hai thế giới của đời Kiều: một quá khứ êm đềm tr ớng rủ màn che, một tơng lai
mệnh bạc hồn vật vờ theo lá cây ngọn cỏ vì ôm mối oan tình không dứt.
Câu hỏi: Quay lại với hiện tại, đối diện với bi kịch "bây giờ trâm gãy, bình tan tâm
trạng Kiều nh thế nào?
Yêu cầu:Tâm trạng Kiều có sự đột biến. Nỗi đau khi tình yêu bị tan vỡ thì ngời ngoài
cuộc không thể hiểu, nàng Vân không thể chia sẻ. Lúc này, tâm trạng Kiều chìm tới đáy của sự
chiêm nghiệm cá nhân, của nỗi đau cuộc đời, nàng ý thức sâu sắc thân phận của mình:
trâm gãy bình tan
15
tơ duyên ngắn ngủi
phận bạc nh vôi
nớc chảy hoa trôi
Lời nói của Kiều có một loạt những thành ngữ diễn tả cái tan vỡ, cái bất hạnh, cái nổi trôi
vô định của số phận, Kiều nhắc tới điều đó bằng sự ý thức về thân phận, về cuộc đời bi kịch
của mình, bằng nhận thức sự đối lập găt gắt giữa cái hữu hạn của số phận và cái "muôn vàn" vô
hạn của tình yêu, ớc vọng. Hiện tại đẩy nàng xuống tận cùng bi kịch, nỗi đau này không thể
chia sẻ cùng ai, kể cả nàng Vân chỉ có chàng Kim là hiểu, chàng là ngời duy nhất có thể chia
sẻ vì thế từ sự tự thơng mình Kiều tìm đến chàng Kim và bóng hình chàng Kim xuất hiện trong
sự tởng tợng của Kiều. Đang đối mặt cùng Thuý Vân thế mà Kiều dờng nh vợt qua cả không
gian thời gian để cùng tâm sự với chàng Kim. Lời của nàng giờ đây là những lời than chua xót
về thân phận của mình và thân phận của tình yêu, đặc biệt là những lời tạ lỗi cùng Kim Trọng:
Kể làm sao hết muôn vàn ái ân
Trăm nghìn gửi lạy chàng Kim
Nát thân bồ liễu đền nghì trúc mai
Nàng gọi tên chàng Kim bằng những tiếng nấc nghẹn ngào nh trong cơ mê sảng Ôi
Kim lang hỡi Kim lang / Thôi thôi thiếp đã phụ chàng từ đây . Những gì đã lo cho chàng Kim
chỉ làm nàng yên tâm trong khoảng khắc, nàng vẫn mang nặng trong lòng mình nỗi mặc cảm

tội lỗi.
Câu hỏi: Cảm nhận của em về tâm trạng nhân vật ở đây?
Yêu cầu: Đoạn thơ diễn tả một cơn khủng hoảng, một trận sóng gió tơi bời trong lòng của
con ngời tài sắc mà mệnh bạc. Nàng khổ đau, quằn quại đâu phải chỉ vì chính mình mà còn vì
ngời nên nỗi đau càng nhân lên gấp bội
16
Giáo viên đặt câu hỏi để học sinh tổng kết các phơng diện nội dung và nghệ thuật của
đoạn trích, từ đó rút ra những giá trị về mặt nội dung t tởng và những thành công nghệ thuật
của đoạn trích
Câu hỏi: em có nhận xét gì về diễn biến tâm trạng của nhân vật trong màn trao duyên
vừa phân tích ở trên?
Yêu cầu: Diễn biến tâm trạng của nhân vật Thuý Kiều đợc diễn tả một cách chân thực,
theo một dòng chảy tâm lý vô cùng lôgic từ sự kiên quyết trao duyên cho đến đau đớn, bàng
hoàng, khủng hoảng khi nhận thấy tình yêu đã mất, cuối cùng là nỗi đau thơng cho thân phận
bọt bèo. Tâm trạng của nhân vật diễn biến từ những nỗi đau trớc thực tế phũ phàng , càng ngày
chìm sâu vào sự chiêm nghiệm cá nhân về thân phận về cuộc đời. Nỗi đau của nàng Kiều đã
đạt đến nỗi đau của muôn kiếp phụ nữ trong xã hội phong kiến xa.
Câu hỏi : Em hãy nhận xét nghệ thuật việc xây dựng dòng thời gian tâm lý của tác giả
trong đoạn trích?
Yêu cầu: Xây dựng dòng thời gian tâm lý chính là Nguyễn Du đã đi vào nội tâm nhân
vật, đi vào cái cá biệt của cuộc đời, của số phận và từ đó đạt đến sự khái quát cho mọi cuộc đời
mọi con ngời. Với việc xây dựng dòng thời gian tâm lý Nguyễn Du đi xa hơn tác phẩm truyện
Nôm đơng thời, ông nhìn nội tâm nhân vật từ phía nhân vật, từ phía những mục đích khát vọng,
xu hớng hoạt động của chúng .Truyện Nôm đơng thời chua xây dựng dòng thời gian tâm lí,
nếu chúng ta đi sâu vào những tác phẩm nh Chinh phụ ngâm(Đặng Trần Côn - Đoàn Thị
Điểm) hay Cung oán ngâm (Nguyễn Gia Thiều) chúng ta cũng thấy ở trong những tác phẩm
này có sự xuất hiện của thời gian nh đêm năm canh lần n ơng vách quế đêm năm canh
trông ngóng lần lần rồi Khuy sớm rồi khắc giờ đằng đẵng nh niên nhng đó chỉ là yếu
tố thời gian mang tính chất tợng trng, đợc dùng với nghệ thuật tả cảnh ngụ tình lấy cái en ngoài
17

để chỉ cái bên trong chứ cha có cái nhìn thời gian tâm lý nh ở Truỵên Kiều của Nguyễn Du
. ở
Truyện Kiều thời gian dừng lại ở hiện tại của những sự biến, quay về với quá khứ, hay nới rộng
vào tơng lai tất cả đều là thế giới nội tâm của nhân vật đối lập với thế giới khách quan giúp tác
giả thể hiện đợc những diễn biến đa dạng, phức tạp của thế giới tâm trạng nhân vật.
Tác giả đã mổ xẻ sâu sắc những nỗi đau đớn, chua xót của cuộc đời nhân vật và từ nỗi
đau cụ thể của nàng Kiều nhà thơ nói đợc nhiều điều sâu sắc về xã hội, về cuộc đời. Nhà thơ
đã nói đợc sâu sắc khát vọng hạnh phúc, khát vọng tình yêu cũng nh nỗi đau đớn xót xa của
một con ngời, một số phận và cũng là của mọi cuộc đời, mọi con ngời trong một xã hội. Chính
vì thế có thể nói đoạn trích này là một trong những đoạn tiêu biểu của Truyện Kiều. Những đột
phá nghệ thuật của Nguyễn Du đã khẳng định tài năng, vị trí của ông trong nền văn học dân
tộc, cũng nh thể hiện tâm huyết của một con ngời có con mắt nhìn suốt sáu cõi, tâm lòng nghĩ
suốt nghìn đời(Mộng Liên Đờng chủ nhân)
V. Kết quả
1 . Trớc khi dạy theo phơng pháp trên
Khi tìm hiểu đoạn trích, học sinh thờng đi vào tìm hiểu tài lập luận, thuyết phục của
Thúy Kiều, qua đó, thấy đợc tài năng của Nguyễn Du trong việc sử dụng ngôn từ; mà cha cảm
nhận diễn biến tâm trạng đặc biệt của nhân vật thông qua thời gian nghệ thuật đợc thể hiện
trong đoạn trích. Học sinh cha có đợc những rung động, cảm thông trớc nỗi đau của số phận
con ngời. Đặc biệt là khó nhận thấy những sáng tạo đột phá của Nguyễn Du so với văn học đ-
ơng thời vì thế cha đánh giá đúng mực giá trị của đoạn trích.
2 . Sau khi dạy theo phơng pháp trên
Học sinh tiếp cận đoạn trích với t cách là một sản phẩm nghệ thuật của một nghệ sỹ. Từ
các yếu tố nghệ thuật các em đã giải mã một cách sâu sắc thế giới nội tâm nhân vật với đầy
18
những đổi thay biến hóa tinh vi. Cảm nhận và rung động trớc nỗi đau số phận nhân vật. Cảm
nhận đợc tấm lòng nhân đạo cao cả của thiên tài Nguyễn Du và tài năng nghệ thuật của nhà
thơ. Đồng thời học sinh còn có thể nhận thấy đợc những tiến bộ của Nguyễn Du trong Truyện
Kiều so với các truyện Nôm đơng thời.
Trên đây là những suy nghĩ, cảm nhận của chúng tôi sau nhiều trăn trở, băn khoăn

khi giảng dạy đoạn trích Trao duyên, nhng văn chơng là giếng không đáy, thiết nghĩ những
trình bày của chúng tôi ở đây cũng chỉ là những tìm tòi bớc đầu cho nên không tránh khỏi
những bất cập, thiếu sót hy vọng nhận đợc sự bổ sung, góp ý của các đồng nghiệp để bài viết
tốt hơn, khả dụng hơn.
Xin chân thành cảm ơn!

19
Tài liệu tham khảo

1. Đặng Thanh Lê
- Giảng văn Truyện Kiều NXB Giáo dục Hà Nội - 1999
2. Lã Nhâm Thìn
- Phân tíc bình giảng tác phẩm văn học 10 NXB Giáo dục Hà Nội
1999
3. Lê Trí Viễn - Đến với thơ hay NXB Giáo dục Hà Nội - 1998
4. Lê Bảo - Giảng văn văn học Việt Nam NXB Giáo dục Hà Nội - 1997
5. Nhiều tác giả - Sách giáo viên Văn học 10 tập 1 NXB Giáo dục Hà Nội - 2000
6. Nhiều tác giả - Sách giáo viên Ngữ văn 10 tập 2 NXB Giáo dục Hà Nội - 2006
7. Phan Ngọc - Phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều NXB Giáo dục Hà
Nội - 1990
8. Trần Đình Sử
- Thi pháp Truyện Kiều NXB Giáo dục Hà Nội - 1998
20