Thiết kế hệ thông câu hỏi cho giờ học :đọc hiểu văn bản

Thiết kế hệ thống câu hỏi cho giờ dạy đọc-hiểu văn bản
A Phần mở đầu
Phơng pháp dạy học phát huy tính tích cực ,chủ động của học sinh là một định hớng
đổi mới đã đợc áp dụng ở nớc ta từ nhiều năm nay . Đặc biệt là từ tháng 9 năm
2002khi bộ sách giáo khoa biên soạn theo chơng trình mới đa vào dạy đại trà trong cả
nớc thì việc đổi mới phơng pháp dạy học trở thành yêu cầu cấp bách đối với mỗi giáo
viên . Theo đó ở tất cả các bộ môn nói chung và môn Ngữ văn nói riêng ,cấu trúc của
một bài học kiểu mới không phải là thứ sân khấu độc thoại của thầy mà sân khấu đối
thoại của thầy và trò . ở đó ngời dạy tạo ra các việc làm và ngời học đáp lại bằng các
hoạt động trí tuệ và cảm xúc .Phơng thức hoạt động hô ứng này tất phải tìm đến một
biện pháp dạy học tơng ứng đó là dạy học bằng câu hỏi . Để thực hiện đợc mục tiêu
bài học ,thực tế cho thấy các phơng pháp và biện pháp dạy học chủ yếu phải thông qua
câu hỏi mới thực sự có hiệu quả .Nếu các môn học khác câu hỏi chỉ đợc dùng nh một
biện pháp dạy học bổ sung thì ở môn Ngữ văn ,câu hỏi trở thành biện pháp hàng đầu
của hoạt động đọchiểu văn bản . Hệ thống câu hỏi hợp lí khoa học không chỉ góp
phần vào việc đổi mới phơng pháp giảng dạy mà nó còn là yếu tố quan trọng quyết
định sự thành công của giờ -dạy văn .
Nhận thức đợc rất rõ những điều trên, là giáo viên trực tiếp giảng dạy môn Ngữ văn
,trong quá trình thực hiện nhiệm vụ ,bản thân tôi nhận thấy khâu thiết kế giáo án lên
lớp mà cụ thể là xây dựng một hệ thống câu hỏi cho tiết đọc hiểu văn bản là khâu khó
nhất ,mất nhiều thời gian nhất .Đây cũng là những băn khoăn trăn trở của không ít
đồng nghiệp trớc mỗi giờ lên lớp . Làm thế nào để có thể nâng cao chất lợng của giờ
dạy ? Làm thế nào để có thể đáp ứng những nhu cầu mà bài học đặt ra ?Cũng từ thực
tế ấy tôi đã tìm tòi ,học hỏi và quan tâm nhiều hơn đến việc thiết kế hệ thống câu hỏi
trong đó áp dụng kết hợp các loại câu hỏi và hình thức hỏi khác nhau . Khi áp dụng
giải pháp này tôi thấy đã có đợc những kết quả khá khả quan .Tôi quyết định chọn đề
tài Thiết kế hệ thống câu hỏi cho giờ dạy: Đọc Hiểu văn bản để trình bày với
mục đích đợc trao đổi với đồng nghiệp những kinh nghiệm giảng dạy của mình về một
khâu khá quan trọng trong tiến trình dạy học một tiết đọc hiểu văn bản .
B : Phần nội dung
I / Các cơ sở của đề tài

1/ Cơ sở lí luận
Các nhà giáo học pháp quan niệm : Hệ thống câu hỏi không đơn thuần là một loại câu
hỏi đợc hỏi nhiều lần mà hệ thống câu hỏi gồm nhiều loại câu hỏi đợc thiết kế theo
một mạch lô gíc,đợc nêu ra đúng lúc ,câu nọ khởi nguồn cho câu kia và đợc đan xen
một cách nhịp nhàng .Trên cơ sở đó, mọi giáo viên cần nhận thức đợc rằng hệ thống
câu hỏi là một phơng tiện đắc lực góp phần tạo cho việc vận dụng linh hoạt các phơng
pháp dạy học bộ môn một cách tốt nhất .Với chơng trình sách giáo khoa mới ,ở môn
Ngữ văn, phần đọc hiểu văn bản là phần quan trọng và trực tiếp nhất giúp học sinh
1
Thiết kế hệ thống câu hỏi cho giờ dạy đọc-hiểu văn bản
đạt kết quả học văn trong mục tiêu Ngữ văn tích hợp nói chung khi học một văn
bản .Vì vậy cách làm chủ yếu và có hiệu quả nhất vẫn là nêu câu hỏi hớng dẫn với ph-
ơng châm đề cao hoạt động của học sinh nhằm tìm hiểu văn bản theo ba hớng : Đọc -
hiểu ,suy nghĩ - vận dụng ,liên tởng -tích luỹ của các phơng pháp dạy học hiện đại
Các loại câu hỏi đợc sử dụng trong tiết đọc- hiểu văn bản gồm nhiều loại. Theo nghiên
cứu phân tích của các nhà khoa học, các loại câu hỏi có thể sử dụng trong tiết đọc-
hiểu văn bản là: Câu hỏi phát hiện, câu hỏi tởng tợng, câu hỏi nêu vấn đề, câu hỏi cảm
xúc và câu hỏi quan điểm. Mỗi loại câu hỏi là một yêu cầu và cần một cách thức hỏi
khác nhau. Nh vậy về mặt lí luận, ngời giáo viên phải nắm vững đợc bản chất của hệ
thống câu hỏi và sự cần thiết phải xây dựng một hệ thống câu hỏi phù hợp, đặc biệt là
cách thức hỏi để tiết dạy thêm hấp dẫn, gây đợc hứng thú học tập cho học sinh, thực
hiện tốt mục tiêu bài học.
2. Cơ sở thực tiễn:
Thực tế cho thấy, trong khi thực hiện các tiết dạy học đọc- hiểu văn bản có không ít
giáo viên cha để tâm nhiều tới việc xây dựng hệ thống câu hỏi bảo đảm tính khoa học.
Chính từ sự không ý thức nh đã nêu ở trên, trong nhiều tiết dạy, giáo viên hoặc là chỉ
sử dụng một loại câu hỏi phát hiện xuôi chiều hoặc là những câu hỏi tự phát nếu
không muốn nói là tự tiện. Thậm chí có những vấn đề khó, giáo viên còn lúng túng
không biết sẽ làm cách nào để học sinh hiểu mà trình bày suy nghĩ của mình, để đảm
bảo thời gian của tiết dạy.

Trong một số giờ dạy, còn xuất hiện những kiểu câu hỏi mà trong câu hỏi hoặc là đã
có câu trả lời hoặc là quá khó đối với trình độ của học sinh, thậm chí là ngay cả với
đồng nghiệp ngồi dự giờ. Những tiết dạy nh vậy thờng dẫn đến tình trạng:
Hoặc là đơn điệu không gây đợc hứng thú, không tạo điều kiện cho học sinh đợc bộc
lộ suy nghĩ, quan điểm( Một điều vô cùng cần thiết đối với môn Ngữ văn).
Hoặc là nặng nề, gây tâm lý bi quan, chán nản khi đứng trớc những vấn đề quá khó với
học sinh mà giáo viên không biết cách hớng dẫn các em khám phá bằng các câu hỏi
gợi mở hoặc trắc nghiệm. Vì vậy, có thể nói, dù đã có một hệ thống phơng pháp hiện
đại, nhng nếu thiếu một phơng tiện quan trọng là" Hệ thống câu hỏi khoa học thì
chắc chắn không thể có những tiết dạy đạt hiệu quả cao.
II/ Các giải pháp thực hiện:
Để thực hiện tốt việc xây dung một hệ thống câu hỏi khoa học, phù hợp với giờ dạy
đọc- hiểu văn bản, theo tôi ngời Thầy phải quan tâm tới những vấn đề quan trọng sau
đây:
- Hiểu rõ bản chất của từng loại câu hỏi( Mục đích, dạng thức, các hình thức hỏi).
- Nắm chắc mục tiêu của tiết học( Về kiến thức, kĩ năng, thái độ) và yêu cầu tích hợp
của bài học( Với phần Tiếng Việt và Tập làm văn, với phần văn trong toàn cấp và với
các môn học khác).
- Cảm nhận sâu sắc tác phẩm văn chơng sẽ dạy(Đọc văn bản nhiều lần, đặt văn bản
vào thời điểm lịch sử gắn liền với tác giả và đề tài mà tác phẩm phản ánh; đối chiếu, so
sánh, liên hệ với các văn bản khác trên cùng bình diện)
1
Thiết kế hệ thống câu hỏi cho giờ dạy đọc-hiểu văn bản
- Nắm chắc trình độ học sinh để xây dựng hệ thống câu hỏi phù hợp.
- Đặc biệt về hệ thống câu hỏi, theo tôi, giáo viên cần nắm chắc là hệ thống câu hỏi
sau:
1. Câu hỏi phát hiện: Là loại câu hỏi yêu cầu học sinh nhận diện đợc các chi tiết ,
hình ảnh,từ ngữ, biện pháp tu từ thuộc một đoạn thơ hay đoạn văn trong văn bản, hoặc
xác định các phơng thức biểu đạt của văn bản...
Cách thức cấu tạo loại câu hỏi này có dạng:

-Hãy tìm trong đoạn (câu ) hay văn bản những chi tiết ,hình ảnh thể hiện hoặc :
- Hãy phát hiện những tín hiệu nghệ thuật trong câu thơ hay đoạn thơ ( văn ) ?
Ví dụ : Khi hớng dẫn học sinh tìm hiểu khổ thơ đầu trong văn bản Lợm (Ngữ văn
6 ) có thể đặt câu hỏi : Xác định phơng thức biểu đạt chính của đoạn thơ ? Những chi
tiết nào thể hiện dáng vẻ bề ngoài của Lợm ? Phát hiện tín hiệu nghệ thuật trong đoạn
thơ ?
2 Câu hỏi t ởng t ợng : là loaị câu hỏi từ những dữ kiện vốn có, tơng đồng hoặc lấy
sự tơng đồng để học sinh hình thành ra cái mới. Loại câu hỏi này có thể chia làm 2
loại nhỏ :
- Tởng tợng tái tạo ( Tả lại bằng cảm nhận )
- Tởng tợng sáng tạo( Tả lại theo lối hình dung riêng ).
Câu hỏi này thờng có dạng nh sau :
+ Qua các chi tiết ,hình ảnh hoặc cử chỉ hãy hình dung cảnh và ngời trong hoàn cảnh
đó nh thế nào ?
Ví dụ : Khi dạy bài : Bài ca nhà tranh bị gió thu phá của Đỗ Phủ ( Ngữ văn 7 ) có
thể đặt câu hỏi nh sau :
+ Hãy hình dung và tả lại bằng cảm nhận của em về hình ảnh và tâm trạng nhà thơ
trong đoạn thơ thứ 2 ?
3/ Câu hỏi nêu vấn đề : Là loại câu hỏi mà qua đó học sinh đợc tham gia tích cực
vào quá trình giải quyết vấn đề tiềm ẩn trong tác phẩm
Loại câu hỏi này có dạng :
+ Theo em ,nếu sự việc ,hiện tợng ấy xảy ra (..) hoặc không xảy ra ()Thì chuyện gì
sẽ đến ? Hoặc :
+ Theo em tại sao lại thế này mà không thế khác ?
Ví dụ khi dạy bài Luợm (Ngữ văn 6 ) Có thể nêu vấn đề bằng câu hỏi sau :
+ Theo em bài bài thơ có thể dừng laị ở câu thơ Hồn bay giữa đồng đợc không ? Vì
Sao ? Việc lặp lại khổ thơ đầu ở cuối bài thơ có ý nghĩa gì ?
Hoặc :
+Vì sao miêu tả cái chết có đổ máu ,tác giả lại miêu tả nh một giấc ngủ bình yên của
trẻ thơ giữa đồng quê thơm hơng lúa ?

4. Câu hỏi cảm xúc: là loại câu hỏi xuật phát từ trực cảm của học sinh có tác dụng
khơi gợi những dung động của các em về một hiện tợng nào đó trong tác phẩm còn gọi
là rung động thẩm mỹ đối với ngời tiếp nhận tác phẩm.
Dạng thức phổ biến của câu hỏi này là:
1
Thiết kế hệ thống câu hỏi cho giờ dạy đọc-hiểu văn bản
+ Chi tiết, hình ảnh gợi cho em cảm xúc, suy nghĩ gì?
Ví dụ: Khi dạy bài Ngẫu nhiên viết nhân buổi mới về quê ( Ngữ Văn 7), để gợi
cảm xúc cho học sinh , giáo viên có thể đặt câu hỏi:
+ Hình ảnh một ngời xa quê khi trở về làng sau hơn 50 năm trời đợc đón tiếp nh một
khách lạ đã gợi cho em cảm xúc gì?
5. Câu hỏi quan điểm: Là loại câu hỏi có tính chất bình giá cá nhân để khẳng định rõ
nhận thức của học sinh, vì thế nó giúp học sinh đánh giá vấn đề và đề xuất những cách
đánh giá vấn đề hoặc lý giải vấn đề theo cách riêng, là cơ hội để kích thích sáng tạo
cho các em.
Loại câu hỏi này thờng có dạng:
+ ý kiến của em về vấn đề này nh thế nào? Vì sao em lại cho rằng nh thế?
Ví dụ: khi dạy bài Chuyện ngời con gái Nam Xơng của Nguyễn Dữ(Ngữ
Văn 9) có thể nêu câu hỏi:
+ Có nhiều ý kiến cho rằng việc Vũ Nơng tìm đến cái chết là một việc làm dại
dột, vì đó không phải là cách giải quyết tốt nhất. Quan điểm của em về vấn đề này nh
thế nào?
+ Ngoài việc nắm vững mục đích, dạng thức của từng loại câu hỏi, giáo viên
cung cần phải biết linh hoạt khi sử dụng các hình thức hỏi. Nếu gặp những vấn đề quá
khó với nhận thức chung của học sinh hoặc học sinh hiểu nhng khó diễn đạt, giáo viên
có thể sử dụng câu hỏi trắc nghiệm khách quan để giúp học sinh hứng thú hơn với nội
dung phần học, tránh đợc tình trạng căng thẳng nặng nề, đảm bảo thời gian cho phép.
Và điều đặc biệt quan trọng trong việc xây dựng hệ thống câu hỏi cho giờ dạy đọc-
hiểu văn bản là giáo viên phải căn cứ vào trình độ chung của lớp học và mục tiêu
chung của bài học để thiết kế các câu hỏi sao cho vừa đảm bảo sự phân hoá dễ - khó

lại vừa đảm bảo đợc tính tích hợp của chơng trình, bài học.
III/ áp dụng" Thiết kế hệ thống câu hỏi
cho một giờ dạy cụ thể.
Bài 22-Tiết 89,90:
văn bản: Buổi học cuối cùng
( An- phông- xơ- Đô- đê)
Môn Ngữ Văn 6
Căn cứ vào mục tiêu của bài học và căn cứ vào trình độ của học sinh, tôi thiết kế
hệ thống câu hỏi cho bài dạy nh sau:
Phần 1: Đọc văn bản và tìm hiểu chú thích:
Sau khi cho học sinh tiếp cận văn bản bằng việc đọc toàn bộ nội dung văn bản,
giáo viên đặt những câu hỏi để học sinh tìm hiểu về tác giả, tác phẩm
Những yếu tố ngoài văn bản và một số từ ngữ khó trong văn bản đặc biệt là các
từ tiếng Pháp:
H: Qua phần chú thích trong SGK, hãy trình bày những nét chính về cuộc đời
và sự ghiệp văn thơ của An- phông-xơ- Đô- đê?
1
Thiết kế hệ thống câu hỏi cho giờ dạy đọc-hiểu văn bản
H: Chuyện buổi học cuối cùng đợc viết vào thời kỳ nào? Em biết gì về hoàn
cảnh lịch sử của nớc Pháp thời kỳ ấy?
Tiếp theo phần này, giáo viên có thể yêu cầu học sinh giải thích một số từ ngữ
Tiếng Pháp đợc sử dụng trong bài theo nội dung chú thích SGK
Phần 2: Hớng dẫn học sinh tìm hiểu văn bản:
Dựa vào các câu hỏi định hớng trong SGK và phần mục tiêu cần đạt, kết hợp với
phần ghi nhớ, đã xây dựng hệ thống câu hỏi để hớng dẫn các em thâm nhập văn bản:
H: Em hãy cho biết văn bản" Buổi học cuối cùng" sử dụng các phơng thức biểu
đạt nào? phơng thức biểu đạt nào đợc sử dụng chủ yếu?
H: Theo dõi câu chuyện, em thấy chuyện đợc kể theo ngôi thứ mấy? Tác dụng
của ngôi kể đó là gì? em có thể kể tên một số truyện đã học có cùng ngôi kể với văn
bản buổi học cuối cùng?

H: Chuyện có bao nhiêu nhân vật? Đó là những nhân vật nào?
H: Về các nhân vật trong truyện, có bạn nói Thày Ha- men là nhân vật chính
nhng có bạn lại cho rằng Phrăng mới là nhân vật chính. Em đồng ý với ý kiến nào vì
sao?
H: Câu truyện của Thày trò Phrăng diễn ra trong hoàn cảnh vùng Andát của
Pháp rơi vào tay nớc Phổ. Từ đây, cả vùng này sẽ không đợc học Tiếng Pháp nữa. Với
hoàn cảnh đó, em hiểu nh thế nào về nhan đề của văn bản" Buổi học cuối cùng"?
H: Theo em truyện có thể chia làm mấy phần? Sự việc chính đợc kể ở mỗi phần
là gì?
Sau khi học sinh đã định hình đợc bố cục của văn bản, giáo viên tiếp tục sử
dụng những câu hỏi phát hiện, gợi tìm, tởng tợng, nêu vấn đề và đánh giá để hớng dẫn
học sinh khám phá nội dung và nghệ thuật của truyện:
* Phần tìm hiểu về buổi học Tiếng Pháp cuối cùng của Phrăng và cũng là tìm
hiểu về Phrăng- Một trong 2 nhân vật chính, tôi sử dụng các câu hỏi sau:
H: Trớc khi diễn ra buổi học Tiếng Pháp cuối cùng, cậu bé Phrăng đã thấy có
rất nhiều điều lạ xảy ra:
- Trên đờng tới trờng
- Quang cảnh ở trờng
- Không khí trong lớp học
Em hãy quan sát đoạn đầu văn bản và tìm những chi tiết thể hiện điều đó
H: Những điều mà Phrăng cảm nhận đợc đó báo hiệu sự việc gì sẽ sảy ra?
H: Nhân vật Phrăng trong văn bản đợc khắc hoạ chủ yếu qua thái độ với việc
học tiếng Pháp và với thày giáo Hamen. Thái độ đó diễn ra theo hai quá trình
- Từ lơ là đến thiết tha, lo lắng cho việc học.
- Từ sợ hãi đến thân thiết, quí trọng thày Hamen.
Em hãy tìm ra trong văn bản các chi tiết thể hiện điều này?
H: Qua các chi tiết miêu tả Phrăng, chi tiết nào gợi cho em cảm nghĩ nhất? Đó
là những cảm nghĩ gì?
H: Qua các chi tiết miêu tả em tởng tợng Phrăng là một cậu bé nh thế nào?
1