Nguyên nhân mất nước của nhà Nguyễn

1
A. Dn lun
i Nam cui th k XIX phi i mt vi nguy c b xõm lc bi ch
ngha quc. Triu ỡnh nh Nguyn, vi t cỏch l i biu giai cp phong
kin by gi, lónh trỏch nhim lch s, lốo lỏi con thuyn dõn tc. Mi quyt
nh v s ng x ca nú quyt nh vn mnh ca ton th quc gia dõn tc
Vit Nam.
Thc t, cui th k XIX, i Nam tr thnh thuc a ca Phỏp, bt
buc phi chp nhn lm thõn phn nụ l cho ngoi bang. iu y ch cho phộp
ta hiu: nh Nguyn ó khụng lm trũn c trng trỏch m lch s trao cho
nú. ú l kt qu ca quỏ trỡnh tng bc lỳn sõu vo khng hong nhng li
b tc, khụng th thỏo g ca i Nam. Nhng mõu thun, bt ng ng
trong xó hi c th tớch t dn v ngy cng y t nc n ch ri lon, suy
yu. Vit Nam, vỡ th, trc nguy c b xõm lng chng khỏc no mt c th
m yu y bnh tt, run ry trc bnh dch nhng khng khng khụng chu
(hay khụng th) ung thuc.
Bng bt c cỏch lớ gii no, chỳng ta phi tha nhn rng s d Nh
Nguyn lỳn sõu vo trong mõu thun chớnh l vỡ t trong nú (t trong bn cht
ca nú) nú cú lớ do (cú kh nng) hnh ng nh vy. Rừ rng, khi theo sỏt
qýỳa trỡnh lch s trong th k XIX, hon ton cú th nhỡn thy mt chui s
kin logic,liờn tc, m, chớnh t ú, triu ỡnh Hu mõu thun vi qun chỳng
nhõn dõn, ri t mõu thun vi chớnh mỡnh.
Nhng phõn tớch v nguyờn nhõn mt nc ca nh Nguyn ch yu tp
trung vo hai lun : khụng tin dõn v khụng lm ci cỏch. Núi cỏch
khỏc,l ra triu ỡnh Hu ó phi lm c ớt nht mt trong hai vic ú, nhng
nú ó khụng lm c gỡ, bi ri trc mi tỡnh hỡnh, dn ỏnh mt vai trũ ca
mỡnh.
Liu nh Nguyn cú c hi thay i kt qu mt nc nm 1883 khụng?
Cõu hi ú chc s cũn vng li trong u ca mi nh nghiờn cu s hc.
B. Triu i khụng cú lũng dõn
1. Li lm ca cu vin

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
2
Chng ai cú c hi thay i quỏ kh ca mỡnh, chớ ớt l thay i nhng
iu sai trỏi ó gõy ra, Nguyn nh cng vy. Cu vin quõn Xiờm ri kớ hip
c vi Phỏp cú l u khụng phi l nhng vic lm cú ớch. Trỏi li, nú hn
vo nh Nguyn nh vt thng khụng mt i bao gi trờn khuụn mt. Hu
qu nhng hnh ng ca ụng Hong mt nc tai hi n ni õm hng t
nú gõy ra tỡnh trng mõu thun nghiờm trng gia triu ỡnh v nhõn dõn.
S d sai lm ú nghiờm trng chớnh vỡ vi ngi dõn Vit Nam, ú l
mt cm k. Ngi Vit Nam cú truyn thng yờu nc nng nn cựng tớnh
cng ng cao hỡnh thnh sau sut chng ng khỏng chin v chng lt
hng nghỡn nm. y thc v cỏi chung,v t quc c cng c lm m y thc
v cỏi tụi. Quc gia, vỡ l ú c t lờn trờn cao hn ht : o c ln nht l
lm li cho t nc, ngi Vit khụng bao gi ly dũng h t tờn cho t
nc. Hn na, du cu vin ngoi bang khụng phi l hin tng him trong
lch s, nhng, tranh chp ni b dõn tc, dn ngoi tc vo, i vi ngi
Vit khỏc no bỏn mỡnh cho gic. Nguyn nh mt ngi Vit qu cm,
thụng minh, ti trớ nhng khi ni hn thự che m mt, nụn núng phc
hng dũng tc, ó t o c dũng tc cao hn o c quc gia. Lp tc,
trong con mt ca s phu, nh Nguyn tr li vi vt hoen khụng th ty ra.
Mt khỏc, i vi nhõn dõn, li lm ca ỏnh l ỏng gin, ỏng cm ghột. Bi
vy, chng cú gỡ khú hiu khi ngi Vit Nam, vn hin lnh, quen an phn
th thng, nhng h bt bỡnh vi triu ỡnh Nguyn li ni dy. T Gia Long
n T c, vn khụng phi nhng ụng vua bt ti (li cng khụng phi hụn
quõn) nhng cú n gn 400 cuc khi ngha, (riờng thi Gia Long cú n 90
cuc khi ngha).
Nu nh nh Lý, Trn, Lờ cú c v trớ vng chc trong lũng dõn nh
cụng dp ngoi xõm, thỡ trỏi li, nh Nguyờn mt c s nim tin bi ó
trút dn quõn Xiờm v lm khỏch ca i Nam. Li lm y ca Gia Long
ó hi nh Nguyn n ch phn ng tiờu cc mt cỏch mự quỏng trc nhõn

dõn. Lựi v Hu, buụng b Bc H, khụng qun lớ ni Nam Kỡ, triu ỡnh Hu
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
3
tự cơ lập mình với dân tộc. Mầm mống cho sự yếu kém của đất nước bắt đầu
từ đây.
2. Sự đáp trả của triều đình
Có lẽ nhận thức được thái độ của nhân dân, Nguyễn Ánh cũng như
những vị vua kế tiếp ơng thẳng tay đàn áp các cuộc khởi nghĩa. Tiếc rằng triều
đình chỉ có thể khơn khéo lợi dụng sự phân tán của các phong trào nhỏ lẻ mang
tính địa phương ấy, song chẳng có cách nào tìm được vị trí thực sự trong dân.
Thuế tăng cao, bóc lột người dân đến từng xu để đàn áp những đồng bào
khơng cam chịu khổ nhục của họ. Đáng thương cho trều Nguyễn, càng đàn áp
nhằm tìm cách khẳng định vị trí của mình (biện pháp của kẻ mạnh, cái lí của
kẻ mạnh), thì nỗi căm ốn của nhân dân càng lên cao, mâu thuẫn giữa quần
chúng nhân dân và triều đình phong kiến càng sâu sắc, trầm trọng.
Vấn đề đằng sau đó của tồn thể quốc gia dân tộc Việt Nam trong giai
đoạn này chính xuất phát từ đây: cùng với đàn áp một cách mù qng, bất lực
trước lòng dân, triều đình Huế đồng thời nảy sinh tâm lí nghi ngờ nhân dân,
khơng tin và gần như sợ dân. Cũng như người hay ốm thường sợ bệnh hay thời
tiết thay đổi, nhà Nguyễn lo ngại mối lo nội quốc hơn bất kì mối lo nào khác:
nếu phải chọn giải quyết giữa xâm lăng và khởi nghĩa, nhất quyết phải đàn áp
các cuộc khởi nghĩa trước.
Mối tác động qua lại khởi điểm từ sự chán ghét của nhân dân, sau đó là
sự trả thù của giai cấp phong kiến ngày càng tồi tệ hơn. Nhưng khơng chỉ dừng
lại ở sự tồi tệ trên mối quan hệ đó, mâu thuẫn tăng cấp từ sự tương tác này thực
sự đẩy nhà Nguyễn đến chỗ tiêu cực trong mọi chính sách, để rồi đưa đất nước
vào tình trạng khơng lối thốt. Đặc biệt, sau khởi nghĩa Lê Văn Khơi (1833) ở
Nam Kì, trước sự chống trả quyết liệt của nghĩa qn ( Minh Mạng bất ngờ :
“Chỉ đáng lạ cho dân Nam Kì… trước đây cái thói trung hậu là thế, vậy mà
một chốc đã có cái cực kì ngu dốt như kia”), triều đình khơng còn tin ở nhân

dân nữa (Nam kì là cái gốc phục quốc của Gia Long). Nét gạch đen vào bức
tranh thẳm tối bào hiệu trước những nỗi đau sắp tới của Đại Việt.
3. Những quyết đinh sai lầm
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN
4
1858 l cỏi mc u tiờn ngi Phỏp thc s bt u cụng cuc xõm
chim bng bo lc. Triu ỡnh Hu ng trc hai la chn: ch chin hoc
ch ho. ú l cõu chuyn bt ng ca cỏc v i thn nỳp sau búng thnh
Hu, cũn danh tng Nguyn Tri Phng mi thc l ngi trc tip ch huy
trờn chin trng. ụng cú hai la chn chin thut: hoc tỡm cỏch ỏnh tiờu dit
trc tip, hoc hoc tỡm cỏch giam chõn gic khin chỳng yu sc. ụng hiu
hn ai ht rng: mt mt, quõn i m ụng cú trong tay khụng h thin chin;
mt khỏc, quõn i Phỏp vt tri v sc mnh vi v trang y . V tng
hng u ny lp tc a ra gii phỏp: va c th, va thanh dó. Bin phỏp ny
thc s cú hiu qu: quõn Phỏp khụng phỏt huy c sc chin u, ngy cng
ru ró v mt mi. Tỡnh hỡnh tng quan ta v ch cú l phn no c Trn
Trng Kim núi rt ỳng trong cun Vit Nam s lc:
Quõn Phỏp v quõn I-pha-nho Si Gũn by gi ch cú 1000 ngi
m quõn Vit Nam ta thỡ cú n mt vn ngi. Nhng m quõn ta ó khụng
luyn tp, li khụng cú sỳng ng nh quõn Tõy. Mỡnh ch cú my khu sỳng
c, bn bng ỏ la, i xa 250 hay 300 thc Tõy l cựng; cũn sỳng i
bỏc ton l sỳng np tin m bn 10 phỏt khụng u 1. Ly nhng quõn lớnh,
khớ gii y m i ch vi quõn ó theo ng li mi, bn bng sỳng np
hu v bng n trỏi phỏ, thỡ ỏnh lm sao c. Bi vy cho nờn xem trn
Vit Nam ta t u n cui ch cú cỏch o hm o h lm th th, ch
khụng bao gi cú th cụng
Mt cỏch khỏch quan, trc hip c Nhõm Tut, du Phỏp ang chim
u th Nam Kỡ nhng chỳng khụng cú kh nng gi. Chớnh Ginuiy tha
nhn: nu h ỏnh mnh thỡ h ó ỏnh bi chỳng ta lõu ri. Chc chn
triu ỡnh Hu phi nm c phn no thc t y (khi Phỏp ch ng a

nhng ho c ra vi iu kin d chu, triu ỡnh khng khng khc t : õy
khụng phi l cỏch c x ca mt triu ỡnh hốn nhỏt, bc nhc, khụng bit gỡ
v tỡnh hỡnh quõn s.) mt triu ỡnh khụng hiu gỡ v tỡnh hỡnh quõn s nh
th ch cú trong nhng v kch lch s !
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
5
Khi nhng bin phỏp quõn s khụng cú hiu qu, bin phỏp chớnh tr
c s dng. Cỏc giỏo s xỳi dc T Vn Phng ni lon Bc Kỡ. Triu ỡnh
Hu vi vang kớ hip c Nhõm Tut, chp nhn nhng iu kin ngu xun
nht nhm rnh tay n ỏp phong tro nụng dõn. Vt nt m t ú ton b hỡnh
tng, vai trũ ca triu ỡnh trc nhõn dõn b v. Nh Nguyn, n õy,
thc s mt dõn. Hai hũa c kớ nm 1883,1884 gn nh chu chung mt loi
nguyờn nhõn ú.
Triu ỡnh khụng tin dõn nhng ỏnh gic li khụng th t mỡnh ỏnh.
Chớnh vỡ th, vua T c rt cuc li cu vin n quõn Thanh v Phỏp dp
yờu gic dó trong nc, nhng li c gng xoa du cỏc tng lp nhõn dõn. Triu
ỡnh, nh vy, ó khụng th cú mt lc lng tht s da vo ú, bn thõn
T c cng bi ri v khụng th tỡm ra gii phỏp ỳng n. Ni s dõn ỏm
nh triu Nguyn dai dng- khụng vt c lờn trờn ni s ca chớnh mỡnh,
nh Nguyn t kớ bn ỏn nghit ngó cho chớnh nú.
Kt qu mt nc hon ton( hip c Pa-t-nụt) ch l khng nh cao
nht cho s thiu nim tin v s st m nghiờm trng lũng on kt, tớnh thng
nht ca Nh nc vi nhõn dõn trong nhng thi im quan trng quyt nh
vn mnh dõn tc.
4. Li bin h cho cỏi khụng th khỏc
Mi quyt nh, hnh ca nh Nguyn khụng phi l cn trỏi tớnh bt
thng- s lp li cựng mt hnh ng trong nhng thi im khỏc nhau bt ta
phi nhỡn nhn rng hin tng ny chng qua l minh ha rừ nột cho bn cht
ca nú.
Nh Nguyn khi dng li c bng mi th on nhm mc ớch duy

nht l khụi phc quyn li ớch k ca dũng tc, bt chp o c quc gia.
Ngay t u, Gia Long ó khụng tic cụng gi quõn Xiờm v cu vin Phỏp;
cho n ngy T c th git ng bo ch khụng ỏnh ngoi bang. Mi hot
ng ca giai cp phong kin trong giai on lch s au thng ny b quy
nh hon ton bi bn cht ớch k ú ca triu Nguyn. T c s ú, ton b
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
6
nhng chớnh sỏch phn ng ra i, i lp vi nhõn dõn v s i lp ny sõu
sc n qun trớ quờn i t nc.
Bn cht th hai ca nh Nguyn, xut phỏt t bn cht th nht, l mt
triu ỡnh s dõn( hn s gic). Hng lot cuc khi ngha ca nhõn dõn kt
hp vi tớnh ớch k khin triu ỡnh Hu tr nờn nhy cm c bit vi s ni
dy ca nụng dõn. Kt qu ca ni s y hon ton cú th khng nh t u:
chng cú kt qu no khỏc cho mt dõn tc vn chin thng nhng k thự hựng
mnh ch bi ó on kt nhng nay li chia r, mỏt on kt. Nu nh ngi
ta vn núi lch s-cỏi gỡ cn s cú, thỡ õy :ngi Phỏp ó n dy xộo mnh
t i Nam triu ỡnh nh Nguyn bc l y bn cht ca nú.
Cui cựng, chỳng ta khụng th trỏch c nhng gỡ vn nú th. Triu
ỡnh Hu ó lm nhng gỡ m chớnh nú l nh vy y. Hay, chỳng ta trụng
ch mt phộp l no ú khin nh Nguyn thay i ton b bn cht ca nú?
Nu nh cú mt phộp l nh vy, thỡ chỳng ta ch cú th c rng Quang
Trung ó khụng ra i sm, n ni lch s bi ri trao dõn tc cho Nguyn
nh, m mn cho tn bi kch dng dc ca Vit Nam.
C. t nc khụng th ci cỏch
Mt triu ỡnh khụng tin dõn vn cú th lm ci cỏch. Nhng ci cỏch
khụng n gin l mún trang sc cú th mua nú bng tin- s duy tõn thnh
cụng mang li sc mnh cho quc gia nhng nú ũi hi nhiu yu t. Ci cỏch
cng khụng phi l trũ chi hay tn kch m ngi ta cú th dn dng c.
Na cui th k XIX, mt s trớ thc Vit Nam tỡm cỏch vn ng triu
ỡnh thc hin duy tõn. Ngi ta vn k li cõu chuyn ny v th di nui tic

rng nh vua ó quỏ ngu ti v bo th khụng lm ci cỏch. Lch s, nh th,
dng nh b quyt nh bi n ci nht ca T c?
1. Nụng nghip- ni bn khon ca i Nam
Nam Kỡ cho n th k XIX thc s l va lỳa ca Vit Nam: ngi
nụng dõn lm chi nhng n tht- vựng ng bng Nam b qu thc l
mún qu thiờn nhiờn ban tng cho mt x s nụng nghip. Tic rng iu ú
khụng cú ngha rng vn lng thc c gii quyt.
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
7
Nu trong giai on ú, cú vựng no khụng b thiu úi hay xiờu tỏn, cú
l vựng ú khụng Bc h ln min Trung. Lng thc thiu tr thnh yu t
kớch thớch xó hi ri lon: nụng dõn úi b, i xiờu tỏn, mt b phn tr thnh
gic cp. Gic cp v khi ngha khụng ch giỳp triu ỡnh v nhõn dõn
tng cng i u, m cũn khin nụng dõn khụng th yờn n lm n. Hu qu
rừ nht l mt chui lun qun: nụng nghip sỳt kộm, dn n ni lon, ni
lon bt triờu ỡnh n ỏp, chi phớ cho quõn s vỡ th ố nng lờn chớnh lng
ngi nụng dõn v thu m h phi úng- thu cao s li quay tr li lm tn
thng nn nụng nghip.
i vi t nc ly go lm nn sng nh Vit Nam, sn xut nụng
nghip b nh hng ng ngha vi mõu thun xó hi lờn cao, xó hi bt n :
im bỏo ca chin tranh v v. Trờn cng v nhng ngi cai qun quc
gia, chc chn triu ỡnh nh Nguyn cng thu hiu iu ny. Cú l chớnh s
thu hiu ny ó thụi thỳc cỏc vua Nguyn tỡm cỏch phỏt trin nụng nghip,
khụng ch nhm gii quyt lng thc, m cao hn th, gii quyt bt n xó
hi.
T vic lp s a b n nhng chớnh sỏch khai hoang, doanh in,
quõn in, kỡ vng ca thng tng xó hi c ỏp tr lch thip bng
nhng nn úi k tip nhau, i kốm vi khi ngha v ni lon. T c nhn
thc c mún qu nng n y, nhng ngi cng bt lc, vn mnh dõn tc thỡ
phú mc cho ngi.

Nụng nghip sa sỳt khụng cho phộp tiu th cụng nghip phỏt trin. Nn
sn xut bt an thỡ thng nghip cng ti t hn. Ti chớnh cho nhng
chớnh sỏch khai hoang v lp in tuy cú t c nhng thnh tu nht nh
nhng vn chng thm vo õu.
Vy l nụng nghip Vit Nam th k XIX tr thnh ni bn khon ca
ton th nn kinh t, cỳng l nguyờn nhõn ca nhiu bt n xó hi: triu ỡnh
loay hoay n ỏp khi ngha v phỏt trin nụng nghip, cũn nụng dõn thỡ tip
tc qun chớ xiờu tỏn, b rung, ni dy.
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
8
Tt c cho phộp ta nhn nh rng: nụng nghip tr thnh si dõy trúi
cht ton b nn kinh t, khụng cho v km hóm s phỏt trin ca nn kinh t ,
ng thi hn ch kh nng ci cỏch . D nhiờn nụng nghip phỏt trin õu phi
l tin duy nht cho ci cỏch! Nhng s yu kộm ca nú trong mt nc
dựng nú tn ti hn nghỡn nm nay, li khụng to iu kin ci cỏch cú
th tin hnh: khụng cú ti chớnh, khụng cú lng thc ( mm mng t bn
ch ngha chm xut hin Vit Nam vo th k 17, 18 cng xut phỏt t s
phỏt trin ca sn xut nụng nghip, ũi hi nhu cu hng húa ngoi nụng
nghip c a vo th trng). Vn nụng nghip nhc nhi, bng cỏch ú
nú lm lu m nhng gii phỏp khc phc nm ngoi nụng nghip. Thng
nghip nm trong tay ngi Hoa, thuc phin c a vo o t v go b a
i gúp phn y nụng nghip vo ng hm.
2. Thng nghip-ni vụ vng ca nn kinh t
2.1. Tiu th cụng nghip hn ch-Thng nghip kộm phỏt trin
Gia Long phc quc nh s giỳp v kinh t ca Hoa thng, bi vy,
n n, ngi nh cn rng cho h t do i li buụn bỏn trờn t Vit.
Hoa Kiu chim u th nc ngoi l hin tng ph bin khụng chi
trờn khu vc ụng Nam ỏ. Trong khi a phn cỏc thng nhõn ngi Vit u
an tõm ngi ch thỡ Hoa thng khụng ch hot ng mnh Nam Kỡ, h
cũn xuụi theo sụng Hng, i t Võn Nam xuyờn xung Bc H buụn bỏn. Nn

thng nghip b thng nhõn ngi Hoa thng tr cho n ht th k XIX,
sang th k XX vn cũn õm hng.
S phỏt trin ca tiu th cụng nghip khin ta phi suy ngm. Sỏch
Lch s Vit Nam i cng cun I nhn nh: Mc dự th cụng nghip núi
chung phỏt trin nhng phng thc sn xut hu nh khụng phỏt trin.
Trong khi vo th k XVIII, th cụng nghip phỏt trin bi nụng nghip m
bo nhu cu cỏc mt hng tng lờn, thỡ hin tng nụng nghip i xung kốm
theo s phỏt trin tiu th cụng nghip tht ỏng ng. Theo chỳng tụi, n lc
tỡm gii phỏp ngoi nụng nghip tuy cú th ó xut hin trong nhõn dõn nhng
nú khụng c to c hi phỏt huy. Thc t n gin rng: nh nc chc chn
THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
9
khơng để tình trạng nơng nghiệp sa sút còn những ngành kinh tế khác phát
triển- quyết định như thế liều lĩnh và đầy nguy cơ. Nhà nước đã nắm ngoại
thương, còn trong nước khơng có nhu cầu, tiểu thủ cơng nghiệp tuy đã nhích
lên trong giai đoạn nào đó hẳn tiếp tục yếu kém lập tức sau đó: sự tồn tại đảm
bảo tính lâu bền khi và chỉ khi cơ sở của nó vững chắc- cơ sở thị trường khơng
u cầu chắc chắn khơng có lí do thúc đây tiểu thủ cơng nghiệp.
Ngành khai thác mỏ độc quyền bởi nhà nước để đảm bảo sự quản lí chặt
chẽ của triều đình đối với những ngành chiến lược càng khơng thể được tự do
phát triển. Bởi vậy, dẫu khơng thể phủ nhận qua những tài liệu lịch sử rằng
ngành khai mỏ đã phát triển ở Đại Nam dưới thời Nguyễn, các nhà nghiên cứu
lịch sử bắt buộc phải thừa nhận rằng nó chẳng giúp gì thêm cho nền kinh tế
nhiều- nó hồn tồn khơng có khả năng khắc phục những khó khăn mà nơng
nghiệp lưu lại.
Tóm lại với cơ sở hàng hóa nghèo nàn, khơng thể trơng chờ ở thương
nghiệp bất kì một lối thốt nào cho nền kinh tế. Bằng một nỗ lực gượng gạo,
nhà Nguyễn tìm cách kiểm sốt phần nào thương nghiệp, nhưng chỉ còn có thể
làm chủ sự bn bán riêng những ngành sản xuất mà nóđộc quyền hay chủ
động khống chế. Trót để người Hoa thao túng bn bán, triều đình đành gỡ gạc

bằng cách đóng cửa khơng cho thương nhân ngoại quốc vào bn bán (ngoại
trừ người Hoa- triều đình nhà Nguyễn dẫu sao cũng tơn sùng nhà Thanh!). Một
phần lí do chính vì muốn làm chủ và khẳng định vị thế của mình trong kinh tế,
mặt khác e ngại kịch bản tái diễn như với người Hoa (khi người ta yếu, người
ta khơng chỉ ích kỉ mà còn hay sợ sệt). Thương nghiệp, như vậy, từ chỗ kém
phát triển đến chỗ bị kiềm chế, dẫn đến ảnh hưởng khơng tốt lành khơng chỉ
đối với nền kinh tế Đại Việt, mà còn cho tương lai của dân tộc.

Chính sách cho thương nghiệp được triều đình Nguyễn đưa ra rõ ràng do
tình hình kinh tế bắt buộc (những giải pháp khác chắc chắn phải do một Nhà
nước khác đưa ra!).
2.2. Thực sự khơng thể trơng chờ vào thương nghiệp
THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN