Phát triển thể chế giao dịch nông sản ở Việt Nam

i


B GIÁO DC VÀ ÀO TO
TRNG I HC KINH T THÀNH PH H CHÍ MINH
oOo


BO TRUNG



PHÁT TRIN TH CH GIAO DCH NÔNG
SN  VIT NAM

Chuyên ngành: Qun tr kinh doanh
Mã s: 62.34.05.01


LUN ÁN TIN S KINH T

NGI HNG DN: TS PHM XUÂN LAN



TP.H CHÍ MINH - NM 2009
ii


MC LC
Trang

Trang ph bìa
Li cam đoan
Mc lc
Danh mc các ký hiu và t vit tt
Danh mc các bng
Danh mc các hình
Danh mc các hp
M U
1
CHNG 1: TNG QUAN V TH CH GIAO DCH NÔNG SN 13
1.1. Khái nim, bn cht và ni dung ca giao dch nông sn và th ch giao dch
nông sn 13

1.1.1. Khái nim th trng và th trng nông sn 13
1.1.2. Khái nim giao dch và giao dch nông sn 14
1.1.3. Khái nim th ch, th ch kinh t và th ch giao dch nông sn 15
1.1.4. Ni dung ca th ch giao dch nông sn 19
1.1.5. Phân loi th ch giao dch nông sn 20
1.2. Các loi hình th ch giao dch nông sn 20
1.2.1. Th ch giao dch giao ngay nông sn 20
1.2.2. Th ch giao dch sn xut theo hp đng trong tiêu th nông sn 27
1.2.3. Th ch giao dch giao sau nông sn 37
1.3. c đim sn xut nông nghip tác đng đn s phát trin các hình thc giao
dch và th ch giao dch nông sn 48

1.3.1. Sn phm nông nghip chu tác đng ca điu kin t nhiên và có chu k
sn xut dài 49

1.3.2. Sn phm nông nghip đa dng và không đng nht cht lng, kích c49
1.3.3. Sn phm nông nghip ph thuc vào tính thi v 50

1.3.4. Sn xut nông nghip là ngành phân tán 51
iii

1.4.
 Kinh nghim phát trin th ch giao dch nông sn mt s nc và bài hc cho
Vit Nam 52

1.4.1. Kinh nghim phát trin th ch giao dch nông sn mt s nc 53
1.4.2. Bài hc kinh nghim cho Vit Nam 67
TÓM TT CHNG 1 72
CHNG 2: THC TRNG TH CH GIAO DCH NÔNG SN  VIT
NAM 75

2.1. Th ch qun lý v mô tác đng đn vic áp dng các hình thc giao dch nông
sn  Vit Nam 75

2.1.1. Th ch qun lý v mô tác đng đn giao dch giao ngay nông sn 75
2.1.2. Th ch qun lý v mô tác đng đn sn xut theo hp đng trong tiêu
th nông sn 79

2.1.3. Th ch qun lý v mô tác đng đn giao dch giao sau nông sn 83
2.2. Thc trng th ch giao dch nông sn  Vit Nam 85
2.2.1. Thc trng th ch giao dch giao ngay nông sn  Vit Nam 85
2.2.2. Thc trng th ch giao dch sn xut theo hp đng trong tiêu th nông
sn  Vit Nam 104

2.2.3. Thc trng th ch giao dch giao sau nông sn  Vit Nam 115
2.3. ánh giá chung và nhng vn đ ny sinh khi thc hin th ch giao dch
nông sn  Vit Nam 128


2.3.1. ánh giá chung và nhng vn đ ny sinh khi thc hin th ch giao dch
giao ngay nông sn  Vit Nam 128

2.3.2. ánh giá chung và nhng vn đ ny sinh khi thc hin th ch giao dch
sn xut theo hp đng trong tiêu th nông sn  Vit Nam 132

2.3.3. ánh giá chung và nhng vn đ ny sinh khi thc hin th ch giao dch
giao sau nông sn  Vit Nam 138

TÓM TT CHNG 2 142
CHNG 3: PHÁT TRIN TH CH GIAO DCH NÔNG SN  VIT
NAM 143

3.1. Quan đim phát trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam 143
iv

3.1.1.
 Phát trin đa dng các hình thc giao dch nông sn có hiu qu và phù
hp vi điu kin và trình đ sn xut 143

3.1.2. m bo s công bng, bình đng cho các ch th tham gia giao dch
nông sn 144

3.1.3. H tr hp lý cho các hình thc giao dch nông sn phát trin 144
3.1.4. Xây dng c s pháp lý đng b và khoa hc cho các hình thc giao dch
nông sn 145

3.2. nh hng phát trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam 145
3.3. Phát trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam 147
3.3.1. Phát trin th ch giao dch giao ngay nông sn 147

3.3.2. Phát trin th ch giao dch sn xut theo hp đng 159
3.3.3. Phát trin th ch giao dch giao sau nông sn 170
3.4. Kin ngh 182
3.4.1. Kin ngh vi Chính ph và UBND các tnh, thành ph 182
3.4.2. Kin ngh vi các doanh nghip 183
TÓM TT CHNG 3 184
KT LUN 186
DANH MC CÁC CÔNG TRÌNH Ã CÔNG B 189
TÀI LIU THAM KHO 190
PH LC 197

v

DANH MC CÁC KÝ HIU VÀ T VIT TT

Các ký hiu, t
vit tt
Ting Anh Ting Vit
AFET
Agricultural Futures
Exchange of Thailand
S giao dch hàng hóa Thái
Lan
AFTC
Agricultural Futures Trade
Commission
y ban giao dch nông sn k
hn Thái Lan
ATB Asia Trade Brokerage JS Co.
Công ty c phn môi gii và

thng mi châu Á
BAAC
Bank of Agriculture and
Agricultural Cooperatives
Ngân hàng nông nghip và
HTX Thái Lan
BCEC
Buon Ma Thuot Coffee
Exchange Center
Trung tâm giao dch Cà phê
Buôn Ma Thut
BIDV
Bank for Investment and
Development of Vietnam
Ngân hàng u t và Phát
trin Vit Nam
CBOT Chicago Board of Trade
S giao dch hàng hóa
Chicago
CFTC
Commodity Futures Trading
Commission
y ban giao dch hàng hóa k
hn Hoa K
BSCL ng bng sông Cu Long
DCE Dalian Commodity Exchange
S giao dch hàng hóa i
Liên
DOAE
Department of Agricultural

Extension
Cc khuyn nông Thái Lan
FAO
Food and Agriculture
Organization of the United
Nations
T chc lng nông Liên hip
quc
GAP Good agricultural practice Quy trình thc hành sn xut
vi

nông nghip tt
GDP Gross Domestic Product Tng sn phm trong nc
HACCP
Hazard analysis and critical
control point
H thng qun lý cht lng
an toàn v sinh thc phm
(Phân tích mi nguy và đim
kim soát trng yu)
HTX Hp tác xã
LIFFE
London International
Financial Futures and Options
Exchange
S giao dch hàng hóa Luân
ôn
NHNN Ngân hàng Nhà nc
NYBOT New York Board of Trade
S giao dch hàng hóa New

York
OTC Over-the-counter Th trng phi tp trung
PTBF Price-to-be-fixed Cht giá sau
PTNT Phát trin nông thôn
RSS3 Ribbed Smoked Sheet No.3 M t xông khói loi 3
SEC
Securities and Exchange
Commission
y ban chng khoán (Thái
Lan, Hoa K)
SICOM
Singapore Commodity
Exchange
S giao dch hàng hóa
Singapore
SIMEXCO Daklak
Công ty TNHH mt thành
viên 2-9 k Lk
TECHCOMBANK
Ngân hàng thng mi c
phn k thng Vit Nam
TNHH Trách nhim hu hn
TOCOM Tokyo Commodity Exchange S giao dch hàng hóa Tokyo
TP.HCM Thành ph H Chí Minh
UBND y ban nhân dân
USD United State Dollar ô la M
vii

USDA
United State Department of

Agriculture
B Nông nghip Hoa K
VINACAFE Buôn
Ma Thut

Công ty c phn đu t và
xut nhp khu Cà phê Tây
Nguyên
VND Vietnam Dong ng tin Vit Nam
WTO World Trade Organization T chc Thng mi Th gii
XHCN Xã hi ch ngha
ZCE
Zhengzhou commodity
exchange
S giao dch hàng hóa Qung
Châu
viii

DANH MC CÁC BNG

Bng 1-
1: So sánh s khác nhau gia giao dch trin hn và giao dch k hn 42
Bng 1-2: T l sn xut theo hp đng theo các hình thc t chc  Trung Quc
nm 1996, 1998 và 2000 60

Bng 1-3: Tóm tt th ch giao dch nông sn 72
Bng 2-1: S liu mua ca Xí nghip Tân Thnh nm 2004 -2006 88
Bng 2-2: S liu mua qua tng phng thc ti Xí nghip Tân Thnh 89
Bng 2-3: Tình hình hot đng kinh doanh Ch trung tâm Nông sn Hu Thnh
ông 2002-2007 103


Bng 2-4: Din tích và s h nông dân tham gia trng bông 2002-2004 ti Trm
Kông Chro 106

Bng 2-5: Kt qu sn xut ca Nông trng c oa 2004-2006 109
Bng 2-6: Tình hình thc hin sn xut theo hp đng ti đa bàn tnh Tin Giang
ca Công ty Lng thc Tin Giang nm 2002-2007 114

Bng 2-7: Các HTX n vt t đu vào ca Công ty Lng thc Tin Giang 115
Bng 2-8: Tình hình thc hin hp đng tiêu th sn phm ca Công ty Lng thc
Tin Giang 2003-2007 119

Bng 2-9: “Mc tr lùi” ca Hp đng PTBF ca Công ty Simexco Daklak và
Vinacafe Buôn Ma Thut 121

ix

DANH MC CÁC HÌNH

Hình 0-1: Quy trình nghiên cu ca lun án
7
Hình 1-1: Cu trúc ca th trng nông sn phân theo ch th kinh doanh 22
Hình 1-2: Cu trúc th trng nông sn phân theo kt cu h tng 24
Hình 1-3: Sn xut theo hp đng - mô hình tp trung 30
Hình 1-4: Sn xut theo hp đng - mô hình trang tri ht nhân 32
Hình 1-5: Sn xut theo hp đng - mô hình đa ch th 34
Hình 1-6: Sn xut theo hp đng - mô hình phi chính thc 35
Hình 1-7: Sn xut theo hp đng - mô hình trung gian 36
Hình 1-8: Mô hình chuyn ri ro v giá ca ngi bo h ri ro (Hedger) cho ngi
chp nhn ri ro (Speculator) 44


Hình 2-1: Cu trúc kênh tiêu th lúa BSCL 85
Hình 2-2: Cu trúc kênh tiêu th cà phê Tây Nguyên 93
Hình 3-1: Mô hình tng quát kênh tiêu th nông sn phân tán 147
Hình 3-2: C cu t chc tng quát ch nông sn tp trung 152
Hình 3-3: T chc b máy S giao dch hàng hóa 174

DANH MC CÁC HP

Hp 2-
1: Giá cà phê đt mc k lc: 40.000 đng/kg 1
Hp 2-2: Nông dân không mun bán “lúa non” 1
Hp 2-3: Ngi mua gom không mun mua “lúa non” 1
Hp 2-4: Quy đnh ca Ngân hàng nhà nc v giao dch k hn theo công vn s
8905/NHNN-QLNH 1



1

M U

1. Tính cp thit ca lun án
Sn xut nông nghip gn vi tiêu th sn phm làm ra luôn là thách thc và
là mi quan tâm, lo lng ca chính ph các quc gia trên th gii. Bi l sn phm
nông nghip do các h nông dân, phn ln thuc đi tng nghèo trong xã hi làm
ra, nu không đc tiêu th tt và có li cho h, thì thu nhp và đi sng ca h s
b nh hng xu, trách nhim s có phn t
huc v Chính ph.
Th ch giao dch nông sn có v trí quan trng trong quá trình phát trin th

trng nông sn nói riêng và nn kinh t nói chung. Phát trin th ch giao dch
nông sn s góp phn thúc đy các hình thc giao dch nông sn phát trin đa dng
và hiu qu. Các hình thc giao dch nông sn phát trin s góp phn gii quyt bài
toán tiêu th nông sn cho nông dân.  Vit Nam, các hình thc giao dch nông sn
truyn thng da trên nn sn xut nông nghip nh, l, phân tán,
lc hu đã tn ti
t lâu và còn phát huy tác dng. Các hình thc giao dch nông sn ph bin  các
quc gia có nn kinh t th trng phát trin đã hình thành nhng còn rt s khai.
Th ch cho các hình thc giao dch nông sn đã hình thành nhng cha hoàn thin,
cha đáp ng đc yêu cu phát trin kinh t trong bi cnh hi nhp. Các hình
thc giao dch nông sn và th ch ca nó c
òn mt s nhc đim sau:
- Th nht, hình thc giao dch nông sn đin hình là giao dch mua bán trao
tay bng tin mt (giao dch giao ngay – spot transaction) gia ngi nông dân và
ngi mua gom (thng lái).  đng bng sông Cu Long (BSCL), s lng
ngi mua gom rt ln, h đi khp ni trong vùng trc tip mua nông sn t nông
dân và
ch đn các ch đu mi, ch bán l, các c s ch bin hay xut khu. Th
ch giao dch trong trng hp này ch yu da trên tp quán và thông l, thiu
vng h thng pháp lý vng chc. Nu thiu quyn pháp lý vng chc, các bên s b
hn ch v loi hình và tính cht ca các giao dch mà h thc hin (McMillan và
Woodruff, 2000; Katz, 2000) [57] [61]. iu này dn đn quy mô và phm v
i hot
đng giao dch b hn ch làm cho th trng nông sn kém phát trin.
- Th hai, hình thc giao dch qua ch đu mi và ch trung tâm nông sn
2

đã hình thành nhng hot đng cha tt, thm chí có th nói là không hiu qu.
Xut phát t quan đim “đa th trng đn cho nông dân”, chính ph đã xây dng
các ch đu mi, ch trung tâm nông sn nhng nhiu ch sau khi xây dng xong

ch hot đng vài tháng đóng ca. ây là hình thc giao dch tp trung, khác vi
hình thc giao dch thông qua ch đu mi theo cách truyn thng đã tn ti t lâu.
S thiu vng th ch qun lý phù hp vi hình thc giao dch nà
y là nguyên nhân
dn đn hot đng giao dch không phát trin.
- Th ba, sn xut theo hp đng (contract farming) đc xem là hình thc
giao dch nông sn tiên tin nhm gn kt ngi nông dân vi ngi mua bng hp
đng quan h (relational contracting). ây là hình thc “chuyn đi giao dch mt
ln và vô danh thành mt lot các giao dch lp đi lp li gia các bên quen bit
nhau” (Q
uinn, Majur và Anh, 2006) [65]. Xut phát t li ích ca sn xut theo hp
đng và xu hng chuyn dch t giao dch giao nga
y sang giao dch di hình thc
sn xut theo hp đng ngày càng gia tng trên th gii (Minot, 1986; Eaton và
Shepherd, 2001; McDonald, 2004; Harvey, Klein và Sykuta, 2005) [50] [54] [59]
[62], th ch giao dch sn xut theo hp đng  Vit Nam, vi t cách là khung
phá
p lý cho hot đng giao dch, chính thc đc hình thành thông qua Quyt đnh
s 80/2002/Q-TTg ngày 24/6/2002 ca Th tng Chính ph v Chính sách
khuyn khích tiêu th nông sn thông qua hp đng. T khi có Quyt đnh này, Vit
Nam “dy lên” mt phong trào mà chúng ta thng gi là “Sn xut theo hp đng
và liên kt 4 nhà”. Sau 7 nm thc hin, nhiu doanh nghip đã tht bi không mua
đ
c hàng hóa, hoc không thu hi đc vn đu t ng trc cho nông dân, tình
trng vi phm hp đng xy ra khp ni. Nông dân cho đ li cho doanh nghip và
ngc li. Vy, th ch giao dch sn xut theo hp đng theo Quyt đnh
80/2002/Q-TTg khó thc hin và không thành công trong thc tin.
- Th t, hình thc giao dch mua hàng trc, giao hàng sau (giao dch trin
hn – for
ward transaction) đã tn ti và phát trin da trên s tin cy dn b “phá

v” do quy mô, phm vi hot đng giao dch m rng. Hình thc giao dch k hn
(futures transaction) đc xem là công c phòng chng ri ro trong kinh doanh
nông sn nhng các doanh nghip thc hin giao dch thông qua S giao dch hàng
3

hóa nc ngoài b thua l và phi ngng giao dch; còn  Vit Nam cha có S giao
dch hàng hóa hoàn chnh. Hình thc giao dch quyn chn (option transaction)
cha áp dng trong hot đng giao dch nông sn. Th ch giao dch giao sau (trin
hn, k hn và quyn chn) bc đu hình thành nhng cha hoàn thin, cha đáp
ng đc yêu cu thc tin hot đng giao dch là nguyên nhân làm cho các hình
thc giao dch giao sau cha phát trin.
Thc tin đã ch ra rng t
h ch qun lý không phù hp là nguyên nhân dn
đn các hình thc giao dch nông sn không hiu qu. Lun án nghiên cu “Phát
trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam” đ giúp cho các nhà hoch đnh
chính sách, các ch th kinh doanh trên th trng nông sn có c s khoa hc vng
chc phát trin các hình thc giao dch nông sn trong bi cnh hi nhp ki
nh t
quc t hin nay.
2. Tình hình nghiên cu liên quan đn lun án
Xut phát t nhu cu hoàn thin th ch giao dch nông sn, nhiu nhà khoa
hc trong nc đã quan tâm nghiên cu. Các công trình này đã đóng góp ln v mt
lý lun, cng nh thc tin. Khái quát mt s công trình nghiên cu có liên quan
đn lun án nh sau:
- TS. Dng Ngc Thí và ThS. Trn Minh Vnh (2006) ch nhim đ tài
“Nghiên cu đánh giá các hình thc giao dch thng mi nông sn  Vit Nam”
ca Vin c
hính sách và chin lc phát trin nông nghip nông thôn.  tài tp
trung phân tích 4 hình thc giao dch nông sn: th nht, mua bán t do thông qua
ngi mua gom; th hai, mua bán thông qua hp đng gia doanh nghip vi h

nông dân; th ba, mua bán thông qua hp đng gia doanh nghip vi hp tác xã,
t hp tác; và th t, mua bán ti ch đu mi nông sn.
- PGS.TS. V Trng Khi và TS.
Nguyn Thng (2006) ch nhim đ tài
“a dng hóa ch th s hu doanh nghip nông nghip nhà nc”. ây là đ tài
trng đim cp B ca B Nông nghip và PTNT.  tài này tp trung nhn dng
và phân tích các hình thc đa dng hóa ch th s hu doanh nghip nông nghip
nhà nc.  tài đã xác đnh đc mt s mô hình khoán trong doanh nghip nông
nghip nhng khi đc xét di góc đ thng mi li là hình thc sn xut th
eo
4

hp đng.
- PGS.TS. Nguyn Vn Nam và TS. Selwyn Heibron (2004) ch nhim đ tài
“Nghiên cu điu kin hình thành sàn giao dch nông sn ti Vit Nam”.  tài
thuc d án “Tng cng nng lc hi nhp quc t cho ngành nông nghip và phát
trin nông thôn” do AUSAID tài tr.  tài tp trung: th nht, đánh giá h thng
phân phi và tiêu th nông sn ca 8 mt hàng go, cà phê, cao su, chè, điu, rau
qu và tht; th hai, gii thiu mt kin thc v th trng trin hn, th trng k
hn, th trng quyn chn; th ba, đ xut phng hng và gii
pháp phát trin
h thng giao dch nông sn  Vit Nam và các điu kin cn chun b đ thit lp
sàn giao dch nông sn; và th t, đ xut mô hình thí đim g
iao dch cà phê và ch
buôn bán rau qu.
- ThS.V Th Minh Nguyt (2004) ch nhim đ tài “nh hng và các gii
pháp phát trin th trng hàng hoá tp trung ti Tp.H Chí Minh” ca Vin kinh
t TP.HCM.  tài tp trung: th nht, nghiên cu bn cht phát trin ca th trng
hàng hóa tp trung mà ch yu là th trng hàng hóa giao sau và c ch vn hành
ca các sàn giao dch hàng hóa; th hai, đánh giá các mô hình thí đim th trng

hàng hóa tp trung ti Tp. H Chí Minh; th ba, xác đnh m
ô hình, c ch hot đng
chung cho sàn giao dch hàng hóa ti Tp.H Chí Minh; và th t, đ xut gii pháp
phát trin th trng hàng hóa giao sau.
- PGS.TS. V Trng Khi, GS.  Thái ng và TS. Phm Bích Hp (2004)
ch nhim đ tài cp nhà nc mã s KC.07-13 “Phát trin nông thôn Vit Nam t
làng xã truyn thng đn vn minh thi đi”.  tài đã khng đnh m
ô hình sn
xut theo hp đng và s liên kt gia nhà nông và nhà doanh nghip, nhà khoa hc
di s qun lý ca nhà nc theo pháp lut là c s kinh t ca mô hình phát trin
cm làng và tiu vùng nông thôn, phi làng xã. Mt kt lun quan trng liên quan
đn tiêu th hàng hóa nông sn là đ tài đã xác đnh đc li ích thit thc ca các
ch th tham gia vào giao dch nông sn khi thc hin mô hình liên kt gia doanh
nghip và nông dân trong chui giá tr sn xut – ch bin – tiêu th nông sn
thông
qua hp đng.
Ngoài ra cng còn nhiu đ tài nghiên cu v hình thc giao dch nông sn
5

nhng cha có công trình nào nghiên cu mt cách h thng v th ch giao dch
quy đnh v cu trúc t chc, c ch vn hành và điu kin vt cht cho các hình
thc giao dch nông sn hot đng. Khung lý thuyt đ phát trin th ch giao dch
nông sn cha đc làm sáng t. Lun án s tp trung làm rõ c s khoa hc và
thc tin ca vic phát trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam.
3. Mc tiêu ca lun án
3.1. Mc tiêu chung
Nghiên cu c s khoa hc, c s thc tin và đ xut gii phá
p phát trin th
ch giao dch nông sn  Vit Nam nhm góp phn nâng cao kh nng cnh tranh
cho các ch th tham gia vào th trng nông sn trong bi cnh hi nhp kinh t

quc t, đng t
hi góp phn xóa đói, gim nghèo cho các h nông dân Vit Nam.
3.2. Mc tiêu c th
- Lun gii c s khoa hc và kinh nghim mt s nc v th ch giao dch
nông sn.
- Nhn dng và phân tích, đánh giá thc trng các hình thc giao dch và th
ch giao dch nông sn đã xut hin và đang hot đng  Vit Nam.
-  xut mt s gii pháp phát trin các hình thc giao dch và th ch giao
dch nông sn  Vit Nam.
4. i tn
g và phm vi nghiên cu
4.1. i tng nghiên cu
Nghiên cu các hình thc và th ch giao dch nông sn thông qua các quan h
giao dch nông sn gia các ch th tham gia vào quá trình kinh doanh nông sn.
Th ch ca các hình thc giao dch nông sn đc nghiên cu trên nhng khía
cnh: cu trúc t chc, c ch vn hà
nh và nhng điu kin vt cht đ phát trin.
Lun án cha có điu kin nghiên cu khía cnh hiu qu ca tng hình thc giao
dch thông qua nghiên cu chui giá tr và chi phí marketing nông sn.
4.2. Phm vi nghiên cu
- V không gian: lun án nghiên cu các hình thc và th ch giao dch nông
sn vi nhng mu điu tra mang tính đi din và tin li. Do điu kin t
hi gian và
kinh phí có hn nên lun án ch tp trung nghiên cu mt s trng hp đin hình 
6

3 khu vc sn xut nông sn chính  Nam B: Tây Nguyên, ng bng sông Cu
Long và ông Nam B.
- V thi gian: lun án nghiên cu trong thi gian phát trin các hình thc
giao dch nông sn dù là t giác hay t phát, nhng chú trng giai đon hin ti.

5. Phng pháp nghiên cu
5.1. Cách tip cn nghiên cu
Lun án s dng phng pháp nghiên cu đnh tính đ xây dng c s khoa
hc phát trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam. Lun án đã thc hin nghiên
cu đnh tí
nh thông qua 2 bc là nghiên cu đnh tính s b và nghiên cu đnh
tính chính thc. Nghiên cu đnh tính s b nhm nhn dng và phân loi các loi
hình th ch giao dch nông sn đã và đang hot đng  Vit Nam. Nghiên cu đnh
tính chính thc nhm tng quát hóa các hin tng, s vt, quá trình đ tìm ra bn
cht, đc trng ca các loi hình th ch giao dch nông sn. Thông qua nghiên cu
thc đa (Field research) và nghiên cu so sánh lch s (Historical comparative
research) bng phng pháp nghiên cu tình hung (case study m
ethod), lun án
mô phng th gii thc các loi hình th ch giao dch nông sn v mt cu trúc, c
ch tng tác gia các ch th tham gia vào quá trình giao dch trong điu kin vt
cht c th có tính lch s.
 thc hin mc tiê
u nghiên cu đc đ cp  trên, lun án nghiên cu tp
trung tr li nhng câu hi nghiên cu sau:
1) Giao dch nông sn là gì? Th ch giao dch nông sn là gì? Th ch giao
dch nông sn có bn cht và ni dung gì?
2) Bài hc kinh nghim nào ca th gii cn rút ra đ phát trin th ch giao
dch nông sn  Vit Nam?
3) Th ch qun lý v mô ca nhà nc trong thi gian qua có nh hng nh
th nào đn quá trình phát trin các hình t
hc giao dch nông sn  Vit
Nam?
4) Thc tin hình thành và phát trin th ch giao dch nông sn  Vit Nam
trong thi gian qua có nhng vn đ gì ny sinh cn phi gii quyt?
5) Th ch giao dch nông sn  Vit Nam cn phi hoà

n thin nh th nào?
7

6) Nhng gii pháp nào cn phi đt ra đ phát trin th ch giao dch nông
sn  Vit Nam?
7) Nhà nc và doanh nghip cn phi làm gì đ phát trin th ch giao dch
nông sn  Vit Nam?
Quy trình nghiên cu ca lun án đc khái quát hóa qua các bc nh sau :

Ngun
: Bo Trung (2005), Phát trin nghiên cu ca lun án.
Hình 0-1: Quy trình nghiên cu ca lun án
5.2. Phng pháp thu thp, x lý và phân tích d liu
5.2.1. i tng kho sát
i tng kho sát là các ch th tham gia giao dch mt s nông sn ch yu
 Vit Nam bao gm doanh nghip thu mua, ch bin, tiêu th nông sn trong và
ngoài nc, các HTX, trang tri, ch đu mi, ch trung tâm nông sn, ngi mua
gom, các t chc tham gia giao dch k hn.
5.2.
2. Ngun d liu
Ngun d liu th cp: các tài liu lý thuyt v th ch giao dch nông sn, các
bài báo khoa hc trong nc và quc t, các công trình nghiên cu khoa hc ca các
tác gi trong và ngoài nc, các báo cáo ca các c quan qun lý nhà nc, các báo
8

cáo hot đng kinh doanh ca các ch th tham gia giao dch nông sn, tra cu tài
liu trên internet.
Ngun d liu s cp bao gm d liu thu thp thông qua quan sát, phng vn
không cu trúc và tho lun nhóm.
- Lun án thc hin kho sát thc t thông qua phng pháp quan sát các

hot đng giao dch ca các ch th tham gia giao dch nông sn trên th trng
nông sn. Tác gi đã trc tip quan sát các hot đng giao dch nông sn trc tip
gia các ch th tham gia giao dch, hot đng gia
o dch nông sn ti các ch đu
mi, trung tâm buôn bán nông sn, và hot đng giao dch nông sn qua S giao
dch hàng hóa LIFFE và NYBOT.
- Lun án thc hin kho sát thc t thông qua phng vn không cu trúc và
tho lun nhóm. Tác gi đã trc tip thc hin các cuc phng vn các nhà qun tr
ca doa
nh nghip, HTX, ngân hàng và các ch trang tri/nông dân. Vic phng vn
đc thc hin trong vòng 3 nm 2005-2007. Ngoài ra, tác gi cng đã t chc tho
lun nhóm vi các doanh nghip, HTX, thng nhân và nông dân. Ni dung tác gi
thc hin phng vn không cu trúc và tho lun nhóm nh sau:
+ Các hình thc giao dch nông sn: yêu cu các đi tng kho sát mô t
hot đng giao dch nông sn.
+ Cu trúc t chc ca cá
c hình thc giao dch: yêu cu mô t v trí, vai trò,
chc nng, nhim v ca các ch th tham gia giao dch nông sn; mi quan h
gia các ch th.
+ C ch vn hành ca các hình thc giao dch: yêu cu mô t c th c
ch hot đng ca tng hình thc giao dch v các khía cnh: giá c, thanh toán,
giao hàng, cht lng, thông tin th trng…
+ C s vt cht: yêu cu m
ô t các phng tin vt cht nh phng tin
vn chuyn, nhà kho, xng ch bin, h tng giao thông, h tng thng mi, h
tng thông tin mà các ch th đang s dng đ thc hin giao dch.
+ Nhng thun li và khó khn trong hot đng giao dch: yêu cu các đi
tng kho sát cho bit nhng thun li, khó khn khi thc hin các hot đng
giao dch nông sn.
9

5.2.3. Phng pháp tin hành thu thp, x lý và phân tích d liu
 đm bo các tình hung s dng trong lun án mang tính đi din cho tng
th và đáng tin cy, lun án đã thc hin các bc tin hành thu thp, x lý và phân
tích nh sau:
Bc 1: Cn c vào mc tiêu nghiên cu ca lun án, tác gi xây dng danh
mc các đi tng kho sát d kin. Trên c s khoa hc v th ch giao dch nông
sn, tác gi s dng phng pháp ly mu phi xác sut phâ
n tng và thun tin đ
xây dng danh mc đi tng kho sát. Danh mc mu đi din đc phân tng
theo các hình thc giao dch và th ch giao dch nông sn, có ngha ng vi tng
hình giao dch và th ch giao dch có nhóm đi tng kho sát khác nhau.
Bc 2: Trên c s lý lun và kinh nghim mt s nc, tác gi thc hin
nghiên cu đnh tính s b bng cách phng vn không cu trúc các đi tng kho
sát. Bc này nhm
khám phá xem các đi tng kho sát đang áp dng hình thc
giao dch nào. T đó, tác gi nhn dng và phân loi các đi tng kho sát theo các
hình thc giao dch nông sn và xây dng danh mc các đi tng kho sát cn tin
hành nghiên cu sâu  bc tip theo (
xem Ph lc 1).
Bc 3: Tác gi thc hin nghiên cu đnh tính chính thc thông qua nghiên
cu thc đa và nghiên cu lch s. Trong ni dung này, phng pháp tình hung
(case study method) đc s dng đ nghiên cu th ch giao dch nông sn  Vit
Nam. D liu phân tích bao gm d liu th cp và d liu s cp. Tác gi trc tip
thu thp các tài liu th cp t các đi tng kho sát. Thông qua các tài liu th
cp tác gi phng vn sâu không cu trúc và
bán cu trúc các ch th tham gia vào
hot đng giao dch nông sn. Ngoài ra, tác gi cng thu thp ngun d liu s cp
thông qua quan sát các hot đng giao dch nông sn và tho lun trc tip các

chuyên gia.
Bc 4: T d liu th cp và s cp thu thp đc, tác gi s dng phng
phá
p thng kê mô t, mô hình hóa, tip cn h thng đ phân tích đánh giá th ch
giao dch nông sn v mt cu trúc, c ch và điu kin vt cht. Thông qua phng
pháp quy np, tác gi xây dng c s khoa hc v th ch giao dch nông sn và vn
10

dng nó đ phân tích, đánh giá thc trng, đ xut gii pháp phát trin các th ch
giao dch nông sn  Vit Nam.
Bc 5: Các tình hung nghiên cu (xem

Ph lc 2), các ni dung và kt qu nghiên cu ca lun án đc hoàn thin
thông qua phng pháp tho lun nhóm tp trung. Tho lun nhóm tp trung đc
thc hin trong các lp đào to Giám
đc doanh nghip khóa 15, 16, 17, 18 và 19,
các lp bi dng Ch nhim HTX, Ch trang tri ti Trng Cán b Qun lý
Nông nghip và PTNT II. Ni dung tho lun nhóm tp trung cng liên quan đn
11

các hình thc giao dch nông sn, cu trúc t chc, c ch vn hành và c s vt
cht ca tng hình thc giao dch nông sn. Ngoài ra, kt qu nghiên cu ca lun
án cng đc trình bày ti hi tho v tiêu th nông sn đc t chc bi B Nông
nghip và PTNT. Mt s ni dung ca lun án cng đã đc chnh sa theo ý kin
đóng góp ca các hc viên tham d lp hc và chuyên gia tham d hi tho.
6. Tính mi, tính đc đáo, tính sáng to ca lun án
6.1. V mt lý lun
- Lun á
n khng đnh th ch giao dch nông sn là khung pháp lý hay tp
quán, thông l quy đnh v cu trúc t chc và c ch vn hành ca các hot đng
giao dch nông sn gia 2 hay nhiu ch th tham gia phù hp vi điu kin vt cht
nht đnh. Kt lun này xut phát t vic nghiê
n cu th ch di góc đ qun lý
doanh nghip, khác vi cách hiu v th ch hin nay đc nghiên cu di góc đ
qun lý nhà nc.
- Lun án phân loi th ch giao dch nông sn nh sau: th ch giao dch sn
xut theo hp đng, th ch giao dch giao ngay và th ch gia
o dch giao sau. Vic
phân loi này da trên bn cht kinh t - xã hi ca các hình thc giao dch. ó là

s phi hp theo ngành dc gia ngi mua và ngi bán.
- Lun án khng đnh sn xut theo hp đng là mt loi hình giao dch nông
sn. Mc dù, nhìn bên ngoài, hình thc này gn ging vi giao dch giao sau nhng
giao dch này hoàn toàn khác vì bn cht ca giao dch sn xut th
eo hp đng là
giá c đc tha thun gia ngi mua và ngi bán ti thi đim ký kt hp đng
da trên c s phân b 3 yu t: li ích, ri ro và quyn quyt đnh.
- Lun án khng đnh giao dch giao ngay bao gm hai hình thc là giao dch
phân tán và giao dch tp trung.
- Lun án khng đnh các hình thc mua bán ph bin trên th trng nông
sn Vit Nam t lâu nh “m
ua mão”, “mua lúa non”, “hp đng bao tiêu nông sn”,
“hp đng tr lùi cht giá sau” là mt dng s khai ca giao dch giao sau.
6.2. V mt thc tin
- Lun án giúp cho các ch th tham gia giao dch nông sn có c s khoa
hc đ xây dng chin lc mua, bán nông sn phù hp vi điu kin kinh t Vit
12

Nam, t đó gim thiu ti đa nhng tn tht có th xy ra do bin đng ca môi
trng kinh doanh.
- Lun án giúp cho các nhà qun lý v mô hoch đnh th ch phát trin th
trng nông sn lành mnh và bn vng phù hp vi quy lut khách quan, góp phn
xóa đói gim nghèo cho nông dân và nâng cao kh nng cnh tranh hàng nông sn
Vit Nam trên th trng trong và ngoài nc khi Vit Nam đã và ngày càng hi
nhp sâu và
o nn kinh t th gii.
13

CHNG 1: TNG QUAN V TH CH GIAO DCH
NÔNG SN

1.1. Khái nim, bn cht và ni dung
ca giao dch nông sn và th ch giao
dch nông sn
1.1.1. Khái nim th trng và t
h trng nông sn
Th trng đc hiu là ni ngi mua và ngi bán (hay ngi có nhu cu và

ngi cung cp) tip xúc trc tip hoc gián tip vi nha
u đ trao đi, mua bán hàng
hóa vt phm hay dch
v. Vi ngha hp, th trng là ni din ra các hot đng
mua và bán mt th hàng hóa nht đnh nào đó nh th trng go, th trng cà
phê, t
h trng chng khoá
n, th trng vn. Cng có mt ngha hp khác, th
trng là mt ni xác đnh nào đó, din ra các hot đng mua bán hàng hóa vt
phm hay dch v nh ch, siêu th, trung tâm thng mi hoc th trng Thành
ph H Chí Minh, th trng Hà Ni.
Trong kinh t hc c đin và tân c đin, khái nim th trng đc hiu rng
hn là tp hp các tha thun m
à ngi mua và ngi bán trao đi đc các hàng
hóa vt phm hoc dch v cho nhau. Các tha thun bao gm giá c, s lng, cht
lng hàng hóa vt phm hay dch v, phng thc thanh toán và giao hàng. Th
trng ra đi gn lin vi s ra đi và phát trin sn xut hàng hóa. u tiên là s
trao đi hin vt, sau này, khi tin t ra đi, tin t gi chc nng đnh giá c
ho mi
hàng hóa vt phm hay dch v trao đi trên th trng. Kt thúc mi cuc trao đi
dù bng hin vt hoc bng tin t đu là chuyn giao quyn s hu t ngi ch
này sang ngi ch khác vi mt giá nht đnh.

Nông sn, theo cách hiu hin nay, là nhng sn phm trc tip do sn xut
nông nghip to ra có th nm di dng thô cha qua bt k cô
ng đon ch bin
nào nh rau qu, hoc ch mi qua s ch mà tính cht bên trong ca sn phm cha
thay đi nh lúa đc ch bin thành go.
Tóm li, th trng nông sn là tp hp các tha thun, da vào đó ngi
mua và ngi bán trao đi đc các hàng hóa nông sn.

14

1.1.2. Khái nim giao dch và gi
ao dch nông sn
Theo Philip Kotler, “giao dch (transaction)
(
1
)
là vic mua bán gia hai bên
liên quan đn ít nht là hai th có giá tr, nhng điu kin đc tha thun, thi
đim tha thun, và ni chn tha thun” [21]. Hai th có giá tr đó c
ó th là hai
hàng hóa đc trao đi vi nhau, hoc mt bên là hàng hóa và mt bên là thc đo
giá tr nh tin, vàng, kim loi quý khác.
Th trng nông sn cng là ni din ra hot đng trao đi hàng hóa nông sn
gia tp hp ngi bán và tp hp ngi mua. Hot đng trao đi này đc xem là
hot đng giao dch nông sn. Theo Hoàng c Thân (2006), giao dch nông sn là
mt dng hành vi kinh t đ ch các hành đng tip xúc
, thng lng, trao đi mt
loi hàng hóa nông sn nào đó v cht lng, giá c và các điu kin thanh toán liên
quan đn vic mua bán nông sn đó [35].
The

o Hoàng c Thân (2006) và theo nghiên cu ca tác gi, bn cht ca
giao dch nông sn đc khái quát nh sau:
Th nht, ch th là các nhà kinh doanh nông sn [35]. Theo iu 4, Lut
doanh nghip nm
2005, “Kinh doanh là vic thc hin liên tc mt, mt s hoc
tt c các công đon ca quá trình đu t, t sn xut đn tiêu th sn phm hoc
cung ng dch v trên th trng nhm mc đích sinh li” [31]. Do đó, ch th ki
nh
doanh bao gm nông dân mang nông sn hàng hóa bán ra th trng, các nhà buôn
bán nông sn, ngi cung ng dch v h tr cho hot đng kinh doanh nông sn và
nhà sn xut – ch bin nông sn.
Th hai, giao dch nông sn là mt quá trình thng lng chuyn giao quyn
s hu nông sn hàng hóa t ch th này sang ch th khác [35]. Quyn s hu
đ
c hiu theo B Lut dân s ngày 14/6/2005: “Quyn s hu bao gm quyn
chim hu, quyn s dng và quyn đnh đot tài sn ca ch s hu theo quy đnh
ca pháp lut” [30]. Các thành t trong quá
trình thng lng bao gm giá c, s


(1)
Trong đ tài, tác gi s dng mt s thut ng bng ting Anh nhm giúp ngi đc d dàng tra
cu, tham kho, so sánh đi chiu các tài liu bng ting Anh ca các hc gi nc ngoài (Xem
Ph
lc 22
).
15

lng, cht lng nông sn, thi đim và đa đim thng lng, thi đim và đa
đim giao nhn hàng hóa, thi đim và điu kin thanh toán, thng lng trc tip

hay qua trung gian, các điu kin đm bo vic thc hin hp đng.
Th ba, giao dch nông sn ph thuc vào điu kin môi trng nht đnh.
Môi trng ki
nh doanh khác nhau s tác đng đn quá trình thng lng gia các
ch th kinh doanh. Ví d, nông dân sn xut hàng hóa ln thì thng có xu hng
thc hin thng lng trc tip vi nhà ch bin mà không cn thit thng lng
vi ngi mua buôn.
Nh vy, giao dch nông sn là quá trình thng lng gia các ch th
kinh doanh đ chuyn giao quyn s hu đi vi nông sn trong điu k
in nht
đnh nhm tha mãn nhu cu ca bên giao và bên nhn quyn s hu.
Xut phát t khái nim này, ngi ta có nhiu cách phân loi các hình thc
giao dch nông sn khác nhau. Lun án tp trung vào phân tích các hot đng giao
dch nông sn gia ngi sn xut vi ngi mua. Hay nói theo quan đim ca qun
tr chin lc là c ch điu phi theo ngành dc ca ngi sn xut vi ngi mua.
ây là các
h phân loi da trên bn cht kinh t - xã hi ca hot đng giao dch
nông sn. Do đó, lun án chia các hình thc giao dch nông sn nh sau: giao dch
giao ngay (spot transaction), giao dch sn xut theo hp đng (contract farming
transaction) và giao dch giao sau. Nhng khái nim này s đc làm rõ  phn sau.
1.1.3. Khái nim th ch, th ch kinh t và th ch giao dch nô
ng sn
Theo cun “T đin ting Vit” nm 2008 ca Trung tâm t đin hc, “th
ch (Institution) là nhng quy đnh, lut l ca mt ch đ xã hi, buc mi ngi
phi tuân theo” [41].
Khái nim hc thut v th ch rt phong phú và đa dng. K
hái nim th ch
đu tiên do Thorstein Veblen (1914) đa ra, th ch là “tính quy chun ca hành vi
hoc các quy tc xác đnh hành vi trong tình hung c th, đc các thành viên ca
mt nhóm xã hi chp thun và tuân th” [1].

Báo cáo ca Ngân hàng th gii nm
2002 cng đa ra khái nim th ch là
“Nhng quy tc và t chc, gm c các chun mc không chính thc, phi hp
hành vi con ngi” [75].
16

Theo các tác gi đ tài KX-01-06, “Th ch là cách thc xã hi xác lp khuôn
kh, trt t, trong đó din ra các quan h gia con ngi và c ch, quy ch, quyn
lc, quy tc, lut l vn hành ca trt t xã hi đó” [1].
Theo North Douglass C. (1994), th ch đc đnh ngha là “nhng gii hn
do con ngi đt ra nhm c cu s tng tác gia con ngi vi nhau. ó là tng
hp nhng gii hn chính thc (nh nguyê
n tc, lut l, hin pháp) và phi chính
thc (ví d nhng quy phm v hành vi, tc l, nguyên tc đo đc) và nhng đc
đim cng ch ca chúng” [63]. Mt nhá
nh kinh t hc đã xut hin đt trng tâm
vào các th ch, gi là “Kinh t hc v th ch mi (New Institutional Economics -
NIE)”. Theo NIE, th ch là “nhng nguyên tc ca cuc chi” trong xã hi; không
có chúng thì các th trng không hot đng đc.
Tuy có nhiu nhiu khái nim khác nhau v th ch, nhng phn ln các quan
đim đu thng nht bn cht ca th ch  nhng khía cnh sau:
- Th nht, th ch là khuôn kh trt t quy đnh v “ngi chi”. ây là
các ch th tham gia “trò chi”. “Trò chi” là ni dung hot đng mà các ch th
tham gia. Giao dch nông sn c
hính là “trò chi”. Trên c s ca “trò chi”, ngi
ta xác đnh cu trúc t chc cho các ch th tham gia. Các ch th tham gia bao
gm c th nhân và t chc. iu nà
y có ngha cu trúc t chc là mt thành phn
ca th ch. Cu trúc t chc xác đnh các ch th, mi quan h gia các ch th và
vai trò ca mi ch th tham gia “trò chi”. ây chính là xây dng khuôn kh trt

t trong đó các quan h ca con ngi đc cu trúc theo mt cách thc nht đnh.
Khuôn kh trt t có th do nhà nc quy đnh, đó chính là khuôn kh phá
p lý;
hoc do các ch th t quy đnh, đó chính là tp quán và thông l. Khuôn kh trt t
này mt mt đnh dng kiu cách th ch, hay kiu “trò chi”; mt khác, xác đnh v
trí, vai trò và quyn ca ngi chi trong khuôn kh cu trúc các quan h th ch.
Nói cách khác th ch trc ht xác đnh vai trò ca mi “ngi chi” trong mi
kiu “trò chi” [34].
- Th ha
i, th ch là h thng bao gm các “lut chi”. “Lut chi” chính là
c ch vn hành ca ‘trò chi”. C ch là “cách thc t chc ni b và quy lut vn
hành, bin hóa ca mt hin tng” [41]. iu này có ngha c ch vn hà
nh là xác