CHUYÊN ĐỀ KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ

CHUYÊN ĐỀ: KHÚC HÁT RU NHỮNG EM BÉ LỚN TRÊN LƯNG MẸ
(Nguyễn Khoa Điềm)
I - GỢI Ý
1. Tác giả:
- Nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm sinh năm 1943, tại thôn Ưu Điềm, xã
Phong Hòa, huyện Phong Điền, tỉnh Thừa Thiên - Huế. Quê gốc: làng
An Cựu, xã Thủy An, thành phố Huế. Lúc nhỏ đi học ở quê, năm 1955
ra miền Bắc học tại trường học sinh miền Nam. Sau khi tốt nghiệp
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội năm 1964, vào miền Nam hoạt động
trong phong trào học sinh, sinh viên Huế, tham gia quân đội, xây dựng
cơ sở cách mạng, viết báo, làm thơ cho đến năm 1975. Ông thuộc thế
hệ nhà thơ trưởng thành trong cuộc kháng chiến chống Mĩ của dân tộc.
Nguyễn Khoa Điềm từng làm Tổng Thư kí Hội Nhà văn Việt Nam. Từ
năm 2000, ông giữ cương vị Uỷ viên Bộ Chính trị, Trưởng ban Tư tưởng
văn hoá Trung ương.
- Nguyễn Khoa Điềm trưởng thành trong giai đoạn kháng chiến
chống Mĩ. Tập thơ Đất ngoại ô và trường ca Mặt đường khát vọng
nhanh chóng khẳng định sự đóng góp và tài thơ Nguyễn Khoa Điềm lúc
bấy giờ. Có thể nói thơ Nguyễn Khoa Điềm là thơ của một trí thức trẻ,
giàu vốn sống thực tế và vốn văn hoá, triết lí và trữ tình, suy tư và cảm
xúc. Cũng chính nhờ đó mà ông đã gây được ấn tượng khá đậm với bạn
đọc cả nước nhất là các bài thơ: Đất ngoại ô, Khúc hát ru những em bé
lớn lên trên lưng mẹ, Con gà đất, cây kèn và khẩu súng, chương Đất
nước trong Mặt đường khát vọng, v.v
Nguyễn Khoa Điềm viết không nhiều. Hơn một chục năm sau chiến
tranh nhà thờ mới cho ra đời tập thơ Ngôi nhà có núi lửa ấm. Giai đoạn
1974-1986 là một chặng đường dài mà Nguyễn Khoa Điềm phải tự vươn
lên. Trong sự khó khăn chung của thể loại trữ tình, nhà thơ viết cũng
không mấy dễ dàng, mỗi bài thơ muốn khám phá và thể hiện đầy đủ hơn,
sâu đậm hơn thế giới bên trong: Ngôi nhà có ngọn lửa ấm, Lặng lẽ,
Những bài thơ tình viết trong chiến tranh, Kính tặng Nguyên Hồng, Trên

khối đá của từ ngữ, tặng một người sáng tạo.
Với những câu thơ nói ít, gợi nhiều, những tứ thơ giàu sức liên
tưởng, gợi mở, những từ ngữ chắt lọc, hàm súc, thấm đượm tình yêu
đối với con người, đối với lao động sáng tạo nghệ thuật, đối với quê
hương đất nước, Nguyễn Khoa Điềm là một trong những tên tuổi đã
có chỗ đứng trong nền thơ ca Việt Nam hiện đại.
2. Tác phẩm:
- Tác phẩm đã xuất bản: Đất ngoại ô (thơ, 1973); Cửa thép (ký,
1972); Mặt đường khát vọng (trường ca, 1974); Ngôi nhà có ngọn lửa
ấm (thơ, 1986); Thơ Nguyễn Khoa Điềm (thơ, 1990).
Nhà thơ đã được nhận Giải thưởng Hội Nhà văn Việt Nam với tập
"Ngôi nhà có ngọn lửa ấm".
- Bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ được tác giả
Nguyễn Khoa Điềm sáng tác năm 1971, khi đang công tác ở chiến khu
Thừa Thiên.
Trong bài thơ Khúc hát ru những em bé lớn trên lưng mẹ, Nguyễn
Khoa Điềm đã thể hiện truyền thống yêu nước thương dân một cách đặc
sắc qua hình ảnh bà mẹ cõng con lên rẫy. Những lời người mẹ ru con
bộc lộ sâu sắc tinh thần yêu nước cùng ý chí quyết tâm đánh giặc đến
cùng của đồng bào các dân tộc nói riêng và nhân dân ta nói chung.
II - GIÁ TRỊ TÁC PHẨM
Cách nói những em bé ngủ trên lưng mẹ là cách nói mới lạ, rất ấn
tượng, có nhiều hàm nghĩa: vừa cụ thể, vừa khái quát. Nhiều em bé ở
vùng cao được lớn lên trên lưng mẹ khi mẹ đi nương, xuống chợ. Cũng
ở trên lưng mẹ, nhưng em bé trong đoạn thơ này lại lớn trong một hoàn
cảnh khá đặc biệt - đó là lớn lên theo quá trình mẹ tham gia kháng chiến.
Đoạn thơ được mở đầu bằng lời của tác giả và kết thúc bằng lời ru của
người mẹ:
Em Cu Tai ngủ trên lưng mẹ ơi
Em ngủ cho ngoan đừng rời lưng mẹ

Mẹ giã gạo mẹ nuôi bộ đội
Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng
Hoàn cảnh em bé lớn lên và hình ảnh những người mẹ miền tây
Thừa Thiên những năm đánh Mĩ được khắc hoạ chân thực và cảm động:
em lớn lên cùng gian lao kháng chiến, em lớn lên trong tình cảm thiêng
liêng của mẹ với bộ đội, với cách mạng. Câu thơ thứ bảy đột ngột
chuyển ý:
Lưng đưa nôi và tim hát thành lời:
Ngủ ngoan, a-kay ơi, ngủ ngoan a-kay hỡi
Mẹ thương a - kay, mẹ thương bộ đội
Con mơ cho mẹ hạt gạo trắng ngần
Mai sau con lớn vung chày lún sân
Lời tâm tình, nhắn nhủ, vừa là lời ru của tác giả với Cu Tai đã làm
nền cho lời ru thiết tha của mẹ cất lên. A-kay (tiếng dân tộc Tà-ôi, có
nghĩa là: con) bỗng như được thấm đẫm những âm điệu nồng nàn trong
tình cảm của mẹ. Lời ru da diết, lời ru do "tim hát thành lời" - lời ru
cũng là tiếng lòng, ước mơ, khát khao tình cảm của mẹ với con và tình
cảm của mẹ với cách mạng, với công việc mà mẹ hăng hái tham gia.
Trong câu thơ Nhịp chày nghiêng, giấc ngủ em nghiêng, hình ảnh
"giấc ngủ nghiêng" được thể hiện trong mối quan hệ với không gian giã
gạo của mẹ. Hình ảnh Mẹ thương a-kay, mẹ thương bộ đội được thể
hiện trong mối quan hệ song hành.
Dưới hình thức một lời ru mới, Khúc hát ru những em bé lớn trên
lưng mẹ của Nguyễn Khoa Điềm đồng thời là lời ca ngợi hình ảnh người
mẹ Việt Nam vừa có những nét truyền thống: cần cù và yêu lao động,
nhưng cũng rất hiện đại: các công việc giã gạo, phát rẫy, đạp rừng ở đây
là để nuôi bộ đội, nuôi dân làng và đánh giặc. Tình cảm của mẹ trong lời
ru với con mình và với bộ đội, với dân làng, với đất nước được thể hiện
trong sự đan kết, quấn quýt; cách cấu trúc tình cảm Mẹ thương a-kay -
mẹ thương bộ đội khẳng định tình cảm đó tuy hai mà một, đậm đà, ruột

thịt. Hình ảnh em cu Tai ở đây vừa là đối tượng của lời ru vừa là dấu nối
tinh thần giữa mẹ và nhân dân, Tổ quốc; giữa hiện thực với khát vọng
tương lai; giữa hiện thực với lí tưởng thời đại. Vì thế, người mẹ Tà-ôi
trong bài thơ dường như không chỉ của riêng em, mẹ chính là người phụ
nữ Việt Nam mới: người mẹ chiến sĩ.
Cảm xúc trữ tình chân thực, vận dụng đặc sắc phong cách ngôn ngữ
của đồng bào dân tộc, hình tượng thơ trong Khúc hát ru những em bé
lớn trên lưng mẹ vừa lấp lánh, vừa giàu nhạc điệu.