Bồi thường nhà nước với những nguyên tắc của pháp quyền

Bồi thường nhà nước với những nguyên tắc của pháp quyền
“Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo” là hình ảnh mà vị vua anh minh Lê Thánh Tông
dùng để minh oan và truy tặng cho người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi trong vụ án Lệ
Chi viên. Sử liệu này có lẽ đã làm không ít người trong hậu thế chúng ta cảm thấy nhẹ
nhõm.
“Ức Trai tâm thượng quang Khuê tảo” là hình ảnh mà vị vua anh minh Lê Thánh Tông
dùng để minh oan và truy tặng cho người anh hùng dân tộc Nguyễn Trãi trong vụ án Lệ
Chi viên. Sử liệu này có lẽ đã làm không ít người trong hậu thế chúng ta cảm thấy nhẹ
nhõm. Ngày nay, các vụ việc oan sai không chỉ dừng lại ở sự minh oan mà còn đặt vấn đề
bồi thường thiệt hại. 568 tỷ đồng là con số đòi bồi thường oan sai kỷ lục mà ông Nguyễn
Đình Chiến, Tổng Giám đốc Công ty cổ phần kinh doanh bất động sản Hải Phòng đưa ra,
vì ông đã mất mười năm sống chung với lao lý trước khi Tòa án nhân dân Thành phố Cần
Thơ tuyên ông vô tội[1].
Rõ ràng, oan sai thì thời nào cũng có. Nhưng trách nhiệm bồi thường oan sai trong tố
tụng nói riêng và bồi thường nhà nước nói chung lại là vấn đề thời sự của đất nước ta trong
giai đoạn hiện nay. Bồi thường nhà nước là sản phẩm của xã hội dân chủ và phải được
nhìn nhận từ góc độ các nguyên tắc cơ bản của pháp quyền.
Trước hết, nguyên tắc của pháp quyền là cơ sở để đặt vấn đề nhà nước có trách nhiệm
hay không có trách nhiệm bồi thường khi gây ra những thiệt hại vật chất hoặc tinh thần cho
các chủ thể khác.
Trong xã hội phong kiến, Nhà Vua là tối thượng, hình phạt không đến trượng phu, lễ
nghi không đến thứ dân, nên pháp quyền và bồi thường nhà nước là những vấn đề xa lạ.
Trong các xã hội dân chủ, cùng với sự phát triển vượt bậc về kinh tế - xã hội thì quyền con
người cũng được quan tâm nhiều hơn. Nhờ đó, pháp quyền được biết đến như là phương
thức tổ chức quyền lực nhà nước sao cho sự lạm quyền không xảy ra và quyền của người
dân được bảo vệ. Một trong những nguyên tắc cơ bản của pháp quyền là mọi chủ thể đều
bình đẳng trước pháp luật.
Nhà nước cũng như một tổ chức hay một công dân và đều là một thực thể của pháp luật.
Nhà nước là một thực thể pháp lý công. Nhà nước cũng thực hiện các hành vi pháp lý và
có khả năng gây thiệt hại cho các chủ thể khác khi hành xử trái pháp luật hoặc vượt quá
thẩm quyền của mình. Và khi có hành vi gây thiệt hại cho các chủ thể khác, thì Nhà nước

cũng có nghĩa vụ bồi thường một cách bình đẳng như các chủ thể khác trong xã hội.
Thứ hai, nguyên tắc của pháp quyền là cơ sở để xác định ranh giới trách nhiệm bồi
thường của nhà nước. Trên thế giới, một số quốc gia mà tiêu biểu là Mỹ và Philipin quan
niệm và áp dụng nguyên tắc quyền miễn trừ của Nhà nước. Theo đó, Nhà nước Hoa Kỳ
không thể bị kiện nếu không có sự chấp thuận của chính quốc gia này[2]. Tuy nhiên, điều
đó không đồng nghĩa với việc các Nhà nước này không có nghĩa vụ bồi thường thiệt hại.
Một trong những nguyên tắc quan trọng của pháp quyền là Nhà nước chỉ được làm những
gì mà pháp luật cho phép. Tính tối thượng của pháp luật trong trường hợp này là công cụ
để hạn chế sự lạm quyền có thể xảy ra của các chủ thể có quyền lực. Chính vì nguyên tắc
này nên học thuyết về quyền miễn trừ xét xử của Nhà nước không phải là tuyệt đối. Đặc
quyền miễn trừ xét xử chỉ có thể được sử dụng khi nhà nước hành động với quyền hạn của
chủ quyền quốc gia. Nhà nước hoặc các cán bộ của nhà nước phải chứng minh được rằng,
hành động bị khiếu nại là hoàn toàn tuân theo Hiến pháp hoặc các văn bản pháp luật. Khi
vượt qua khỏi những giới hạn này thì quyền miễn trừ của nhà nước không thể được áp
dụng.
Thứ ba, quyền đòi nhà nước bồi thường thiệt hại thường được Hiến pháp hoặc luật ghi
nhận. Rõ ràng việc đòi Nhà nước phải bồi thường thiệt hại là một quyền quan trọng của
người dân. Và theo nguyên tắc của pháp quyền thì các quyền của người dân phải được
Hiến pháp, luật ghi nhận. Điều này cũng hoàn toàn hợp lý khi mà các quyền của người dân
được những người đại diện cho họ xem xét, phê chuẩn.
Trên thực tế, nhiều quốc gia như Nhật Bản, Đức đều ghi nhận vấn đề bồi thường nhà
nước trong Hiến pháp của họ. Cụ thể, trong Hiến pháp của Nhật được quy định ở Điều 17
và Hiến pháp Đức ở Điều 34. Bên cạnh việc quy định trong Hiến pháp, không phải tất cả
các nước đều ban hành luật riêng để điều chỉnh về bồi thường nhà nước mà có thể quy
định rải rác ở Bộ luật Dân sự và các luật liên quan.
Thứ tư, nguyên tắc của pháp quyền là cơ sở để xác định các lĩnh vực hoạt động của Nhà
nước chịu sự điều chỉnh của pháp luật bồi thường nhà nước. Thông thường, hoạt động của
nhà nước có thể được phân ra thành các lĩnh vực lập pháp, hành pháp và tư pháp. Lĩnh vực
nào trong quá trình hoạt động cũng có thể phạm phải những sai lầm. Và như vậy, lĩnh vực
nào cũng có thể phải chịu sự điều chỉnh của pháp luật về bồi thường nhà nước. Trên thực

tế, một số quốc gia quy định cả ba lĩnh vực lập pháp, hành pháp, tư pháp đều có trách
nhiệm bồi thường nhà nước mà Nhật Bản là một ví dụ.
Tuy nhiên, với những nguyên tắc pháp quyền về tổ chức quyền lực nhà nước, về chế
ước và đối trọng thì vấn đề không đơn giản như cách nghĩ thông thường. Đa số các nước
đều thống nhất quy định hai lĩnh vực hành pháp và tư pháp thuộc phạm vi điều chỉnh của
pháp luật về bồi thường nhà nước. Hay nói cách khác, là hành pháp và tư pháp có trách
nhiệm bồi thường khi có hành vi trái pháp luật và gây thiệt hại cho các chủ thể khác.
Riêng lĩnh vực lập pháp thì cách quy định là khá khác nhau. Có quốc gia như Trung
Quốc đã hoàn toàn loại trừ lĩnh vực lập pháp ra khỏi phạm vi điều chỉnh. Còn phần lớn các
quốc gia khác thì quy định một cách hạn chế việc áp dụng các quy định về bồi thường nhà
nước đối với lĩnh vực lập pháp. Điều đó bắt nguồn từ bản chất của thiết chế dân chủ này.
Cơ quan lập pháp là cơ quan đại diện cho cử tri. Sau khi trúng cử thì các nghị sĩ là những
người đại diện cho ý chí, nguyện vọng và lợi ích của cử tri trong quá trình xem xét và phê
chuẩn các chính sách lập pháp do hành pháp đệ trình. Ngoài ra, trong hệ thống bầu cử ủy
thác thì nghị sĩ sau khi được bầu có toàn quyền thể hiện ý chí của mình mà không phụ
thuộc vào ý chí của cử tri. Việc cơ quan lập pháp gây thiệt hại nếu có chính là ban hành các
chính sách, các đạo luật không phù hợp với lợi ích của người mà mình đại diện. Vấn đề bồi
thường thiệt hại đối với thiết chế này cũng đồng nghĩa với việc bất tín nhiệm của cử tri và
không được tiếp tục bỏ phiếu trong những lần bầu cử sau.
Như vậy, có thể nói rằng, trong một xã hội dân chủ thì không một thiết chế nào của
quyền lực nhà nước có những đặc quyền. Thiết chế lập pháp cũng vậy. Song, đây là một
thiết chế hết sức đặc thù của quyền lực nhà nước và do đó, việc quy định trách nhiệm bồi
thường nhà nước của cơ quan lập pháp cần phải dựa trên những nguyên tắc của pháp
quyền.
Thứ năm, nguyên tắc của pháp quyền là cơ sở để thiết kế phương thức và quy định thủ
tục tiến hành giải quyết các yêu cầu đòi bồi thường. Trong tương quan với cơ quan nhà
nước, thì các tổ chức và cá nhân thường yếu thế hơn khi tiến hành giải quyết yêu cầu đòi
bồi thường. Bởi vậy, một cơ chế giải quyết tranh chấp tạo được điều kiện tối đa cho các tổ
chức, cá nhân bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của mình là hết sức cần thiết. Pháp luật
của hầu hết các nước quy định khi chủ thể bị thiệt hại và cơ quan đại diện cho Nhà nước

giải quyết bồi thường (thường là do Bộ Tư pháp) không thương lượng, thỏa thuận được
với nhau thì có thể khởi kiện đến Tòa án để giải quyết. Đây là một vụ kiện dân sự bình
thường ở Tòa án. Và loại vụ việc này được giải quyết theo thủ tục tố tụng dân sự mà bị
đơn là Nhà nước (do Bộ trưởng Bộ Tư pháp đại diện).
Như vậy, một thủ tục tố tụng dân sự cùng với tính độc lập cao của hệ thống Tòa án có
thể đảm bảo được tốt hơn quyền bào chữa, sự bình đẳng của các đương sự.
Tóm lại, các nguyên tắc của pháp quyền vừa là nền tảng để đặt vấn đề trách nhiệm bồi
thường của Nhà nước, vừa chi phối các nội dung pháp lý cụ thể của chế định này. Việt
Nam chúng ta đang xây dựng nhà nước pháp quyền, do đó, việc tiếp tục nhìn nhận vấn đề
bồi thường nhà nước dưới góc độ pháp quyền là vấn đề có ý nghĩa rất quan trọng.
[1] HT. Vụ đòi bồi thường oan sai kỷ lục ở Cần Thơ: Số tiền đòi bồi thường lên đến 568 tỉ đồng (2007),
Lao động điện tử, < truy cập ngày 29/
4/2008.

[2] Văn phòng Quốc hội, Chính sách và pháp luật về bồi thường nhà nước của một số nước, NXb Tư pháp,
H 2007, tr 262.