Khủng hoảng lí luận văn học và nhiệm vụ kiến tạo một nền lí luận mới

Khủng hoảng lí luận văn học và nhiệm vụ kiến tạo một nền lí luận mới
Chiều ngày 23/1/2015 vừa qua, Khoa Viết văn – Báo chí (Đại học Văn hóa Hà
Nội) đã tổ chức Tọa đàm văn học “Trần Đình Sử trên đường biên của Lý luận văn
học”. Dưới đây là bài lược thuật nội dung cuộc tọa đàm này. Lược thuật do
Chung Sơn thực hiện.
Công trình “Trên đường biên của Lý luận văn học” của GS.TS Trần Đình Sử do NXB
Văn học vừa ra mắt bạn đọc cuối năm 2014. Nhận thấy công trình này vừa có giá
trị học thuật, vừa có ý nghĩa thời sự đối với đời sống văn học nói chung và khu
vực nghiên cứu, lý luận, phê bình văn học nói riêng (NC, LL, PB), các cán bộ
giảng dạy và nghiên cứu của Khoa Viết văn-Báo chí đã tiến hành buổi tọa đàm
văn học xung quanh những vấn đề đặt ra từ cuốn sách này. Buổi sinh hoạt học
thuật đã thu hút sự có mặt của nhiều nhà NC, LL-PB: Lại Nguyên Ân, La Khắc
Hòa, Đỗ Lai Thúy, Trương Đăng Dung, Nguyễn Hùng Vĩ, Phạm Xuân Nguyên,
Lưu Khánh Thơ, Phùng Ngọc Kiếm, Nguyễn Đức Mậu, Nguyễn Đăng Điệp,
Nguyễn Xuân Đức, Nguyễn Xuân Diện, Trần Ngọc Hiếu, Đoàn Anh
Dương,Tuyết Minh, Mai Anh Tuấn, Thúy Hồng; một số nhà văn: Đoàn Tử
Huyến, Phạm Duy Nghĩa, Uông Triều; cùng các học viên cao học và nghiên cứu
sinh, các sinh viên trong và ngoài trường.
Mở đầu Tọa đàm, nhà NCPB Văn Giá, thay mặt cho cơ quan chủ trì Tọa đàm, đã
phát biểu mục đích của buổi sinh hoạt học thuật và thay mặt Khoa VV-BC tặng
bó hoa tươi thắm chúc mừng GS Trần Đình Sử.
Trong vai trò dẫn chuyện, nhà NC-PB Phạm Xuân Nguyên đã giới thiệu đôi nét
về con đường học thuật và những đóng góp của GS Trần Đình Sử vào nền văn
học, nhất là khu vực LLVH. Ông Phạm Xuân Nguyên khẳng định Trần Đình Sử
là một nhà nghiên cứu hàn lâm, một người được đào tạo chính quy ở Việt Nam,
Liên Xô và Trung Quốc trước đây, một người hoạt động chuyên nghiệp thực sự.
Ông rất tâm đắc với nhan đề quyển sách, và cho rằng một người ở tuổi 75 như
GS Trần Đình Sử thật đáng khâm phục khi GS hàng ngày vẫn luôn cập nhật đời
sống văn học, và cũng rất hiện đại trong việc tiếp nhận, giới thiệu, ứng dụng các
thành tựu LLVH thế giới.
Để tạo điều kiện cho việc chia sẻ và trao đổi, GS Trần Đình Sử trình bày tổng

quan về kết cấu và các vấn đề đặt ra của cuốn sách. Công trình được chia làm 3
phần: 1) Mấy vấn đề lý luận Marxist và lý thuyết hiện đại; 2) Mấy vấn đề thực
tiễn LL, PB, NC văn học Việt Nam; 3) Mấy vấ đề thi pháp học. Sau khi có một vài
điểm nhấn ở phần 2 và 3, ông tập trung thuyết trình phần 1 với một số vấn đề cơ
bản.
Thứ nhất, ông cho rằng nền LLVH ở Việt Nam trước đây về cơ bản là nền LLVH
được du nhập từ Liên Xô và Trung Quốc. Điểm mấu chốt nhất của các nền LL
này là có sự phân biệt rạch ròi, dứt khoát giữa lý luận Marxist và phi Marxist.
Tuy nhiên, trong bối cảnh thế giới hôm nay, không có sự đối lập này nữa, mà
giữa chúng có sự thâm nhập, giao lưu, trao đổi lẫn nhau để làm giàu có cho
nhau. Điều đáng lo ngại ở Việt Nam hiện nay là: tại quê hương của lý luận
Marxist đã có sự thay đổi rất mạnh mẽ, trong khi ở ta vẫn chưa có thay đổi là
bao. Nên công trình đã nêu lên một số vấn đề bất cập của LLVH ở VN hiên nay.
Thứ hai, trong công trình của mình, GS Trần Đình Sử đã cố gắng định vị nền
LLVH Marxist đang ở đâu trên bản đồ LLVH thế giới. Ông cho rằng: nền LLVH
Marxist mà ta đang theo chỉ là một bộ phận của nền LLVH Marxist trên thế giới,
bởi ở phương Tây có cả một khuynh hướng nghiên cứu LL Marxist với nhiều tên
tuổi và thành tựu lớn: G. Lukács, W. Benjamin, Theodor W. Adorno, A. Gramsci,
L.Goldmann, T. Eagleton…Thêm nữa, cũng cần phải khẳng định rằng LLVH
Marxist cũng chỉ là một bộ phận của nền LLVH thế giới.
Đi vào cụ thể hơn, nhà LL Trần Đình Sử nêu lên 4 vấn đề rất cần được suy nghĩ
lại trong bối cảnh LLVH hôm nay: 1) văn học và ý thức hệ; 2) văn học và hiện
thực; 3) hình tượng văn học; 4) phương pháp sáng tác.
Ở vấn đề 1, ông nhấn mạnh việc cần phải nhận diện và phân biệt một số khái
niệm như: Ý thức hệ chính đảng và ý thức hệ giai cấp, ý thức hệ chỉnh thể và ý
thức hệ bộ phận; theo đó, ý thức hệ chỉnh thể là điểm quan trọng nhất chi phối
sáng tạo văn học.
Trong vấn đề 2, ông nêu lên một điểm rất đáng chú ý: Phản ánh luận của Lenin
(trong cuốn “Chủ nghĩa kinh nghiệm và chủ nghĩa duy vật”, được viết năm
1909) chưa đặt ra vấn đề ngôn ngữ, bởi ông chưa có điều kiện được tiếp cận với

công trình “Hệ tư tưởng Đức” của Marx và Engels tận năm 1932 (sau khi Lenin
qua đời được 9 năm) mới xuất bản (xem trang 54 trong công trình “Trên đường
biên của LLVH”- CS). Vì thế, tuy vẫn cần thừa nhận phản ánh là cội nguồn của
văn học, nhưng nó phải quan tâm tới ngôn ngữ, xem ngôn ngữ là bản chất của
văn học, văn học không làm nhiệm vụ sao chụp hiện thực mà là kiến tạo bức
tranh về thế giới.
Với vấn đề 3, khi đề cập tới hình tượng văn học, LLVH của ta lâu nay không đề
cập tới tính ký hiệu (ngôn ngữ) và tính giao tiếp nghệ thuật. Trong khi đó, với sự
phát triển của LLVH hiện đại, cần phải hiểu hình tượng chỉ là một ký hiệu cần
giải mã, mang tính giao tiếp, không phản ánh trực tiếp thực tại (với những sự vật
này, con người nọ) mà là phản ánh ý nghĩa của thực tại.
Vấn đề cuối cùng, ông cho cho rằng trong các giáo trình LLVH ở ta hiểu phương
pháp sáng tác (cổ điển, lãng mạn, hiện thực, hiện thực XHCN…) không phải như
một chủ thuyết hoàn bị mà như một lý thuyết về phương pháp sáng tác đã bị ý
thức hệ hóa; trong khi đó phương pháp sáng tác chỉ thuộc về mỗi cá nhân, không
có phương pháp chung, cũng vì thế không ai có thể dạy ai phương pháp sáng tác
được.
Tuy phần 1 của công trình còn đề cập đến một số vấn đề của LLVH hiện đại,
trong đó ông nhấn mạnh đến lý thuyết diễn ngôn, lý thuyết giải cấu trúc trên thế
giới và ứng dụng chúng vào nghiên cứu văn học VN, nhưng do thời lượng có
hạn, diễn giả không thể trình bày được hết/kỹ. Ông chỉ xem đây là những gợi ý
để chia sẻ và mong nhận được sự đối thoại từ phía đồng nghiệp và cử tọa.
Dưới đây là một số ý kiến trao đổi tiêu biểu:
– PGS.TS La Khắc Hòa: Tôi cho rằng chỗ hay nhất của quyển sách là tầm quan
trọng của một hệ vấn đề mà GS Sử đã đặt ra, trong đó tập trung vào hai vấn đề
lớn: 1) Tác giả tiến hành truy vấn lại hầu hết những tri thức LLVH mà những
người làm văn học được trang bị lâu nay. Thực chất hệ thống giáo dục học
đường về văn học hiện nay vẫn mang sức ì như cũ; 2) GS Sử cho rằng muốn kiến
tạo một nền LLVH mới không có cách nào khác là phải đi từ ký hiệu học văn hóa
– PGS.TS Trương Đăng Dung: Tôi đồng ý cho rằng công trình của GS Trần Đình

Sử có giá trị truy vấn lại những giá trị cũ. Ông Lukacs là nhà nghiên cứu đầu tiên
xây dựng mỹ học Marxist tuy rất xuất sắc, nhưng ông chỉ đề cao tính khách thể,
chứ chưa đề cập đến tính chủ thể của sáng tạo nghệ thuật. Lâu nay trong sinh
hoạt học thuật ở ta, người ta vẫn nhầm lẫn giữa nghi lễ học thuật với bản chất
học thuật. Công trình của nhà nghiên cứu Trần Đình Sử đặc biệt có ý nghĩa gợi
mở, thúc đẩy tư duy nghệ thuật ở ta hiện nay, chống lại sự mô hình hóa giản đơn
về văn học – một cách làm nghèo văn học.
-PGS.TS Đỗ Lai Thúy: Nhìn lại thời Đổi mới văn học, về cơ bản là đổi mới từ trên
xuống, có tính chính sách xã hội chứ LLVH chưa đổi mới thực sự. Bây giờ là thời
kỳ hội nhập (có thể gọi là Hậu đổi mới) cần phải làm mới lại LLVH. Hiện có hai
mô hình để làm mới LLVH: 1) phê phán cái cũ để xây cái mới; 2) lấy cái hoàn
toàn mới để làm mới. GS Trần Đình Sử đã lựa chọn mô hình thứ nhất. Cũng tất
nhiên thôi với một người được đào tạo như vậy. Tuy nhiên, thế hệ những người
nghiên cứu trẻ hiện nay nên lựa chọn mô hình thứ hai. Họ không ở trong cái
chăn cũ thì đâu biết chăn có rận ? Nếu mà bây giờ vẫn nói khái niệm “phản ánh”
chẳng hạn, thì vẫn bị vướng víu vào những định đề cũ, khi đó văn học vẫn chỉ
được hiểu là công cụ.
-TS Trần Ngọc Hiếu: Thế hệ tôi được đào tạo trong một cái khung LLVH cũ.
Cách đây chừng 8-9 năm, tôi đã từng có ý nghĩ phải làm khác hoàn toàn những
gì của LLVH cũ. Nhưng bây giờ, khi tôi làm việc bằng tiếng Anh, đọc và dịch, tôi
mới vỡ ra rằng mình vẫn vướng víu nhiều cái của LLVH trước. Rất khó. Tuy
nhiên, tôi cho rằng trên thế giới hiện nay, họ làm LLVH theo cách là những chất
vấn chứ không theo cách chỉ định nghĩa như truyền thống nữa. Và có lẽ LLVH
mới phải hướng tới tính liên ngành, không thể chỉ khép kín trong địa hạt văn
học.
-Nhà NCPB Lại Nguyên Ân: Cảnh quan chung của lý thuyết văn học ở ta hiện
nay theo tôi đang rất u ám. Nhìn vào các sinh hoạt văn học đây đó thì thấy rõ.
Tôi chỉ tiếc rằng cuốn sách của anh Sử chưa đẩy được vào giới sáng tác được là
bao. Hay là cánh viết báo chí về văn học cũng vậy, rất cần phải thanh toán những
thứ giai thoại vớ vẩn kiểu như: Nguyễn Tuân bảo khi nào chết thì lôi mấy thằng

phê bình xuống cùng để nói chuyện chơi…
-Nhà NCPB Văn Giá: Thưa anh Lại Nguyên Ân và các quý vị, trước buổi Tọa
đàm này, tôi có mời một số nhà văn, trong đó có những người bạn của tôi, nhưng
cũng thấy ít được hưởng ứng. Có thể, đơn giản chỉ là họ bận nên không đến
được thôi. Tuy nhiên, cũng phải thừa nhận rằng giới nhà văn ở ta thường là rất
ngại đọc lý thuyết, kể cả các công trình trong nước và nước ngoài…Chuyện này,
thế giới họ khác.
-Nhà NCPB Mai Anh Tuấn: Có lắm khi tôi rất sợ tuổi già và người già. Nhưng
khi tôi đọc vào GS Trần Đình Sử và một vài người khác (không nhiều) đưa lại
cho tôi một sự ấm áp và vững tin. Công trình của thầy Sử có tính phản biện cao,
đặc biệt là sự hóm hỉnh thông thái. Điều này làm nên sự sâu sắc và thú vị của
công trình.
-PGS.TS Nguyễn Đăng Điệp: Tên của cuốn sách rất hay. Một người có trải
nghiệm sâu sắc vừa phương Đông vừa phương Tây như GS Sử mới có thể đi
“trên đường biên” như vậy. Quyển sách cho chúng ta cùng nghĩ về những điều
mới. Cái chất giễu có được trong công trình giúp ta thoát khỏi sự giáo điều. Tôi
cho rằng, đọc vào công trình này, thấy được ở tác giả một cốt cách trí thức trong
một nhà khoa học.
Cuối cuộc Tọa đàm, GS Trần Đình Sử có mấy lời cảm ơn và tâm sự rằng: Là một
người được đào tạo bài bản ở Trung Quốc và Liên Xô trước đây, được tiếp thu
kỹ LLVH Marxist, nhiều năm giảng dạy nó trên nhà trường đại học, thực tình, tôi
thấy LLVH của ta hiện đã quá cũ rồi. Nên, tôi thấy mình có trách nhiệm làm rõ
những ngộ nhận trước đây mà hiện nay vẫn còn rất nặng. Thí dụ, đối với các bạn
giảng dạy, khi nói về phản ánh hiện thực, thay vì nói phản ánh, các bạn cần nói
“kiến tạo bức tranh hiện thực”, hay nói về hình tượng văn học, cần phải nói
“hình tượng là một ký hiệu nghệ thuật”… thế là tốt lắm rồi. Đổi mới LLVH là
công việc của nhiều người, nhiều thế hệ, nhất là phải trông và tin vào thế hệ trẻ.
Trong một thời lượng có hạn, không thể trình bày hết/kỹ những vấn đề LLVH
mà tôi đặt ra trong cuốn sách này. Tôi chỉ mong mọi người đọc sách của tôi để
hiểu đúng và chia sẻ những điều mà tôi đã thể hiện trong đó.

Thay mặt đơn vị tổ chức Tọa đàm, nhà NCPB Văn Giá đã nói lời cảm ơn và chúc
mừng năm mới tới tất cả các vị cử tọa, đặc biệt kính chúc GS Trần Đình Sử luôn
vững tay nghề, tiếp tục có những đóng góp mới vào nền văn học nước nhà.

Nguồn:h‡p://vietvan.vn/