Hát Then và các hình thức sinh hoạt Then

Hát Then và các hình thức sinh hoạt Then
I. ĐẶC ĐIỂM CHUNG
Tày - Nùng là hai dân tộc có chung nguồn gốc lịch sử, đặc điểm sinh hoạt
văn hoá tín ngưỡng gần gũi, thời gian chung sống lâu dài. Trong đời sống văn
hoá tinh thần của hai dân tộc này, Then, Tào, Bụt…có vị trí quan trọng đặc biệt.
Then là loại hình nghệ thuật, sinh hoạt văn hoá tín ngưỡng nổi bật nhất, phổ biến
nhất và không thể thiếu trong các lễ nghi gia đình, xã hội và các nghi lễ chu kỳ
đời người của dân tộc Tày-Nùng ở Việt Bắc, đặc biệt ở 5 tỉnh Cao Bằng, Bắc
Kạn, Lạng Sơn, Tuyên Quang. Then có nhiều tên gọi khác nhau như Pựt, Bựt,
Vửt, Giàng… nhưng tên gọi Then vẫn là phổ biến nhất.
1. Về khái niệm
Then còn nhiều điều còn tranh cãi song đa số mọi người thống nhất quan
niệm chung, Then là tiên (sliên), là con trời. Then giữ mối liên hệ trần gian với
Ngọc Hoàng và Long Vương. Khi làm Then, đại diện cho người trời giúp người
trần gian, mong sự tốt lành, điều thiện cứu giúp. Người Tày - Nùng quan niệm
thế giới tâm linh Then là một thế giới đa thần trong đó có thần mặt đất, trên trời,
và dưới đất. Người sống trên trời có quyền uy hơn cả, là thần ngọc hoàng. Thần
linh trên trời chi phối đời sống muôn loài ở dưới đất. Có thể ban bình yên hay
bất hạnh. Người ta tin Then giữ vai trò quan trọng trung gian giữa thế giới thần
linh và con người. Then có thể giao tiếp với thần linh, truyền nguyện vọng của
con người với thần linh và thông qua Then, thần linh giúp con người thực hiện
nguyện vọng đó. Mỗi khi thực hiện cuộc hành trình từ mặt đất lên trời, Then và
đội quân dùng lời hát, tiếng đàn diênt ả cuộchành trình của mình. Cuộc hành
trình phải vượt qua nhiều cửa ải khó khăn như: cửa thổ công, cửa thành hoàng,
cửa táo quân, cửa tổ tiên, cửa pháp sư, cửa tướng, đường ve sầu, cửa ô khuông,
ô khắc, vượt biển…Then đem đến cho con người niềm tin. Nó đáp ứng nhu cầu
tinh thần của con người cho dù đó là niềm tin hão huyền, phi lý, song nó vẫn
1
cứu cánh cho cuộc sống và là hạt nhân của mọi quan hệ với sự tồn tại cân bằng
và ổn định của xã hội, cộng đồng, cá nhân.
Then còn là thầy thuốc chữa bệnh, người nghệ sĩ dân gian của bản làng.

Then đem đến liều thuốc tinh thần, thực hiện hành động tín ngưỡng cụ thể giải
toả tâm lý người bệnh. Với tư cách người nghệ sĩ, Then được nhiều người mến
mộ, là người giỏi thơ văn, biết đàn, hát, biết múa các điệu múa, điệu dân vũ của
dân tộc. Buổi lễ Then không khí linh thiêng, huyễn hoặc cuốn hút người nghe,
người xem bằng nghệ thuật của mình. Người làm Then là một nhạc sĩ, một nhạc
công, vừa đánh đàn, vừa hát, đôi khi kiêm xóc nhạc, vũ công biểu diễn trước
đám đông.
2. Nguồn gỗc của Then
Qua các giai thoại ở Cao Bằng có thể biết Then có từ rất lâu, vào khoảng
thế kỷ XVI-XVII khi Mạc Kính Cung lên chiếm cứ đất Cao Bằng đánh lại nhà
Lê (1598-1625). Có nhiều giai thoại về Then khác nhau nhưng thống nhất trên 5
tỉnh của ViệtBắc thì Then có nguồn gốc ở Cao Bằng.
Lời ca có nhiều chi tiết nhất quán, phổ biến trong Then là đi sứ (pây sử)
khảm hải (vượt biển), bắt phu phen…Những đoạn “lập cầu hào quang” nói về
việc đúc đồng, đúc gang rèn sắt để bắc cầu, “thấu quang thấu nạn” kể về việc
quân Then dùng súng ống săn hươu nai. Nhiều chỗ nói quân Then được tổ chức
thành đội, có câu nói việc đốt hoả tiễn thăng thiên dùng làm pháo lệnh/ Đoạn
miêu tả chợ Tam Quang mua bán nhộn nhịp đông vui…Cho thấy Then xuất hiện
trong xã hội có tôn ti trật tự, có phân chia đẳng cấp rõ rết, phân công lao động,
nghề thủ công phát triển.
II. CÁC HÌNH THỨC SINH HOẠT THEN
Then có nhiều hình thức sinh hoạt phong phú và tuỳ vào phong tục tập
quán của từng vùng mà có mức độ khác nhau. Có những loại Then phổ biến sau:
1. Then cầu mong
2
• Lễ cầu an:
Người Tày - Nùng thường tổ chức lễ này vào tháng giêng hàng năm.
Người ta đón ông bà Then về nhà lễ để cầu an bình. Lễ cầu an còn là ngày hội tụ
xóm làng, vui xuân. Đây là loại Then vui, hát về tình ca, sử ca. Thường thì
người ta mời các ông bà Then có giọng hát hay, biết nhiều làn điệu đàn giỏi về

làm lễ trong ngày này để mọi người cùng thưởng thức.
• Lễ giải hạn:
Lễ này được tổ chức vào bất kỳ ngày nào dịp nào trong năm. Bởi cứ khi
thấy có điều không lành, người ta thường mời Then về cúng để cầu mong sự
may mắn, an bình, tai qua nạn khỏi/
• Lễ cầu bjoóc, cầu va hay còn gọi là cầu tự.
Người Tày - Nùng ví con cái là bông hoa. Do vậy, những đôi vợ chồng
mới cưới hay không có con đều mời Then về làm lễ câu bjoóc, cầu va…Họ hy
vọng Then hoặc mo hoặc sliên sẽ hát cầu xin với Hoa VươngThánh Mẫu vốn là
nữ thần trong coi về tình yêu, hạnh phúc, con cái của thiên hạ. Người Tày-Nùng
cho rằng bà là bà mụ của những đứa trẻ, do vậy bà có quyền ban phát hoa vàng
hoa bạc cho ai là tuỳ. Mặt khác, bà còn có thể ban pháu sức khoẻ cho bọn trẻ…
• Lễ câu mùa, cầu đảo, diệt trùng.
Đây là lễ mang tính chất cộng đồng làng bản. Thường được tổ chức vào
ngày đầu xuân tại nơi thờ thổ công, miếu thần hoặc trên thửa ruộng của làng.
Người ta mời ông Then, bà Then có nơi mời thầy mo thầy tạo về làm lễ với mục
đích cầu mùa. Lễ này ngoài những đoạn hát mang tính nghi lễ, ông bà Then còn
hát về những đoạn năm tháng, lịch, kinh nghiệm làm ăn của từng tháng trong
năm. Ngày này còn là ngày tụ hội làng bản vui xuân, chúc mừng năm mới vui vẻ
sau một năm làm việc mệt nhọc.
2. Loại Then chữa bệnh
Trước đây, dân tộc Tày - Nùng cũng như các dân tộc khác đều cho rằng
người ốm, chết do nhiều nguyên nhân. Nhiều người ốm do không hiểu nguyên
nhân sinh bệnh nên họ cho rằng do thần linh ma quỷ làm hại. Có thể hồn bị xúc
3
phạm bỏ đi hay do sợ hãi quá cũng hốt hoảng bỏ đi. Khi đó, nếu muốn biết
người ốm bị sao, người ta phải nhờ đến Then giải quyết có khả năng thương
lượng với thần linh dùng sức mạnh trấn áp quỷ thần có khả năng sai khiến âm
binh đi tìm hồn về nhập vào xác. Then chữa bệnh bằng sức truyền cảm âm nhạc,
thơ ca, phần nào làm trọng chức năng an ủi, dỗ dành nỗi đau của người bệnh,

làm cho mọi người thấy tâm hồn thanh thản hơn sau buổi làm Then. Đây là
phương pháp chữa bệnh bằng tinh thần của người Tày - Nùng xưa.
3. Loại Then tống tiễn.
Những gia đình có người chết hoặc đứa trẻ xấu số, sau khi chôn cất xong,
chọn được ngày lành, người Tày - Nùng thường đón Then về làm lễ tiễn hồn
người chết đi khỏi nhà để không quấy rối những người còn đang sống.
4. Loại Then vui mừng, chúc tụng, ca ngợi.
Thưòng những nhà giàu xưa kia khi có việc mừng thường hày mời Then
đến đàn, hát vui, chúc tụng ca ngợi. Những cuộc làm Then này phải theo trình tự
như các đám cúng lễ. Lời ca phần lớn ứng tác cho phù hợp với yêu cầu của hoàn
cảnh. Tuy nhiên, cũng có một số bài mẫu, đối tượng giao tiếp chủ yếu là người
chức không phải là thần linh.
5. Loại Then trung lễ, đại lễ cấp sắc (lẩu Then, lẩu vửt…)
Những người làm Then thường 3-5 năm phải làm lễ cấp sắc một lần gọi là
đại lễ. Nhưng cũng có Then vì hoàn cảnh kinh tế khó khăn, không có khả năng
làm lễ đúng kỳ hạn thì phải làm lễ trung để khất. Người Tày –Nùng gọi là trung
lễ là Hất lẩu khao mạ, chỉ mời một người Then đến làm giúp và chỉ cần chút
hương hoa quả thết đãi binh mã và tổ sư đồng thời xin khất với ngọc hoàng đến
kỳ sau sẽ làm đại lễ.
Đại lễ của nhà Then là lễ đem lễ vật gồm hương, hoa, trà rượu vàng bạc
châu báu gạo thịt bánh trái tiến dâng lên Ngọc hoàng thượng đế để thỉnh cầu nhà
vua ban cấp cho Then. Mỗi lần lẩu Then là một lần Then lên chức. Then nào lo
4
làm lẩu Then nhiều lần thì chức tước càng cao tang thên uy tín với quần chúng
có quyền hạn oai phong giải quyết nhiều việc cứu nhân độ thế.
Trong Then có chức tước quyền hạn được phân chia theo từng cấp độkhác
nhau và rõ ràng. Lẩu Then là một lễ quan trọng. Chức tước Then được đánh dấu
bằng tua trên mũ của các ông bà Then. Số tua cao nhất có thể lên tới 15. Khi
không còn làm Then nữa một số nơi làm lẩu Then nhưng với mục đích tạ ơn.
6. Then - loại hình âm nhạc

Then là một loại hình diễn xướng dân gian được tổ chức chủ yếu trong
nhà, thường là vào đên khuya thanh vắng. Do đó, âm nhạc trong Then là loại
nhạc êm dịu, ấm cúng, nhẹ nhàng và tâm tình. Phạm vi sân khấu của nó là một
chiếc chiếu gồm một người đàn hát và người xóc nhạc vừa đủ cho ngừơi nghe
và xem trong khuôn khổ một gia đình (ngoại trừ các cuộc đại lễ Then và Then
ngoài trời).
Âm nhạc trong Then được diễn tả biểu hiện nội dung văn học có cốt
truyện dài ngắn khác nhau. Vì thế, cấu trúc âm nhạc khác với các loại dân ca ta
thường gặp. Dân ca thường là khúc hát trọn vẹn được nhắc đi nhắc lại nhiều lần
với lời ca khác nhau. Nhưng hát Then lời ca nhiều khi được nhắc đi nhắc lại trên
một làn điệu nhưng không có kết thúc trọn vẹn mà liên tục cho đến hết bài bản
nội dung của một buổi Then. Cũng do quy định nội dung chặt chẽ của văn học
nên âm nhạc trong Then khá phong phú về giai điệu và chặt chẽ về tiết tấu nhịp
điệu bởi nó luôn được đi đôi với nhịp điệu của tiếng đàn và bộ xóc nhạc.
Nhạc điệu trong Then ở từng địa phương có sự tiếp thu các làn điệu dân
ca nhưng lượn, phong slư, hát ru…có những đạo trong Then được dùng nguyên
một loại lượn như lượn cọi ở Then Tuyen Quang, lượn Then hoặc lượn nàng hai
ở Then Cao Bằng…Tuy nhiên, Then ở mỗi địa phương, mỗi tỉnh khác nhau đều
có những màu sắc âm nhạc khác nhau. Đặc điểm này tạo cho âm nhạc trong
Then có sự giàu có về mằu sắc khúc thức và tiết tấu âm nhạc.
Âm nhạc trong Then có sự giao lưu với loại âm nhạc khác như chất giai
điệu và phong cách diễn xướng của thầy mo, trong một số chương đoạn nhưng
5
có phần tiếp thu và cải biến phù hợp từng nội dung văn học cũng như tính chất
của Then nhẹ nhàng, ấm cúng và sinh động hơn. Then được hình thành và phát
triển trong dân gian nhưng thường phát triển theo kiểu nối nghề nối nghiệp, theo
kiểu cha truyền con nối, hoặc có số mệnh phải theo Then thì cũng phải theo học
thầy thành thạo một thời gian dài mới đứng ra làm Then độc lập. Cách thức này
đã biến Then trở thành một loại hình âm nhạc dân gian mang trình độ cao,
chuyên nghiệp có tay nghề đạt tới trình độ cao về nghệ thuật.

Trong lễ làm Then thường có múa và múa Then nằm trong nghi thức tôn
giáo. Tuy nhiên, múa Then bao giờ cũng phải kèm theo đạo cụ. Và âm nhạc
trong múa Then đơn giản, thường dùng đàn tính và chùm xóc nhạc để đệm song
tiết tấu âm nhạc múa phong phú một số nơi có hát.
• Các hình thức âm nhạc trong Then.
Bên cạnh ý nghĩa tôn giáo tín ngưỡng, Then còn được xem xét như một
yếu tố là một loại diễn xướng do chỉ có một người hát với cây tính Then và
chùm xóc nhạc. Ở trong những cuộc đại lễ Then có nhiều người cùng đàn, hát,
múa. Như vậy, âm nhạc trong Then có cả nhạc hát, nhạc đệm, nhạc không lời,
nhạc múa.
• Các nhạc cụ trong Then
Nhạc cụ trong Then chủ yếu là đàn tính và đàn xóc, nhưng chuông cũng
có lúc được sử dụng tuy nhiên rất ít. Tuy chỉ có hai nhạc cụ chính nhưng các
cuộc Then có thể đảm nhiệm được phần nhạc đệm cho hát, cho múa và cả những
bài nhạc không lời, nhạc lưu không. Hai nhạc cụ cần thiết cho múa trong Then.
Một số đoạn mang nội dung cầu cúng, bẩm báo hay trình diện Then còn sử dụng
cả chuông như một sự báo hiệu với tính chất nghiêm trnag kính cẩn. Qua khảo
sát nhạc cụ trong Then ở nhiều địa phương, thấy chủ yếu và phổ biến những loại
nhạc cụ sau:
- Tính Then.
6