Ảnh hưởng của phật giáo và đạo giáo đến tín ngưỡng thờ mẫu ở đồng bằng bắc bộ

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
=====================





NGUYỄN THỊ HIỀN



ẢNH HƢỞNG CỦA PHẬT GIÁO VÀ ĐẠO GIÁO ĐẾN TÍN
NGƢỠNG THỜ MẪU Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ




LUẬN VĂN THẠC SỸ
CHUYÊN NGÀNH TÔN GIÁO HỌC

Hà Nội – 2014



ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN
=====================




NGUYỄN THỊ HIỀN



ẢNH HƢỞNG CỦA PHẬT GIÁO VÀ ĐẠO GIÁO ĐẾN
TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ


LUẬN VĂN THẠC SỸ

CHUYÊN NGÀNH TÔN GIÁO HỌC
MÃ SỐ: 60. 22. 03. 09




Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Quốc Tuấn

Hà Nội - 2014


LỜI CAM ĐOAN

 “Ảnh hưởng của Phật giáo và Đạo giáo đến
tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc Bộ”     u ca
i s ng dn ca Tin Quc Tut qu 
trong lu trong bt k 

n trong lu
c ch n gc. Nu m.

H


Nguyễn Thị Hiền

LỜI CẢM ƠN

Hoàn thành được luận văn này, trước hết em xin cảm ơn sự dạy dỗ tận
tình của các Thầy giáo, Cô giáo khoa Triết học, trường Đại học Khoa học Xã
hội và Nhân văn – Đại học Quốc gia Hà Nội trong thời gian em học tập và
rèn luyện tại khoa cũng như sự động viên giúp đỡ từ phía bạn bè và gia đình.
Đặc biệt, em xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới sự chỉ bảo, hướng dẫn tận
tình, chu đáo, luôn động viên giúp đỡ em của Tiến sĩ Nguyễn Quốc Tuấn,
người đã trực tiếp hướng dẫn em hoàn thành luận văn này.
Do thời gian và trình độ còn hạn chế, luận văn chắc chắn sẽ không
tránh khỏi những thiếu sót. Em rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến
của thầy cô, bạn bè để em có thể tiếp tục hoàn thiện hơn trong các nghiên
cứu sau này.
Em xin cảm ơn!

H


Nguyễn Thị Hiền





MỤC LỤC

PHẦN MỞ ĐẦU 1

PHẦN NỘI DUNG:
CHƢƠNG I: KHÁI LƢỢC VỀ TÔN GIÁO VÀ TÍN NGƢỠNG THỜ MẪU Ở ĐỒNG
BẰNG BẮC BỘ 6
1.1 Tổng quan về tín ngƣỡng, tôn giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ 6
1.1.1 Đặc trưng về văn hóa vùng đồng bằng Bắc Bộ 6
1.1.2 . Phật giáo và Đạo giáo trong bối cảnh tín ngưỡng, tôn giáo vùng đồng bằng
Bắc Bộ 16
1.2 Tổng quan về tín ngƣỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc Bộ 26
1.2.1 Lược sử các loại hình thờ Mẫu tiêu biểu 26
1.2.2 Tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc Bộ 34
CHƢƠNG II: DẤU ẤN ẢNH HƢỞNG CỦA PHẬT GIÁO VÀ ĐẠO GIÁO ĐẾN TÍN
NGƢỠNG THỜ MẪU Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ 43
2.1 Sự ảnh hƣởng của Phật giáo đến tín ngƣỡng thờ Mẫu 43
2.1.1 Ảnh hưởng của yếu tố Mật tông 43
2.1.2 Ảnh hưởng của hình tượng Quán Thế Âm Bồ Tát 55
2.2 Ảnh hƣởng của Đạo giáo đến tín ngƣỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc Bộ 69
2.2.1 Ảnh hưởng từ quan niệm vũ trụ luận của Đạo giáo đến tín ngưỡng thờ Mẫu 69
2.2.2 Ảnh hưởng của Đạo giáo thần tiên, phù thủy đến tín ngưỡng thờ Mẫu 80
2.3 Đánh giá chung về sự ảnh hƣởng của Phật giáo và Đạo giáo đến tín ngƣỡng thờ
Mẫu ở đồng bằng Bắc Bộ 93
KẾT LUẬN 100
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO 102
1

PHẦN MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Trong bi c gii din ra mnh m n
t nng
c th  bo tn sc truyn thng ca

ni Vic bi
 v n thng cc, trong
 hn ca mt long
truyn th  t cho thc t   i s 
   i Vit Nam. Trong gi u khoa hc

ng truyn thng th Mu - loi h
i Vit.
ng th Mu tht trong nhng lo
c ba ci Vic c
ging lng th Mu
thn
i qua mt
thi k     
a c t ng th Mu thn vn
tn ti ch i hii.
c sng bn b cch s,
 th bic tip nhn ng cloi
 Vin khin ti qua thi gian
nh v th ci si
Vit t  n hin t 
ng trc ting th Mc bit phi k n
Ph 
2

 n va,
 Mu thn.
Viu nhng nh ng ca Ph
ng th Mu th t trong nhp cn gn vi bn
cht tn ti c nh

 cn bo thng hn
ch cn khc ph nh a nn
c trong bi cn nay.
T c tii s i nhng
 n thng cc, nh Mu thn ca
i Vin v “Ảnh hưởng của Phật giáo và Đạo giáo đến
tín ngưỡng thờ Mẫu ở đồng bằng Bắc Bộ”   lu
Trit hc.
2. Tình hình nghiên cứu
Viu v s ng cng 
 Vit Nam, nhng th Mu tuy
 n nay mi ch t s u
 cn v  o M
t Nam,  nh 
   c Th         c
ng rc bo tn
c       o Mu  Vi    
 thng m v o Mu. Cu
o Mu t i, t cng t
 c snh:
 vic th N thn, Mu thu Tam ph - T ph c
n v nhiu ma s n  
n ngoi sinh nt nhim
 c c o Mu (Nxb. Khoa hi,
3

     a th    n (Nxb. Th gii,
 o M        i Vit Nam
(Nxb. Khoa hng (Nxb.
Khoa h

nh s ng ca
Phng th Mu  Vii ch
dng li  vi cng ca Ph
ng th Mu ch u tng

- Nguy      - 
Ni, 2001
- Nguy Vi-

- Nguyp c- Nxb.
c, 1998
- Phan Ngn s- 
2004
- Nguyn Hu Th ng x ci Vit vi t 
ng th Mu ci Vi- K yu hi tho Vit Nam hc ln th 3
- Nguyn Hu Thu n ca s 
ng th Mu ci Vi- K yu hi
tho khoa hc quc t i 
t v ng th Mu ci
Viu Pht hu

 cn s ng ca Pht
 Ving th M
 ch   a
chi tit, va t tha kt qu  
4

gi lung ca Phi
vng th Mu thn trong lch s, mt ln na quay tr li vi
a.

3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
- Mục đích: i h thng v nhng ng
ca Phng th Mu  ng bng Bc
B.
- Nhiệm vụ: Lui quyt nhng v s
Thứ nhất: tng quan v bi cng bng
Bc B n mn Ph
Thứ hai: tng quan v ng Mu th M
biu  ng bng Bc B.
Thứ ba: ng biu hin c th ng ca Ph
ng th Mu  ng bng Bc B.
Thứ tư:  s ng
ca Phng th Mu.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu: ng ca Ph
ng th Mu  ng bng Bc B.
- Phạm vi nghiên cứu: ng ca Ph
ng th Mu th hin trong ni 
l th 
5. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu
Lum ca ch - ng H
m cng Cng Sn Vit Nam v v 
ng thi s dt bin chng, duy vt lch s,
ng hp, din dch, quy n- lch s
v  nhu c
5

6. Ý nghĩa của luận văn
- Lut phng th M
ng ca Phng th M

c nh ng cng th
Mu ci Vic, nh
ving nn sc trong thi

- Lu  u tham kho cho nhn

7. Kết cấu của luận văn
i phn m u, kt lun, ph l  u tham
kho, lut.






6

PHẦN NỘI DUNG
CHƢƠNG I: KHÁI LƢỢC VỀ TÔN GIÁO VÀ TÍN NGƢỠNG THỜ
MẪU Ở ĐỒNG BẰNG BẮC BỘ

1.1 Tổng quan về tín ngƣỡng, tôn giáo vùng đồng bằng Bắc Bộ
1.1.1 Đặc trưng về văn hóa vùng đồng bằng Bắc Bộ
 Bc B ch s i ci Vit,
t t bung thi
 truyn th. 
tich s Ving c liu lch s  thy nh
c v lch s n cng bng Bc B.
Khu vng bng Bc B i sinh
sng sm nht  Vic chuyn bin

mnh m nh sang m 
giai cng ci Vit ch xut
hin  Bc B t cui thi k ng bng Bc B 
vng b p
i sn t
chnh, tr ng bng n li cho canh
ng bng Bc B  n t ca
nhng ta nhng nc r ci Vit gn
vi np trc vi nhng di cn

 ng bng Bc B 
c B bu phi chu nhc, b ng b
. Ti   u tranh chng li nh  t,
phong kic, bo v bn sc trong sut 10 th
ki k ng thi k 
mt trong nhc B t hn
c 
7

Sau chin thng Bi Vii k t
ch  i k c thay th
ng mt quc gia t ch xen ging cuu tranh chng
gic ngoo v c, tt c ty lch s 
t   ng bng Bc B       a
nhiu trii phong kii vic tr  -
 - a c c.
n b  quc th n
i qua nhiu bin c, chuyn tip ca lch sc B
vn gi c v th kinh t -  - n s
ca Bc B v b mc chuyn

.
ch s n cng bng Bc B  thy
 ng ca Bc B c B 
cht lch s 
trii,  n th
 b nh bi kinh t 
kinh t li b nh bu kin t ng sng. Vng
bng Bc B nh u,
ng t  ng bng Bc B o ra nhng sc
 nhm ln v kinh t - 
V v  Bc B m cng giao
c t theo hai trc - c - u cu t bin
n lng thu cu Nam tin. V n
ng bng Bc B tr   tin t
   i vic Bc B 
a tt c bc mung th l
 u kin thun li cho
8

ng bng Bc B i tr
t hi t ca rt nhiu h thng ln ci.
Bc B  ng bng ho
thng phu tht so vn
 c vu b
thc s v  i
m.
Mt trong nh      ng bng Bc B  
 c vi m          n
u t c
to ra s   t trong t     ng x

t cng c
Bc B t h n tp, ch s ng gia s gi
s  rt cao, thc vng vi
tin s, kinh t t trn.
T nhu kin t   ng bng Bc B sng
bng ngh trhip thu
 ng v viy s
 th 
ngn ng:
Nhn
(nht th  ng)
ng bng
vc (khong 82% ding trc).
 Bc B 
v lc hu trong hong sn xup, s tn t
 bin c hc v rut
n ca nn kinh t tn dng th
9

 c B   ch       u th 
nghi l
V mi Bc B sng qun t 
 cc B, t ng ci Vit qu
c tu
phong kip xuy t ch
 ch s t Bc B
t tii trc, mi ct bin tiu
 mt s hu rut, sut thi phong kin, ru
nhim ct Bc B.
Do vy, quan h giai cp       ng

ng, to ra mt li sng ca nn kinh t p t  m
ng v s "bng vai", "bng vc ng 
 la ba ln".
S g       i trong c   
  s hng di sn hu th chung
 g v 
chun m      m bo cho nhng quan h   
 c c 
nht ch v mi n c  
n s d nh v sn xuo v n quy
nh v t chc c tr t sc
mnh tinh th ph nh 
 coi nhm y ct Bc B s n
to ra nhc B.
T  ng bng Bc B c.
Tip cn t h c  Bc B cu
a nng h
 sn xu
10

i ph n c coi tri b
truyn l  pht v i!
 nn tng kinh t tii quan h vp va
 u gii ti  i tr       
i mt quan h - c m hiu c trit

  kinh t - y sinh nhng s
ng bng Bc B
- i s


- Truyn th i ph n  ca nn
sn xup)
- Nng.
T nha mt nn kinh t 
 ng c kinh t o ra nhng s
ng si in du i
sng cng bng Bc B.  ng bng Bc
B
c B uyn m
c l  bc r 
nghip - - c B, ho
i ho
 th hi th   th hin
a h
      ng bng Bc B ng th    
nhi sng c
i th ci Vi
th b nhm ln b th  nh
cng bng Bc B.
11

i sng bng Bc
B niềm tin mang tính đa thần, thực dụng gắn với tín ngưỡng nông
nghiệp.  n tng kinh t ti i quan h v p,
vu tranh git
ni mt h thng thn linh, nghi thc,
l hc sc.
  ng bng Bc B ch y     
c. Ngh c sng ph thu
t nhii ch ph thut hai hi

      thu  t c: tr t, n  
u mi cng hp  c
 th
   u 
sc ca quan ni lu n
gc s n vu ki lao
ng sn xuhc hu, s trc tr c nghit c
ha ti sn xu
y, muc cc B t lng s tr
 thn linh.
i Vit  ng bng Bc B  u t ca t 
m, chng vt, thc vn,
rng, chim, ht:
  n k  
rng t  ng c ng mt th t 
r lc t  
n linh ch - 220]
i nii sn kinh
t o ra m
12

i Vit  ng bng Bc B n th cao vai
i ph n, mt tinh thần trọng nữ và sùng bái phồn thực xut
 i Vit  ng
bng Bc B  h.
n cho rng s ng
a ch  Mu h u quyng tn ti  buu. Nhng
 hin  mi mn thoi, truyn thuyt, th 
lu khi b thay th bng ch  ph quy
v

i Vit v   hii
ph ni v, ni m quan tr t
c c g
c gi gn v 
ki
 
i m
 nh t truyn thng, m
ca np ngay c i phong kin ph quy
phi xu mong mun thc trong n
c  t sc to ln ci ph n trong gia
i.
 T ng nhnh rng: Ph n Vit  ma v rt
       i r    t nhi 
   ng ch ra        i Vit:
i chng tr i v cai qu mt ki 
lou h hay ph hc tn thn
t
i sghiu kin quan tr
13

n s t cng
n linh, mt bing
 vn mang chc 
sn, tn tr  th hin mong muy n
c phn thc ca nu cng bng Bc B.
i Vii ph n  ng
ng i,  nhii
st vi nhi ph h  v
tri ph n tr t truyn th

 i Vit.
Vi mt nn kinh t ting ci ph
n rt ni trc t a ch
 b qua ca ph ni ph n  ng bng Bc
B th hi cuc slc to ra ca ci vt
cht ca h rt ln. Bi th c trng trn vi
  i M. Ngay c ng kinh t
u th n, chy ch
s tham gia ci ph n. H mi thc s 
hong kinh t c
i ph n  th hing sn xut kinh
t  v mt xi. Vng bng Bc B, truyn thng Mu h
vn chi phi nhiu quan h i vi ph n vn gi
u trong t ch 
din kinh t. H c ln,
ph n lo qu
Vi nhng mi quan h i ph n 
gi ng c
 nhn mnh ng ci ph n 
14

i ph n ng th   i ch     c
 i m
d
Trong quan h i ph n i
ci, h ng bi s,
nhng v th         a nhi   truyn
th  th s.
M  L th  dm, trg,
i, ngh  u v n th

ng, nh      n
ng c Lan, v 
 n thng ch 
c trin tha nhn bng nhng s
 thng thn.
    n thoi, truyn thuyt v   th 
nhng mant thc t
hii Ving ci Mi ph
n trong mi mt ci sng kinh ti ci Vit.
Thc t 
i Vit mt truyn thng, mi din cho s
n thng coi
tri ph n u gnguyên lý Mẹ
ca nn sn xup.
Mt sa n Bc
B tính chất hỗn dung, đa nguyên, đa dạng. Vi bt n
c tn ti song song c  ba  ngoc 
quc t t sng n
a, tc mc
b 
15

Vng bng Bc Bu t n quan trng,
t hng ci s
m cc t, Bc B tr
p g, giao thoa ca rt nhiu n 
tu kin li v p thu tinh 
t Nam vng dung
hp tt c nhn t nhng ng
 trau dn s

ha na Ving  ng bng Bc
B p bin
 c B n ra t rt sm, ngay t buu ca
lch s.
Trong s n c  ng vi
u lp, chng l
biu hing. Chng hn
ng hp co Phc Bu ng c
gian bng
thu ng ca Ph nhiu mt
 thng th
V h t p  
i Bc B truyn tha th ca m
o  gia ch i Vi ci m,
a Pht

ti
 thy t nh- t a khu vc
 a - kinh t a - ng
bng Bc B. Bt nu phc tm
s kinh t - i nhi vi ni Via
16

 ng bng Bc B  kinh t n
sc cn kinh t trc ci Vi ca
nn kinh t tiu o ra nhng s
c ng bng Bc B   i s 
n thng coi trng ph n. Nhng s
  i Vit, tr 
quan trng ca nt.

ng ba ci Vit  ng bng Bc B
ng nhu
hi t nh    i Vi   tr
 tt nht nh ng long
b         ng th Mu - lo  
i Vit  ng bng
Bc B
1.1.2 Phật giáo và Đạo giáo trong bối cảnh tín ngưỡng, tôn giáo vùng đồng
bằng Bắc Bộ
Ving bng Bc B t
c t lch s y rng s  t
tin l s chn li rt
mnh ma - i ca Bc B o
u kin cho s du nh gic, ti
cc cop
sm nhng bng Bc B 
ng bng Bc B     t trong nh   
nhng v Ving
t k m bi sinh), Ph
n mi cng mnh m c
vi nhng bng Bc Bc bii
cng cng bng Bc B, Ph 
17

nhm du ng Bc B so vi Ph
  vc c
Vng hp ca Ph tn tc ng c
Vit,  ng bng Bc B, Ph
i thun nht, tn tn nhuyn v
truyn thng ci Vi.

Pho Pht trong nhch s 
 gia Pht
 - 
u ca rt nhic thuyt trit
hc ni ti gii. Phng cui th k th VI
 c p Ph
i, Phn
n nhic   thy
lch s n ca Phng v p.
   t v         ,
nghing. Nh  uyn
chuyn v i nhii, nhiu
di, nhiu tp tc  i k y, Phc
ch ng vng chi sng tinh thn  nhng mt
n, s du nh 
Pht minh ch
p bii Vit. Theo nhiu ngun c liu lch s 
 Phc ta khou cc
tip t . Theo nhi t hin
c Thu Bc Ninh). Ph
  p nhn ngun t Trung Qu  c chng
t Vit, Phi bip vi phong
tc ta.
18

Hc gi a ra gi thuyt Php t thi
c t th k th n th k th VI,
Ph  vng ch xut hin ca nht
Ph kinh Phc dch.
h thy, ngay t khi mng bng Bc B, Ph ra

rt bit thu nhn nhng yu t a mc
u qu   
thn t bi vp
n tng b ci
mi Vit d p nhn thuy
hi, nghip sinh hong, b t dc,
chay tt. 





























 , 
 




.
n th k th X, s du nhp ca Pht Nam v 
. 





















, i k  Trn.
Thi k  Trn, 

















,


, 
i vi bt h ng mang
c, m














, 


,  a,  , 








 ,  .  nhng
 Phi Hn th k
XIX), ch th k  nhnh Phng
c.
Ph ng bng Bc B, trong bi cnh s ng,
 li bt v 

19

ngoi nhi nhn t
nh ph nhn s c ca Phc tip thu nhun
nhuyn nhng yu t  ng    t phn
quan tr Pht cn th
  i Vi     th   a Ph  
nhng sinh hoc t tinh
thn yc lc. Phc s i
sng ci Vit  ng bng Bc B.
Ph ng bng Bc B u
cho nha Phc
m t so v
Ph   ng bng Bc B ngay t bu  p v 
ng truyn thng. S n vn
  Pht t n lin vi tc th T
t cho s kt hng Phi k u
vp bn. S hi nhp ca Phng
n sinh ra hin t c n
c  t v
n Ph thy, Pht
t nhanh nhy khi nm bt hc v
nghip ci mi mi sc B.
ng thi Vit  ng bng Bc B 
ng v  t ti Ni
ph nhn s tn ti ca Phc vi nhiu ni b
cnh Phi Vit  ng bng Bc B 
tr  p sp ca h.
i con mt ci Vi Phnh r
t n chc gi bng nh

t, Pht nh mc, Pht nhn m c hit
     u bit mi chuy      
20

. Tinh thn t bi ca Phn giu
kh cu nn gn v  c th phng rt ph
bi  ng bng Bc B.
Ph ng bng Bc B t so v
bng nht cao so vng nht cao th hin  s
kt h u h
u lch s Phu nhnh rng, ngay t u,
ba yu t Thin - Tnh - M gt ch vn m
 t. Ti s n cc, yu t Thin
ng tri th
yu t T ng nim tin, d tu d chp vi tng
lu t M
h suy gim.
ng xi kt hp ca M
T  bin  Phc B bi
Vit vn rt coi trng quan nim ht,
n tng y, n p, mp,
u phi n lm xui x m
p v chiu chung s i
i sng ci Vit.
Ph  ng bng Bc B  t bi s g  
ng th  - i tri, ph bin  ng bng
Bc B. S phi trn ging th  i Vit  ng
bng Bc B vi Ph s gp g trong vii
gi o hiu vi cha m c th hin rn Pht
n Mc Kiu, truyu

Thin, truy 
 ng bng Bc B , th 
t  t c 
 gi gi gi  