Thi thơ Tàn Đả

Bộ giáo dục v đo tạo
trờng đại học s phạm h Nội




nguyễn ái học





thi pháp thơ tản đ



Chuyên ngành: Lý luận văn học
m số: 62.22.32.01





tóm tắt luận án tiến sĩ ngữ văn

h nội - 2007


Công trình đợc hoàn thành tại
Bộ môn Lý luận văn học
Khoa Ngữ Văn - Trờng Đại học s phạm Hà Nội


Ngời hớng dẫn khoa học:
GS.TS Trần Đình Sử
PGS.TS Phùng Ngọc Kiếm

Phản biện 1:



Phản biện 2:



Phản biện 3:

Luận án sẽ đợc bảo vệ tại Hội đồng chấm luận án cấp Nhà nớc, họp
tại trờng Đại học s phạm Hà Nội.
Vào hồi.......giờ........ngày.........tháng...........năm............

Có thể tìm hiểu luận án tại th viện Quốc gia và th viện
Trờng Đại học s phạm Hà Nội




Danh mục các công trình nghiên cứu của tác giả
có liên quan đến đề ti.





1. Nguyễn ái Học, Không gian nghệ thuật trong thơ Tản Đà, tạp chí
giáo dục số 28, tháng 4 - 2002, tr.30 - 31.
2. Nguyễn ái Học, Một hớng tổ chức dạy học bài thơ Hầu trời, tạp chí
giáo dục số 120, tháng 8-2005, tr.24 - 25.
3. Nguyễn ái Học, Thời gian nghệ thuật trong thơ Tản Đà, tạp chí
Nghiên cứu văn học số 7, tháng 7 - 2006, tr.103 - 111.
4. Nguyễn ái Học, Tìm hiểu một số yếu tố ngôn ngữ thơ Tản Đà, tạp chí
Ngôn ngữ và đời sống số 8, (103) - 2006, tr.13 - 15.
5. Nguyễn ái Học, ý thức địa văn hoá - một nguồn cảm hứng thơ Tản Đà,
Văn hoá nghệ thuật số 10 - 2006, tr.77-79.

Mở đầu

1. Lý do chọn đề tài
Văn học mọi dân tộc đều là sản phẩm của lịch sử. Sự vận động, phát triển
của một nền văn học thể hiện qua hệ thống nghệ thuật ở các nhà văn (nhà thơ)
lỗi lạc của nền văn học ấy. Nghiên cứu hệ thống thi pháp các nhà văn lỗi lạc là
cơ sở để tìm hiểu tiến trình văn học dân tộc.
Tản Đà là nhà thơ lớn của dân tộc Việt nam. Ông là nhà thơ cổ điển cuối
cùng và là nhà thơ mới đầu tiên, giữ vị trí đặc biệt trong tiến trình văn học Việt
Nam . Đã có nhiều công trình nghiên cứu, giới thiệu về thơ Tản Đà. Nhiều nhà
nghiên cứu tâm huyết đã đa ra đợc những nhận định quí báu về thơ Tản Đà.
Song, có thể nói, từ trớc tới nay cha có một công trình nào đặt vấn đề nghiên
cứu thơ Tản Đà nh một hệ thống nghệ thuật. Điều này đã thành mối quan tâm
của nhiều ngời.
ý kiến của các nhà lý luận, nghiên cứu, nhà văn, nhà thơ cũng nh những
ngời quan tâm đến thơ Tản Đà (tiêu biểu nh ý kiến của Trần Đình Sử, Trần
Đình Hợu, Xuân Diệu, Huy Cận,Trần NgọcVơng ) giúp chúng ta nhận
thấy: muốn tiến tới đánh giá ngày càng đúng hơn những đóng góp lớn của thơ
Tản Đà đối với lịch sử văn học dân tộc, đòi hỏi chúng ta phải có những công
trình với những cách tiếp cận thơ Tản Đà trên một cấp độ mới, tìm hiểu thơ ông
một cách toàn diện hơn, xem xét thơ ông nh một chỉnh thể, một thế giới nghệ
thuật có qui luật vận động nội tại, đặt nó trong tiến trình vận động-đổi mới thơ
ca Việt Nam từ phạm trù trung đại sang phạm trù hiện đại.
Xuất phát từ lý do trên, luận án của chúng tôi chọn đề tài nghiên cứu là:
Thi pháp thơ Tản Đà.
Thực hiện đề tài Thi pháp thơ Tản Đà - một đề tài thuộc chuyên ngành lý luận
văn học, chúng tôi nhằm vận dụng một số luận điểm lý luận về thi pháp học
hiện đại vào việc tìm hiểu đánh giá một tác giả văn học cụ thể theo quan điểm lý
luận và thực tiễn không tách rời.
Giải quyết đề tài Thi pháp thơ Tản Đà, chúng tôi còn nhằm mục đích góp
phần trang bị thêm lý luận, nhằm nâng cao chất lợng giảng dạy phần thơ Tản

2
Đà trong các cấp học hiện nay: đại học, cao đẳng, phổ thông trung học, phổ
thông cơ sở. Chính vì vậy, đây là một đề tài có ý nghĩa thực tiễn.
2. Lịch sử vấn đề
Kể từ khi xuất hiện trên văn đàn đến nay đã 80 năm trôi qua,Tản Đà đợc
giới văn nghệ đánh giá qua nhiều công trình. Theo th mục thống kê của chúng
tôi, cho đến nay(2006) đã có hơn 300 công trình đề cập, giới thiệu, nghiên cứu,
phê bìn, bình luận . . . về cuộc đời và thơ văn Tản Đà - một khối lợng không
thể coi là nhỏ. Thơ Tản Đà đã có sức sống mãnh liệt, sâu sắc trong lòng bạn đọc
qua nhiều thế hệ. Nhìn chung lịch sử nghiên cứu thơ Tản Đà cho đến nay có thể
chia làm 3 hớng chính :
- Thứ nhất : nghiên cứu thơ Tản Đà theo hớng khảo sát nội dung xã hội, nội
dung chính trị, giai cấp.
- Thứ hai : nghiên cứu thơ Tản Đà theo hớng tìm hiểu t tởng, loại hình nhà
văn - xã hội.
- Thứ ba : nghiên cứu thơ Tản Đà theo hớng phân tích, bình luận, bình giảng
các tác phẩm thơ Tản Đà trên các mặt nội dung và nghệ thuật, theo từng chủ đề,
vấn đề - phần nhiều theo lối thởng thức, cảm thụ chủ quan. Đây chính là hớng
nghiên cứu đã đề cập đến yếu tố thi pháp thơ Tản Đà. Chúng ta có thể nói đến
công trình của các tác giả theo xu hớng này- kể từ khi thơ Tản Đà xuất hiện
cho đến nay nh :Trơng Tửu, Lê Thanh, Hoài Thanh, Dơng Quảng Hàm, Vũ
Ngọc Phan, Xuân Diệu, Nguyễn Đình Chú, Phạm Văn Diêu, Phạm Thế Ngũ,
Đặng Tiến...
Luận án đã khảo sát và phân tích lịch trình nghiên cứu thơ Tản Đà , và đi
đến kết luận:từ trớc đến nay không phải ngời ta cha nói đến các yếu tố nghệ
thuật thơ Tản Đà, nhng , các yếu tố nghệ thuật thơ Tản Đà chỉ đợc nhìn
riêng lẻ. Rõ ràng, các nhà nghiên cứu trớc đây cha nghiên cứu sâu vào thế

giới nghệ thuật thơ Tản Đà. Thơ Tản Đà nh một hệ thống thi pháp cha hề
đợc ý thức tìm hiểu. Nói một cách đầy đủ hơn, từ trớc đến nay, nghiên cứu
thơ Tản Đà , các nhà nghiên cứu tập trung làm nổi bật con ng
ời thế giới quan,
con ngời ý thức hệ của tác giả nhiều hơn là việc lu ý để nhìn thấy nhà nghệ sĩ
tác giả ở trong đó. Ngời ta, chủ yếu đã nhìn nghệ thuật thơ Tản Đà nh là thủ
pháp hay phơng tiện mà cha lu ý đến sự hiện diện của chủ thể tác giả.



3
3. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nhiệm vụ chung của luận án này là nghiên cứu thế giới nghệ thuật thơ
Tản Đà, khám phá nhà nghệ sĩ Tản Đà trong sáng tác thơ của Tản Đà- Nguyễn
Khắc Hiếu, nhìn tác phẩm thơ của Tản Đà nh một dạng tồn tại của chủ thể.Từ
đó tìm ra cái nhìn mới của chủ thể thơ Tản Đà, tiến tới đánh giá đóng góp của
Tản Đà đối với tiến trình phát triển thơ Việt Nam.
- Vận dụng một số phạm trù lý thuyết thi pháp học hiện đại nghiên cứu
đặc điểm của hệ thống các yếu tố thi pháp: con ngời, không gian nghệ thuật,
thời gian nghệ thuật,thể loại và ngôn ngữ trong toàn bộ sáng tác thơ của Tản Đà
( theo Tản Đà toàn tập-NXB Văn học-2002).Từ đó, chỉ ra sự đóng góp đổi mới
thi pháp thơ Việt Nam của Tản Đà.
4. Phơng pháp nghiên cứu.
Vận dụng các phơng pháp nghiên cứu khoa học nói chung, đặc biệt chú
ý phơng pháp hệ thống, phơng pháp loại hình.
5. Đóng góp mới của luận án:
Đây là công trình đầu tiên tập trung nghiên cứu hệ thống thi pháp thơ
Tản Đà. Công trình chỉ rõ sự đóng góp của Tản Đà trong việc đổi mới kiểu nhà
thơ, đổi mới quan niệm nghệ thuật về con ngời, đổi mới không gian, thời gian,
đổi mới thể loại và ngôn ngữ Tóm lại là chỉ ra cụ thể những nội dung cách

tân thi pháp thơ của Tản Đà, cho thấy, thơ Tản Đà mở ra một thế giới mới
cha từng có trong thơ ca Việt Nam trớc đây, cho thấy, Tản Đà mở ra một
bớc ngọăt quan trọng, xác lập, khơi dòng cho sự ra đời và phát triển của thơ ca
hiện đại.
Thi pháp thơ Tản Đà là hệ thống các nguyên tắc nghệ thuật thấm nhuần ý
thức chủ thể của tác giả. Sự thống nhất các yếu tố đợc lựa chọn trên mọi cấp độ
tạo nên phong cách nghệ thuật của thơ Tản Đà. Chính vì vậy nghiên cứu thi
pháp thơ Tản Đà, công trình tiến tới chỉ ra cơ sở phong cách nghệ thuật của
thơ Tản Đà. Đây cũng là một đóng góp mới của bản luận án của chúng tôi .
6. Cấu trúc luận án: Ngoài phần mở đầu và kết luận,danh mục, mục lục tài
liệu tham khảo, luận án gồm có 4 chơng:
- Chơng1.Kiểu nhà thơ trong thơ Tản Đà
- Chơng 2. Nhân vật trữ tình trong thơ Tản Đà
- Chơng 3. Không gian, thời gian trong thơ Tản Đà
- Chơng 4. Thể loại và ngôn ngữ thơ Tản Đà



4
NộI DUNG
Chơng 1
Kiểu nh thơ trong thơ tản đ
1.1. Khái niệm kiểu nhà thơ
Kiểu tác giả là một phạm trù của thi pháp học lịch sử. Văn học phát triển bằng
cách thay đổi các vai trò tác giả trong sáng tác, bởi vậy luận án bắt đầu bằng
khái niệm kiểu tác giả để đi vào tìm hiểu con ngời trong thơ Tản Đà.
Đổi mới kiểu nhà thơ là yêu cầu của thời đại, có ý nghĩa cực kỳ quan trọng đối
với sự vận động và đổi mới thơ ca. Quá trình phá vỡ những quy ớc của mô hình
cũ để tạo thành kiểu tác giả mới là quá trình xiết bao khó khăn, vật vã đối với
nhà thơ. Nó đòi hỏi vừa tài năng lớn của cá nhân vừa sức mạnh của thời đại. Sự

thử thách ấy đặt ra với mọi nhà thơ, và, đã đặt ra với Tản Đà - Nguyễn Khắc
Hiếu.
1.2. Kiểu nhà thơ mới trong thơ Tản Đà
ở mục này luận án tập trung phân tích, làm rõ quá trình đổi mới kiểu nhà thơ
của Tản Đà
1.2.1. Những dấu vết cuối cùng của nhà thơ trung đại và ý thức giải qui
phạm.
Luận án dựa vào những đặc điểm thi pháp của kiểu nhà thơ trung đại đợc đề
cập trong hàng loạt công trình của các nhà nghiên cứu ngoài và trong nớc nh :
Riptin; Likhachev, Xtêblin - Camenxki; Trơng Sở Long - Long Truyền Minh,
Đồng Khánh Bính, Lixêvích; Cao Hữu Công - Mai Tổ Lân, đặc biệt là trong các
công trình Thi pháp của Trần Đình Sử để khảo sát sự khai thác yếu tố cổ điển
của Tản Đà. Và luận án đã cho thấy: cái nhìn siêu cá thể, nhà thơ vũ trụ đứng
giữa núi sông, đất trời giải thoát bằng thơ rợu trớc cuộc đời đổi thay... là
những dấu vết của kiểu nhà thơ trung đại ở trong thơ Tản Đà. Nhà thơ vũ trụ,
đứng giữa núi sông đất trời, xem mình là một phần của vũ trụ, với cái nhìn "tự
tôn","tự trọng","tự túc","tự lạc"đã tạo cho con ngời trong thơ Tản Đà một cốt
cách riêng, làm nên phong độ ung dung tự tại, giúp Tản Đà đi qua giữa cái hỗn
độn của xã hội Việt Nam đầu thế kỷ XX với "tấm lòng bình thản của một ngời
thời trớc" (phong độ ấy, cốt cách đẹp ấy chúng ta đã không thể tìm lại đợc ở



5
thơ ca Việt Nam về sau nữa. Nó đã một đi không trở lại, nó chỉ có ở thơ Tản Đà
Nguyễn Khắc Hiếu )
Nhiều nhà nghiên cứu văn học trung đại (nh Nguyễn Bách Khoa, Trần
Đình Hợu, Phan Ngọc, Trần Đình Sử...) đã cho thấy sự tồn tại của một kiểu tác
giả vào giai đoạn cuối của văn học trung đại khẳng định mạnh mẽ ý thức cá
nhân, cá tính, tài năng của con ngời. Chúng tôi tạm gọi kiểu nhà thơ này là

kiểu nhà thơ "giải quy phạm". Khảo sát thơ Tản Đà chúng tôi thấy:Kiểu nhà thơ
này đã góp phần tạo nên nội dung mới, sinh động của kiểu nhà thơ trung đại
trong thơ Tản Đà. Luận án đi đến kết luận: Kiểu nhà thơ trung đại tồn tại trong
thế giới nghệ thuật của thơ Tản Đà, một mặt, lu dấu vẻ đẹp "cổ kính" cũng nh
sự nối tiếp truyền thống của thơ ông, mặt khác, ý thức giải qui phạm lại cho
thấy cơ sở nền tảng vững chắc của sự ra đời kiểu nhà thơ hiện đại - một đóng
góp lớn của Tản Đà trong việc đổi mới kiểu nhà thơ, trong quá trình hiện đại
hóa thơ ca dân tộc.
1.2.2. Tìm đến thơ ca dân gian-nỗ lực giải phóng sự trói buộc của thi pháp
trung đại
Thơ ca dân gian ở một số mặt nào đó là sự đối lập với một bộ phận lớn văn học
giáo huấn, khô khan, khuôn sáo, nặng tính duy lý, tính quy phạm. Qua khảo sát
thơ Tản Đà, luận án đi đến kết luận: tìm về với kiểu sáng tác dân gian, thơ Tản
Đà đã bộc lộ t tởng giải phóng cho tâm hồn, cho tình cảm của con ngời ra
khỏi xiềng xích của khuôn sáo, luật lệ của quy phạm của văn học trung đại...
1.2.3. Nhà thơ lng mạn ngời tấu khúc dạo đầu của bản giao hởng tân kỳ
Khi con ngời của thời đại mới - con ngời cá nhân t sản xuất hiện thì ý thức
cá nhân lãng mạn đòi hỏi sự giải phóng cao độ, buộc Tản Đà cho ra đời một kiểu
nhà thơ mới - Kiểu nhà thơ lãng mạn hiện đại. Kiểu nhà thơ lãng mạn hiện đại ra
đời trong thơ Tản Đà nh một tất yếu lịch sử đáp ứng yêu cầu của con ngời thời
đại. Điều này đã đợc nhiều nhà nghiên cứu đề cập.
Dựa trên nội dung khái niệm thơ lãng mạn, luận án đã phân tích để thấy
đợc chính kiểu nhà thơ lãng mạn đã gíup cho Tản Đà đỏi mới t tởng, khám
phá con ngời cũng nh đổi mới những thủ pháp nghệ thuật, chứ không đơn
thuần ở cảm hứng lãng mạn nh nhiều công trình trớc đây đã nêu.
Luận án chứng minh : mang ý thức cái riêng vào văn học, Tản Đà đã làm đợc một
bớc chuyển mới về ý thức nghệ thuật thực sự đáng kể. Tản Đà đã làm một bớc

6
"tiểu thuyết hóa" thơ hiểu theo cách của M.Bakhtin (nhà văn có thể dùng kinh
nghiệm của mình làm sâu sắc cho hình tợng và chủ đề).
Khảo sát toàn bộ thơ Tản Đà, luận án chỉ ra ý thức của con ngời cá nhân
hiện đại trong thơ Tản Đà đợc thể hiện đầy đủ qua con ngời tiểu sử, con ngời
hình tợng hoá (cái tôi thứ hai) trong thơ, qua giọng điệuLuận án nâng cao
cái nhìn về con ngời cá nhân trong thơ Tản Đà. Luận án đi tới kết luận: kiểu
tác giả trong thơ Tản đã tạo nên thế giới nghệ thuật độc đáo, phong phú, sinh
động, đồng thời cũng tạo nên tính phức tạp, thậm chí mâu thuẫn của thế
giới ấy. Nhng thế giới thơ Tản Đà hớng tới một sự thống nhất cao độ trong t
tởng đổi mới thi pháp thơ ca, "phá cách, vứt điệu luật" của quy phạm văn học
trung đại, đặt thi ca Việt Nam vào quỹ đạo thi pháp hiện đại.
* Cái mới Tản Đà góp cho thơ ca Việt Nam là đã tạo ra một kiểu nhà thơ
mới cha từng có trong lịch sử thơ trớc đó. Đó là kiểu nhà thơ lãng mạn - hiện
đại thuộc về một thời đại mới, đáp ứng t tởng tự do dân chủ, tự do cá nhân
của con ngời.

Chơng 2
nhân vật trữ tình trong thơ tản đ
2.1.Về khái niệm nhân vật trữ tình
Tìm hiểu con ngời trong thơ cũng chính là tìm hiểu nhân vật trữ tình. Ngoài
khái niệm nhân vật trữ tình theo Từ điển thuật ngữ văn học, luận án cố gắng bổ
sung thêm những kiến giải mới về nhân vật trữ tình, phân biệt nhân vật trữ tình
giữa thơ trung đại và thơ hiện đại, các mô típ trữ tình ở nhân vật trữ tình
2.2. Nhân vật trữ tình mới trong thơ Tản Đà
Từ quan niệm về nhân vật trữ tình nêu ở phần trên, luận án đi vào phân
tích nhân vật trữ tình trong thơ Tản Đà* Luận án đa ra cái nhìn mới mẻ về con
ngời t tởng xã hội- vốn là nền tảng của sự xuất hiện con ngời trong thế giới
nghệ thuật của nhà thơ.* Vận dụng t tởng lý thuyết cấu trúc văn bản của Lôt
man, luận án chứng minh đóng góp lớn của Tản Đà cho sự đổi mới thơ ca Việt

Nam trong sự giải thoát sự chi phối của nguyên tắc mỹ học đồng nhất bằng các
nguyên tắc của mỹ học của sự đối lập, Đây là một thay đổi có ý nghĩa hết sức
quan trọng của thơ Tản Đà.



7
Sự đổi mới quan niệm nghệ thuật về con ngời trong thơ Tản Đà đơng
nhiên phải gắn với nền tảng của nó là sự đổi mới con ngời t tởng(triết học),
con ngời xã hội của nhà thơ. Nhiều nhà nghiên cứu nhấn mạnh tính chất nhà
nho ở con ngời Tản Đà. Luận án chứng minh : mặc dầu nguồn gốc xuất thân
của Tản Đà là nhà nho, nhng không thể qui Tản Đà hoàn toàn vào phạm trù
nho giáo. Tản Đà đã không còn là ngời hoàn toàn nhập thế, thực hiện lý tởng
nho giáo, ông không còn ý thức về đạo quân thần, Tản Đà cũng không phải là
nhà nho ẩn dật theo kiểu Nguyễn Khuyến, Tản Đà cũng không phải là nho cuối
mùa bị bế tắc, vây hãm kiểu Tú Xơng. Tản Đà là con ngời cá nhân mới,
ngời chủ động nhập cuộc vào xã hội mới xã hội làm ăn cá nhân- t sản
theo t tởng hiện đại . Lý tởng nho giáo cứng nhắc với tam cơng, ngũ
thờng đã dợc thay thế bằng lý tởng thuyết thiên lơng mang một nội
dung mới của Tản Đà, gắn với nhà hoạt động xã hội Tản Đà (làm chủ những tờ
báo là cơ quan tiến thủ của quốc dân). Thuyết thiên lơng có thể có nguồn gốc
từ t tởng Mạnh Tử, nhng với Tản Đà nó đã mang nội dung rộng lớn, mới mẻ,
hiện đại. Trong những trang viết bàn về thuyết thiên lơng, Tản Đà đã nối tiếp
t tởng Lơng Khải Siêu, Tản Đà khẳng định: Thế giới đợc thành ra thế giới
là nhờ có thiên lơng của những ngời hào kiệt, ông đã chú thích những nhà
khoa học hiên đại ngời Mỹ nh franklin dùng điện khí, Lincoln chống phân
biệt chủng tộc. Thuyết thiên lơng của Tản Đà gắn với mục đích thiết thực cụ
thể là phải có những con ngời tài trí, hiểu biết văn minh nhân loại để giải
phóng cho quốc dân thoát khỏi tình trạng ngu dốt, lạc hậu, nghèo nàn. Ông
nhắm tới nhân tâm, phong tục sao cho đợc thuần chính, dân trí t tởng sao

cho đợc khai minh. Khai minh ở đây là khai sáng theo t tuởng văn minh,
khoa học hiện đại của Âu - Mỹ.
Con ngời t tởng, con ngòi hoạt động xã hội trong xã hội mới, thời
đại mới nh đã phân tích ở trên chính là nền tảng t tởng cho sự xuất hiện
những nhân vật trữ tình mới trong thơ Tản Đà nh : con ngời cá nhân- tự đo
lãng mạn, con ngờiquốcdân- công dân yêu nớc, con ngời lao động xã
hộiĐó là cả một thế giới nghệ thuật mới mẻ cha từng có trong thơ ca Việt
Nam về trớc.
Sự sáng tạo một thế giới nghệ thuật mới mẻ của Tản Đà nh vừa nói gắn
với quá trình giải thoát sự chi phối của nguyên tắc mỹ học đồng nhất đối với