Những câu chuyện về gương hiếu học

NGUYIN
PHUC NGOC LAM - L§ THU THUY
(Biensoqn)
NhOng c^u chuyan ve
(Me m m
THaViENT!NHBINHTH'JAi\
NHA
XUAT BAN VAN HOA - THONG TIN .
^di not ddu
CuSn
"NhOn^
ciu
chuySn
vigUcmg
hf/u hoc"
nam trong b6 NhQng c^u chuy^n
b6\ch
di&
xuHt
ban cua nhom t^c gia
Nguyen
Ph(jc
Ngpc
Urn,
Le
Thu
Thu;^ g6m:
"NhDng c^u chuy^n vg'gi/ong
hi^u thao", "NhOng c^u chuyen \ft
quanq
nh^n

nghTa", "NhOng c^u chuyen vi
qUcmq
dmq cam".
Ndi dung bd sich c|p d^n nhQng tim
guong tiSu bieu,
til
nhOng cBu chuyen cua c^c
nh^
b^c hoc, danh nhBn trSn th^
gi6f
cho d^n
nhOng h^nh ddng cu
thi.
t6t dep cua nhOng
ngUcri blnh thi/ong xung c^uanh chljng ta. {>6 1^
nhCrng t^m guong
<3ly
I6ng vj tha, b^c ^i,
nhOng tifm gaong vif^rt o^ua gian kho,
thit
thich,
nhC/ng tlfm gJcmg hi sinh th^n mlnh,
phlfn d^u
v)
rndt
cudc
e6nq
tSt dep hon.
Tronq
c^u^ trlnh biSn soan, nhom biSn soan dS

tham khio nhigu
tk\
cAc
bk\^ c6 gi^
trj.
Tuy nhi^n, do
b\Bn
eoan
\in diu.
til
nhiSu
ngud^n tif li|u khic nhau n^n cu^n s^ch s2
khdnq
tr^nh
khSi
nhUnq
sal sot.
ChOnq
tdi r^t
monq
nhBin
A\igc
y
kllii
cua ban doc cu^n
sich ho^n chfnh hem a
nhDng
l^n in sau.
VUA Tl/ OQC - TAM
GUONG

HIEU
HQC
^iT'u
Due
la vi vua
thu
4 va tai vi lau
nhat trong
\fcUt6ng
so 13
vi vua trieu Nguyen (Gia Long,
Minh
Mang, Thieu
Tri,
Tu Due, Due Due, Hiep Hoa, Kien
Phue,
Ham
Nghi,
Dong Khanh, Thanh Thai,
Duy Tan,
Khai
Dinh,
Bao
Dai).
Ong
ten la
Nguy§n
Phue
Thi, hieu
la

Nguyen
Phue
Hong
Nham, sinh ngay
25 - 8 nSm
Ky Suu
(1829),
la eon
thu
hai
eua
vua Thieu Tri v6i
ba
Pham
Thi Hang (tue
Tu
Du/Tu
Du), len ngoi vua
tir
thang
10 - 1847
den nam
1848
thi
dat
nien hieu
la Tu
Due,
mat
ngay

16- 6 - 1883 (tuc
ngay
19 - 7
nam Quy
Mui),
thp
54
tuoi,
6
ngoi
36
nam.
Ca thai gian
dai, do
danh
gia
ehua
dung
ve nha
Nguyen
nen hau
nhu nguoi
ta chi
biet
den Tu
Due vol
nhung
tQi
loi:
nao

la
nhu nhugt:, hen nhat, ban nude, dau
hang
giac
ma
quen
mat
rang chinh
ong la
nguoi
rat
thong minh va eung nang long v6i
nu6e.
C4
vi?c
cong eung nhu doi tu
cua
Tu Due
mac
du
c6
t
ch6 lam cho Ijch su
ehua
"bang long", nhung
c6
rat nhieu
I
dieu dang
de

chung
ta
ton
kinh,
noi guong hpc tap,
dac
bi?t
la su
hieu hpe, hieu v6i
m? cha va
tinh
trung thuc
-
dam thua nhan nhimg thieu
s6t cua
minh tru6c yeu
cau
cua dat
nu6c,
cua
dan sinh, mong muon mpi nguoi hieu
biet tuong tan v^ lich su cua 6ng cha.
Mac du la nguoi hay 6m yeu, c6 nhieu khi khong du
sue de dung lam chu te nhung tu thua nho den truong
thanh va ca luc tuoi cao, Tu Due luon c6 y thuc chSm lo
hpc
tap,
voi tlnh than tu hoc la chinh. ong thuang c6 thoi
quen thiic khuya va day som de doc sach m6i ngay, bao
gom nhieu loai sach (ca sach Tau va sach ta, chi tlec la

chua doc sdch Tay duoc bao nhieu), dac biet rat thich
dpc sach su nuoc Nam.
Chinh ong la nguoi chi dao Quoc su quan bien soan
bo su "Kham Dinh Viet su thong giam euang muc" va
con chap but viet nhieu doan cho tac pham nay; roi chi
dao cho cac su than viet quyen "Viet su tong vinh", trong
d6 Tu Due viet bai Tua va nhieu bai vinh lich su ve Vua
Hung, Mai Hac
De,
Duorng Dinh
Nghe,
Ngo Quyen
Chinh nha vua da viet trong tac pham "Ngu che thi
tap":
trong nhung gia ranh r6i vi?C chinh tri, chi c6 lac
thii duy nhat la dpc sach. Mot minh can cu lay sach ma
giai,
roi trinh dp hpc van cii tir tu ma tien Tu Due timg
dupe nguoi doi gpi la "ong vua hieu".
Du da lam vua nhung ong van luon kinh can, ton
trpng su
CO
van, vang loi day
hko
cua cha me (dac biet la
m?).
Tu Due con ghi chep nhung
loi
m? day thanh cuon
sach

e6
ten la "Tu huan
luc".
Tham
chi,
eo Ian do mai me
xem canh thien nhien ma ve cung hoi mupn, biet minh
CO loi voi me nen ong tu lay cai roi to dat len mam son roi
nam
up
mat xuong dat du6i tay chan cha me danh.
Tim trong lich sii nuac ta chua timg thay c6 vi vua
nao nhu
the.
Trong sach "Tu Du Hoang thai hau truyfn",
8
vua Tu Due con
viet:
Due vua phung su me chi hieu lam.
Ba thuang mudn nghe dpc sach
sii,
vua thuan theo y ba.
Chang
CO
khi nao dam trai nguoc, ehimg nao me het
muon nghe, bao thoi dpc thi vua moi thoi. Chang nhung
viec dpc sach su ma bat cu chuy$n
g^,
vua cung nhat nhat
thira theo y

me.
Nguoi doi con gpi Tu Due la nha tho, nha "vua van
hpc"
vi su chuyen tarn, ham thich va so lupng sang tac,
con soan mpt so sach de day ngu phap cho dan d§ hieu.
Ngoai ra, Tu Due eon rat yeu thich nghe thuat, muon
giu gin b^n sac van hoa dan gian, dac biet la tuong c6.
ong timg tap trung ve kinh do Hue nhung nguoi tai gioi
de soan nhieu v6 tuong 16n, trong do c6 v6 "Van buu
trinh tuong", "Quan phuong hien thuy" dien nhieu dem
moi het.
Mpt net rat dac biet trong tinh each cua Tu Due la
||^ viec cham chi
-
can than, lay viec sach se lam
dep,
rat
thich mau vang (di dep, quang khan, dpi mu deu mau
vang),
khong thich phu nu nhieu do trang sue. Tu Due
lay vp tir luc 14 tuoi, sau d6 con lay them 103 vp nua
nhung den nam
35
tuoi ma vin chua eo con, roi phai lay
nguoi da qua mpt doi chong (da c6 con) ma vln v6 sinh,
phai nhan
3
nguoi chau de lam con nuoi. Do la Nguyen
Ung
Ai,

Nguygn Ung Dang va Nguydn Ung Duong (sau
nay la cac vua Due
Due,
Kien Phue, Dong Khanh).
Nhin lai nhung dieu ma minh lam chua tot cho dat
nuoc,
bi dan than phien thi Tu Diic thanh that an nan:
9
"lam mat nuoc, mat dat,
mat
dan, khong mat mui
nao
ma vao chon mieu duong".
Cong bang ma noi, vua Tu Due tri vi trong dieu kien
dat
nuoc
dung truoc su go cua, roi bi thuc dan
Phap
tan
cong
quyet liet. Ganh nang lich sii do dat len vai vua Tu
Due
-
mot ong vua gay yeu, "1§ thupe" Ion tir nguoi
m?
nen
c6
phan khong quyet doan khi giai quyet nhieu
cong
vi?e

trpng trach
e6
y nghia
song
eon cua
ea
dan tpe.
Tu
Due da bien su mat
nuoc
cua
ta
tu khong tat yeu
tro
thanh tat yeu. Trieu dinh nha Nguyen ma dung dau la
vua Tu Due Ian
lugl
chap
nhan ky
eac
hiep uoc v6i
Phap
(Hiep
uoc
Nham Tuat
1862,
Hiep
uoc
Giap Tuat
1874,

Hi?p uoc Hde-mang nam
1883,
Hi?p uoc
Pa-to-not
nam
1884),
nuoc
ta tung
bu6c
mat dan ehu quyen dan toe.
Vai
nam tro lai day, nha Nguyen da
duqc
danh gia sat
v6i
su thuc lich su:
cong
nhieu hon tpi thi khong
c6
ly do
^ ma chung ta khong tim hieu ky ve Tu Due de thay dugt:
d6ng g6p cua ong cho lich su dan toe va tim thay
6
ong
nhung bai hpc bo ich cho CUQC
song,
dac
bi?t
la
tinh

than
tuhpc, ham dpc sdch.
3
NGUYIN
QUAN NHO
-
QUAN
TRANG
VdT BEO
T? Thanh
-
Nghe
c6 cau
"Vua xu Thanh,
f&than
xu
Nghe". Nhimg
dat que
l"hanh
Hoa
khong chi sinh ra nhung trieu vua nirc tieng trong lich
su
ma con la
viing
dat cua nhung danh
si
noi bat thoi phong
kien
nhir
Le

Van Huu,
Le
Quat
va
NguyIn Quan Nho
(1637
-1708)
danh than thoi Le - Trinh la mpt trong so do.
Co chi thi nen
Nguy§n
Qudn Nho sinh
ra tai
lang
Vi
Ha, huyen
Thuy Nguyen,
phii
Thuan Thien
(nay la
huy?n Thi^u
Hoa,
tinh
Thanh Hoa). Mo coi
cha
tu be, nha
ngheo
hai
me con
song
lay lat qua ngay bang

nghe
mo cua,
bat 6c,
dan thung. Khi Quan nho dupe nam, sdu moi cau da biet
do dan
me
trong
viec
nha.
Co
Ian vao ngay dong thang
gia trong nha khong con hat gao,
m?
con khong di lam
dupe, cau
be
Nguyin Qudn Nho lien
sang
nha hang x6m
mupn
noi ve nau com nhung ki thuc la vet lai nhung hat
com chdy thira du:6i ddy noi, nho d6 hai
m?
eon cam
cu
qua eon d6i. Hang x6m thay
la la
khi Qudn Nho txk noi
bao gio n6i eung
sach

bong, hp dan hieu chuy^n, nhieu
nguoi
khi
cho
mupn noi
c6
tinh
de
lai nhieu com
chay
ehohaim^eon.
10
Cai an da thieu thon, su hoc con vat vk tram b^.
Chang ho
Nguy§n
thay ban be di hoc cung yeu thich
muon theo nhung nha ngheo khong c6 tien mua but,
sach. Luc me di lam thue cho nha giau cau di theo, ap tai
vao vach nghe thay giang bai cho con chu, lai lay que cui
vach chu len nen dat. Nha sang da, chSm chi ch^ng bao
lau Quan Nho da thupc mat cac con chii. De hoc duoc
chu, cau dung gai viet len cac khuc than xuong rong.
Xuong rong nhieu gai, lam mu lai cong kenh khi mang
theo,
Chang Nho tim each viet tren la chuoi dong thanh
xep,
la chuoi heo, chu cung nhan nheo. The la Quan Nho
viet len cac tau la chuoi tuoi khap vudn nha, vuon chuoi
nha cau tro thanh nhung cuon sach song dpng.
Dem den den dau khong c6 de thap, Quan Nho hpc

each cua Luong quoc trang nguyen Mac Dinh Chi lay
. dom dom bo vao v6 trung ga lam den. Duoi ngpn den
cua su ngheo kho ma can cii, cau hoc tro ngheo soi kinh
nau su khong
thoi.
Vuot qua doi ret, kho khan, khoa thi nam Dinh
Mui (1667) nien hieu Canh Tri doi vua Le Huyen
Tong, cau hgc tro lay la chuoi lam v6, lay que cui lam
but da d6 Dong Tien si. Mpt tam gucmg sang ve su hpc
da thanh danh.
Quan trang vot bee
Ngay tan khoa Nguydn Qudn Nho vinh quy bai to ve
lang, hang tong hang huyen tap nap kieu cang, co quat
ruoc xach ong. Luc nay m? Qudn Nho biet con da hien
vinh nhung vin binh than ra ao lang vot beo ve nuoi Ipn,
12
ly truong lang Van Ha moi ba ve du 1§ ruoc quan trang
cung dan, ba gat di ma rang:
- No thi d6 la viec ciia no sao lai phai d6n ruoc, toi
dang ban vot
beo!
Quan nghe Nguyen Quan Nho nghe ke lai vpi vang
xuong khoi vong dieu, c6i ao gam, pham phuc, xdn quan
chay ra ao lang cam gay gom beo lai vot beo cimg me cho
den khi day ro hai me con moi ve du tiec cilng lang. Ve
sau ca dao xu Thanh c6 cau thanh ngu luu truyen viec
nay: "Vinh quy bai to sau ro beo day".
Sau khi lam
16
vinh quy bai to, Nguyen Quan Nho

lam quan 6 Ninh Binh, cong viec ban biu ong khong ve
tham me dupe nen gom gop tien bong Ipc sam cho me
gia chiec ao lua nhan dip Tet, sai linh dem
ve.
Me ong gi6
ra thay tam ao ca doi kho nhpc ba chua tung dupe mac,
nhung ba to ra khong vui
vi
nghi day la cua bat chinh, ba
bao "Bong Ipc cua quan la dau mo cua dan hay
sao".
Noi
roi ba dot tam ao, goi nam tro gui lai cho quan nghe. M6
goi qua chi con nam tro, Qudn Nho hieu tham y cua m?
rang lam quan phai song thanh liem, khong dupe bon nit
due khoet cua dan lanh. Suot doi ong thue hien dung loi
me dan.
Yeu dan nhu con
6
chon quan truong, Nguyen Quan Nho thenh thang
con duong quan
16
khi Ian lupt kinh qua nhieu chiic cao:
Pho do Ngu su
-
1684;
Th Thi lang Bp Lai -
1691;
Thupng
thu Bp Binh roi Thupng thu

Bp
Lai - 1692; 5 nam lam Te
tuomg, tCmg nam chuc thupng thu Bp L6 tuoc Huong
13
giang ba. Nha nuoc
c6
sau
bo
thi ong
da
ttmg dung dau
ba bo. Lam quan
trai
qua bon doi vua tu
Le
Huyen
Tong
(1662
-
1671) cho den
Le
Du
Tong
(1679
-
1731), lai nam
Ian
di
su Trung
Quoc

Giu chuc
cao la vay
nhung
ong
song thanh bach
de
lai tieng tot cho doi, dugc nhan dan
ca tung
la
"Te
tuong Van Ha, thien
ha
au ca".
Co
Ian
ve
que thay dan dang lam duong, dSp
de
song Chu, ong cho
voi
va
quan
linh
ra
phu dan, nguoi
Van
Ha
xuc
dong
ngam nga "Ai

ve
lang Van ma coi. Coi ong quan Thugng
cho voi lam duong".
Ngay
12 thang 10 nam Mau
Ty
(1708)
ong mat, dan
que ong khoc thuong mai khong thoi "Chang
ve
Van Vac
chang oi. Con chang
bo
doi ai nuoi cho chang". Sach Dai
Nam quoc su diin ca ghi nhan nguoi con que Thanh nay
la
"Boi ai thien ha au ca. Chang quan Tham tung Van Ha
la
chi".
Ve
noi
Cuu tuyen
ong
dugx:
nha
Le
phong
la
Trung dang thdn,den thoi
Nguy§n

gia
phong
la
Cucmgy
rue
bdo
trung
luong,
thugng dang than.
Nam
1993
ong
duQC nha nuoc ta cong nhan la Danh nhan
van hoa cap
quoc gia.
Ngay
nay den tham den tha ong tai thon Duong Hoa
xa Thieu Himg, huy$n Thieu Hoa cua
tinh
Thanh, nguoi
dan Van Ha con mai truyen tung
ve
guong sang hieu hpc
cua chang Nguyin Quan
Nho ma ho
yeu men
goi
bang
cai ten "chang Chay".
14

OO LY
KHIEM
VA oS OANH -
THANH TAI TQ QUAN
NUdC COA ME
6
Ly
Khiem nguoi lang
Ngoai
Lang, huan Thu
Tri,
tran
Son Nam. (Nay la xa
Song
Lang, huyen
Vu
Thu,
tinh
Thai Binh).
Khoa
thi nam
Ky
Mui, 1499,
Ly
Khiem
d6
Trang
nguyen, lam quan den chuc
Do
ngu

su.
Khoa thi sau,
em
ruQt
cua
ong la Do
Oanh cung
d6
Tien si,
ra
lam quan
trong
trieu,
vi the nguoi duong thoi van truyen tung nhau
cau "Huynh
de
dong
trieu".
Hai
anh
em
ong sinh ra trong mpt gia dinh rat
ngheo
ma
van hpc
gioi,
tinh tinh
phong khoang, hien hau,
nguoi trong vung vi yeu men nen ai ke lai chuy?n hai ong
cung da than thanh hoa nguon

goc
xuat than.
Chuy?n k^ rang:
Me hai ong la mot ngudi dan ba tot
biing,
thuong nguoi.
Nha
ngheo
nen ba phai m6 quan ban nu6c ben duong.
Mot buoi chieu,
trdi
da
sam
tdi,
ba
dang chuan
bi
dpn
hang thi thay may nguoi c6
ve
tir
xa di den,
bp
dang
xem chimg cung
da met
moi.
Ba
lien chay lai, moi
vao

qudn
nghi ngoi, lai tat ta nau nu6ng com nu6c moi mpi
nguoi an. Cho hp
an
uong xong,
ba
thu
xep cho hp ch6
15
nghi ngoi. May nguoi ay cam dong iSm, cii tam tdc khen
ba nhan hau, chu dao.
Sang hom sau, doan nguol chuan
hi len
duong.
Ba
me day som nau com
nep,
goi cho ho mang
theo.
Nguoi
dan
ong dung
dau
toan nguoi
ay
trong dang
phuong
phi,
phuc hau, bao v6i ba rSng:
- Toi la thay dia

ly,
moi nguoi vSn goi la Ta
Ao.
Nhan c6
viec
CO
ngang qua, phat hien thay noi day
c6
mot diem
huyet
dep.
Than thu huyet la mot con hac ttSng. Huyet nay
phat ve duong hoc hanh, c6 the dau den Trang nguyen.
Ta Ao tien sinh cam kich truoc
su
nhan hau ciia
ba
ban nuoc ben chi cho
ba
diem huy^t d?p de
ba
dua hai
cot cua chong ve do tang.
Truoc khi tir biet, thay noi them:
- Tren dat nay, toi thay ca but va ban trung nhau,
c6
le
CO
hai anh em ciing d6 dat. Chi hiem mot n6i c6 con
ngua khong quay

dau, mot
nguoi
lam
quan
to day,
nhimg se qua doi noi dat khach que nguoi.
Roi
mot
budi chieu,
ba ban
nuoc
den
gieng ganh
nuoc,
chat thay hai ngoi sao roi vao hai binh nu6c cua
ba. Ba doan la diem lanh nen giu lai udng. Mot thai gian
sau, ba mang bau, sinh ra D6 Ly Khiem va Do Oanh.
Hai
anh em
nay ngay phai giup
me
kiem song,
khi
mo cua bat 6c, khi cay thue cuoc muan, cupc song rat co
cue.
The nhimg khi thay tui tre dong trang liia cdp sach
toi nha mot thay do trong lang de hpc chu, hai anh
em
cung r^ang ,n^c xiii
cho di

hoc bang dugc. Ong
do
16
thuong hai dua tre ngheo ma hieu hoc da het long giiip
dCf bang each khong lay tien hoc, thang thang lai cap cho
mot khoan
de
mua giay, but. Duac
di
hoc,
hai anh em
hoc rat cham, kien thuc ban ban cac ban ciing
lap.
M6i khi di hoc ve, hai anh em thuong mang sach
ra
quan, vira ban hang giup me, vua hoc bai. Hai
anh em
binh van, giang
bai cho
nhau nghe, nhieu khach
qua
duong dung chan udng
nuoc,
thay hay cung cu ngoi nghe
mai,
khong mudn roi chan.
Tieng
don hai anh em
hoc gioi ngay cang vang xa,
vugt ra khoi tinh Thai Binh, Ian mai toi kinh do. Co anh

hoc tro ho Hoang a kinh
do,
vln
thuong tu phu cho minh
la gioi, nghe tieng hai anh em ho D6 da lan loi hoi tham,
tim ve tan quan nuoc
de
thu tai tha phu. Nguoi hoc tro
gia het each de thii
tai,
nao la cau ddi, dien tich, lam tha,
thien van dia ly, ch6 nao hai anh em cung ddi dap vanh
vach. Cudi cung nguoi hpc tro
ho
Hoang phai bai phuc
ma than rang:
- Khoi nguyen khoa nay nha't dinh ve tay anh em
ho
D6.
Tadanh phai lui lai khoa sau vay!
Qua nhien, khoa thi nam Ky Mm, doi Le Hien Tong.
Ly Khiem d6 Trang nguyen. Sau khi d6, ong giu chiic Pho
do
ngu
su,
nam
1510 duac
cu di su nha
Minh nhung
khong may mat tren duong

di.
Khoa thi sau, D6 Oanh d6
tien si, lam quan den chuc Thugmg thu va
bi
chet tran,
duQc phong lam phiic than.
TMi; VIFMTINHSINHTHUAN
17
NGUYIN
HIEN
-
TRiBiNG NGUYEN TRI NHXT
NUOC
NAM
guy§n
Hien sinh nSm 1235, que lang Ha Duong,
3JjLh\iyen Thugmg Nguyen,
tinh
Nam
Dinh,
d6 thu
khoa nam Binh NgQ
(1246)
doi Tran Thdi
Tong,
den nam
sau
thi
Dinh
d6

Trang nguyen.
Nguyen
Hien von rat thong
minh,
c6
tri nh6
t6t.
Luc sdu, bay
tuoi
ong theo hpc mpt nha su
6
chvia lang,
m6i
ngay
su cho hpc hai muoi trang sach, ong chi dpc
qua la thupc.
Ngay
tir luc ay, ong da noi tieng la than dong, cung
noi
tieng la
tinh
nghich. Giai thoai con ke lai,
h6i
moi
len b^y, Trang Hien c6 thu vui nan dat v6i ban b6 dong
lua,
ong von
da
kheo tay lai thong
minh,

nen' nghi
ra
lam
tro hay.
Mpt Ian Trang nan con voi dat, roi lay bon con cua de
vao bon chan, lay dia lam voi, lay buom lam tai, thanh ra
voi dat ma cung cu dpng dupe, khien bpn tre vui
thich
reo ho am i. Chpt mpt ong quan di qua dung lai xem va
h6i
chuy?n Hien. Thay Hien kheo
leo
lai lau
linh,
ong
quan lien dpc bon mpt cau:
-
Dong
tit ngu luc nhdn, v6 nhu nhixdo!
18
NghTa
la: Bpn tre nam, sau diia, khong dua nao kheo
bang may.
Trang thay vay hoi ong quan rang:
- Xin ong cho biet ong lam chiic quan
^?
Quan noi:
- Ta la quan Thai
thu
an luong hai ngan

hOc.
Thay quan c6
y
khoe khoang, Hien lien dpc rang:
- Thai thu nhi thien thach, mac nhugc
cong
Nghia la: Quan
thai
thu an luong hai ngan hoc, ch^g
ai
bang ong.
Quan cuoi hko:
- Doi con thieu mpt chu!
Hien nai cho tien roi se doi not. Quan cho tien xong."
Hien nhoen cuoi, dpc rang:
- Thai thu nhi thien thach, mac nhuac cong Hem.
Nghia la: Quan
thai
thii
an luong hai ngan hpc, chang
ai
liem bang ong.
Quan chiu la gi6i, nhimg vui mieng hoi them:
- The neu ta khong cho tien, thi chu doi chu ^?
Hientraldi:
- Kho gi? Neu ong khong cho tien thi toi chi
viec
dien
chu
"thanh"

vao
thoi.
Quan biet thang
be
lau ca, danh phai
b6 di
khong
dam treu chpc gi nua, k^o lai mang tieng "to dau ma dai"!
19
Nam Trang Hien muoi mot
tuoi,
c6 nguoi ten la Dang
Ti'nh,
a
phu Bdc Giang, cung c6 tieng la thong
thai
nen
van thuong tu phu hon nguoi, tim den Hien de thu tai.
Ong ra de bai la: "Phuong hoang sao vu
A
Cac; Ky Ian du
vu
Uyen Huu"
(Nghia:
Chim phuong hoang lam to tren
nui
A
Cac, con ky Ian ra choi vudn Uyen Huu). Roi
do
Hien lam mot bai phu, m6i cau phu phai c6 mot giong

thu,
song khong duoc dimg hai chu "phuong hoang"
va
"kylan".
Chang phai suy nghi
lau,
Trang ung khau doc
ngay:
Quy phi Luc Thuy
Long bdt Manh Ha
Ydi!
Huu Hung chi quoc
Ap
vu Trdc Loc chi a.
Nghia la:
Riia
chdngdai dsong Luc Thuy
Rong khong xudt hien asongManh Hd
Tot thay nicac Him Hung
Dong
do &gd TrdcLod'^
Nghe
xong, Dang Tinh phai phuc la than dong.
Khoa thi
Dinh,
nam Dinh Mui (1247), Nguyen Hien
chiem bang vang, tr6 thanh Trang nguyen tre nhat tu
Trong
tieng
Han: Quy,

Long,
Hung,
L6c con
c6
nghTa
la: Rua,
R6ng,
G§u.
Hi/ou.
20
truoc toi nay. Khi vao yet kien vua, vua thay Trang nho
ma hieu biet sau rong moi hoi:
- Trang nguyen theo hoc thay
nao?
Trang Hien thuc tha dap:
- Than tu hoc lay, c6 chu nao khong hieu thi hoi su
ong 6 chiia lang.
Vua thay Trang be loat choat ma an noi lai ham ho,
khong
CO
phep tac gi ca, ben bat ve hoc 16 ba nam roi se
bo dung lam quan.
Trang
ve
duoc it lau thi c6 su nha Nguyen sang sir
dua ra mot bai tha ngu ngon de
thu
nhan tai nuoc Nam:
Luang nhat binh ddu nhat,
Tuson

dim ddo son.
Ludng
vuong tranh nhat
quoc,
Tu
khdu tung hodnh gian.
Nghia la:
Hai mat trai, mat tr&i bdng ddu,
Bon
trdi nui, trai nui dien ddo.
Hai ong vua tranh nhau mot nuac,
Bon
cdi mieng a trong khodng doc ngang.
That la ky
quae,
ca
trieu
dinh
deu
chiu,
khong ai hieu
ra
sao ca. C6 nguoi tau vua thu cho moi Trang Hien den
hoi
xem. Vua danh phai y loi.
Khi
su nha vua t6i lang trang gap mot thang be dang
dua nghich
a
dau lang lien hoi tham

vao
nha Hien,
21
nhung
thang
be
cii lam
thinh
chdng noi ching rang.
Su
btrc
minh,
lai nhan thay thang
be c6 ve ngo
nghinh,
ben
doc mpt cau rang:
- Tu Id
chu,
cdtgidng
ddu,
tu
Id
con, con ai con dyl
Thang
be
thay
su
treu
choc bay gia moi

chiu
ma
mieng;
nhung khong phai
de
tro
nha
Hien
ma de
doi
lai
nhusau:
-
Vu Id chung, bd ngang
lung,
dinh Id diia, dua ndo
dua nay?
Doi
xong
chay
bien. Nghe
cau
doi xirgfc
ma tai
tinh,
SIX
doan
chac do
Trang Hien, lien
theo

hiit
vao nha. T6i
san, thay Trang dang dung trong bep, su
lai
dpc treu mot
cau niia:
-
Ngo van qudn tu
viSn
boo
tru,
hd tu mi tdo?
(Ta
nghe
ngudi quan tu thuong lanh
xa
noi
bep nuc,
sao
lai
di
ninh
6ng
bep?)
Nhung
Trang dau chju
lep,
bi?n
bach
ngay:

- Ngd
ban huu quan cudinh nqi, khd
tarn
dieu canh!
(Ta von
la
chiic quan
vao
hang
te
tirong,
nhimg
hay
tam
nem
canh.)'"
Su
trieu
dinh
kham phuc
v6
cung, lien
moi
ngay
Trang ve
kinh
de hoi bai tha
kia.
Oieu
canh:

nem
canh,
c6
nghTa
bong
la iSm tl
tudng,
do cSu cua vua Cao
T6n nha
Thifong
noi v6i Pho
Duyet.
luc Cu
Duyet
l^m te ti/dng.
22
Song
moi mai ma
Trang cung chdng di,
noi
rang:
"Truoc
vua bao ta
khong biet phep
tac, nay
chinh
nha
vua cung khong biet phep tad". Thi
ra
trong luc

vpi
vang
su
da
quen
ca
nghi thuc.
Sau
phai mang
xe
ngua, nghi
tru(?ng den d6n that long
trpng,
Trang moi chiu
di
cho.
Toi
trieu,
vua dem bai tho ngu
ngon
cua su nha
Nguyen
ra
h6i,
Trang Hien
liec
mat qua
roi
giang rang
d6

la chu
dien.
Thi ra bai tha ay phai hieu la:
Hai
nhdt bdng ddu de song hang,
Bon
son xdo
Ign
doc cung
ngang.
Hai
vuomg
nghieng ngiia lo tranh nude,
Bon
khdu lien nhau
ghep
vOng
vdng.
Luc
bay gia
vua quan
m6i va nhe, ck
trieu
dinh
ai
cung phuc Trang
va
khi
dua cau tra lai lai cho su nha
Nguyen,

su cung hoang hon khong con
ddm
len mat nua.
23
LE
THANH TONG •
^RdNG Ddl CANH CdN OpC SACH"
e Thanh Tong (1442-1497) ten that la Tu Thanh,
luc con nho
goi
la hoang tu Hieu. Ong la con thu
tu cua vua Le Thai Tong.
Ngay tir thua nho, hoang
tu
Hieu
da
hoc
16
tu
chat
thong minh dinh ngo hon
nguoi.
Ong hoc hanh sang da,
lai rat can cu chiu kho, som toi khong roi viec doc sach.
Thay ciia ong la Tran Phong da som thay a ong nhung tu
chat dang quy ay. Qua thuc due tinh ham hoc
da
theo
ong ben
bi

suot cuoc doi, tro thanh
mot
thoi quen
tu
nhien quy bau, ngay ca sau khi da len ngoi vua, nhu ong
tung Viet:
Trong doi canh con doc sdch
Chieng xe bong chiia thoi chdu.
Nha su hoc Vu Quanh cung nhan xet: "Vua v6 gi6i,
van hay ma thanh hoc
rat
chSm, tay khong luc nao roi
quyen
sach.
Cac
sach kinh
su,
cac sach lich toan, cac viec
thanh hien, cai gi cung thong, van tho ham hon
ca
cac
quan van
hpc".
Le Thanh Tong la nguoi giau tinh cam, chupng dilu
thien. Doi voi me, cung la nguoi chi hieu, di danh giac
6
phuong
xa,
ong nh6 ve me den "mon moi con mat". Vol
va, ong

CO
tinh c6 nghIa, voi con
cai,
ong doi hoi viec day
d6 phai nghiem khac chu khong nuong chieu de den n6i
hu hong.
Me cua
Le
Thdnh Tong la ba
Ngo
Thi Ngoc
Dao,
con
gai quan Thai bao Ngo Tu, cong than khai quoc nha Le.
Song trong che
do
vuong quyen, khong the tranh khoi
nhung mau thuan, xung dot,
dan den
nhung
am muu
ham
hai
nhau trong
noi bo
hoang toe
de
tranh gianh
quyen luc.
Ba phi

Ngoc
Dao
cung khong tranh khoi
nhung mau thuSn do,
ba
phai lanh
ra a
chiia Huy Van
trong luc dang mang thai de b^o toan tinh mang cho ck
hai m? con, va Le Tu Thanh duoc sinh ra 6
do.
Chinh
vi
song 6 ngoai hoang cung mot thoi gian dai
ma vua Le Thdnh Tong c6 dip gan gui voi doi song cua
dan
Chung.
Canh sinh boat thuong ngay, loi an tieng noi
dan da, binh
di cu tu
nhien
di
vao tinh cam
cua
ong.
Ching the ma, sau khi da len
ngoi,
vao cac dip
\h
tet, ong

thuong xuyen cai trang
vi
hanh pho phuong, xem nguoi
di
hoi.
Trong dip nay, vua thuong hay giup nhung nguoi
ban ban doi cau doi de
hQ
choi Tet.
Mpt Ian, nhan dip Tet, ong vi hanh
di
choi pho,
toi
mot hang trau nuoc, thay khong c6 cau doi Tet, nha vua
lien Viet ho mot cau doi nhu sau:
"Nep gidu quen thoi kinh
coi,
con chau nuong nhavi
dm.
24
25
Viec
nuac
ra tay chuyen hdt, bac nam dau day lai
hang".
Cau doi nay phao truyen den tai trieu
dinh,
c^c vi
dinh
than deu

kinh
ngac
va ra lenh dieu tra xem nguoi
Viet la ai ma cau doi ching nhung ta dung mpt cua hang
trau
nuac
(^u, cai, dm,
nuac,
hdt,
hang,
v.v ) lai con
ngu
mot y
kinh
bang te the, mpt khi phach Ion lao. Dieu
tra
mai khong ra, cau chuyen dugc tau len vua Le Th^
long
nhung nha vua chi gat dau cudi.
Lai
mot Ian khdc, cung vao dau nSm
moi,
vua an mac
gia lam
thuomg
dan ra pho choi de xem x6t
tinh
hinh
dan
chiing.

Di tai dau nha vua cung thay la li?t nhung cau doi
ca ngai canh thai binh
thinh
tri,
nen trong long rat vui
thich.
Rieng nha np, ching treo den ket hoa ma cung
ching
doi
lign
gi
het. Vua re vao h6i, chu nha
\xk
loi
ring:
- Chi noi giau ^ bac, nha chau lam cai nghe hen ha
qua, nen ching dam pho phang v6i ai cho them
tui!
Vua
ngac
nhien h6i:
- Sao lai c6 nghe
gi
la nghe hen ha?
Chu
nha thua:
- Da, nha chau chi chuyen di h6t phan ngudi d^ barf
thoi
a!
Nghe xong, vua

ctrdi
noi:
- Neu vay nha bac day la
sang
trong bac nhat, ma
nghe ciia bac cung ve vang bac nhat. Cau doi cua bac neu
dan
len cung hay bac nhat, vlec gi ma
lai
keu la hen!
26
Roi vua gpi lay but, d^
gliim
cho mpt doi cau doi
nhu
sau:
Y
nhat
nhungy,
ndngddm
thegian
nan su
De tam xich
kiem,
tdn thu
thien
ha
nhdn
tdm".
Nghia

la:
Khodc
mot do boo, dam
dang
kho
khan
thien
ha
Cam ba
thuac
kiem,
tan thu
long
da the
gian.
BChach
qua lai
nhin
thay cau doi ai cung
kinh
ng^c
xon
xao.
Su
sach
con
ch6p
lai
ring,
c6 nam

troi
han han, vua
v6 cung lo
ling,
dich than dung ra cau
dio"',
va khi cau
dio
dtrcrc mua
roi,
vua
vui
mung
ung
khau thanh tha:
Thieng
lienganh
khi rgn
trai
xa.
Too hoa cdm
quyen
uy luc ghe,
Cui lay son
than,
xin
nhuan
vat
Hoa Idm mua
nggt.

dugc
mua to.
(Bdi
thadS&miiu
HdngHuu)
Le Thanh Tong cung la ong vua trpng hien tai, su
nghiep giao due, dao tao nhan tai rat dupe nha vua chu
trpng.
Thoi ay, khoa cu la con duong chinh de chpn
lira
nhan tai cho quoc gia. Vua cho m6 Nhd
thai
hoc de lay
ch6 6 cho cac si
tu,
lap Bi thu cdc de chua
sach.
To
chuc
Cau dao: Cau
than
thanh
ban cho
nhOmg
di6u
mong
mu(5n
bang
each
ciing

bai
(Theo
quan
ni6m
ng^y
xira).
27
cAc khoa thi de chon nguoi tai
giiip
nuac. Trong cac
thoi
ky
phong kien 6 nude ta, c6 le chua bao glo su nghiep
giao due, dao tao nhan tai lai dugc phat trien manh va val
tro
eua nguoi
tri
thuc duac de cao nhu
thoi
ky nay.
Co Ian, trong mot khoa
thi,
c6 ba nguoi cung d6 tien
SI
mot khoa la The Lich"', The Hien'"', The
Vinh.
Tuong
truyen
truoc hom truyen loa, vua nim mong thay ba ong
Phat

the ton. Hom sau, ba ong tan khoa vao
linh
mu ao
vua eho la ung voi mong eua
minh,
mung iSm, ben sai
dat
tiec
thiet dai va doc mot cau rSng:
The Lich, The Hien, The Vinh,
tarn
The
dong
khoa
vinh
hien
lich.
Nghia
la: The Lich, The Hien, The
Vinh,
ba ong The
d6 mot khoa cung ve vang rang ra
Phong trao
sang
tac vSn hoc cung soi noi, ram ro,
nhat la ngon ngu dan toe rat ducrc coi trong. Hoi vSn hpc
cung
dinh
ducrc goi la Hoi Tao dan ra doi - nha vua nam
vai

tro chu soai. Hdng Due
quoc
dm thi tap gom 300 bai
tha cua nha vua va cac tu than de lai, la mot tac pham
phan anh nhieu mat sinh boat cua xa hoi, rat c6 gia tri
trong
viec nghien
ciiu
cac
linh
vuc ngon ngu, tha ca va
van
tu
nuac
ta thai bay gia.
Nam
1464, Le Thanh Tong lam mot viec c6 y nghia
Ion
la
minh
oan eho nguoi anh
hiing
dan toe Nguyen
Chua
r5 lai lich.
28
Trai,
ong con ha lenh cho suu tam
saeh
va noi chung va

cae tac pham cua
Nguygn
Trai noi rieng, day la mot dong
gop Ion cho nen van hoa
nuac
nha.
Co the noi rang, dat
nuac
a niia sau the ky XV, dual
su tri vi eiia Le Thanh Tong da phat trien tai nhung
dinh
kha cao. Trong che do phong kien khong mot thai
ky
nao lai phat trien dugc
thinh
tri va on
dinh
nhu giai
doan Le Thanh Tong
tri
vi.
Nha vua eo quyen tu hao rat
chinh
dang khi noi rang:
Chdu
nay
Hong
Dice
nha on
truac

Ca
nghiep
Thanh
Chu van
nuac
dai.
(Quynh
uyen
cihi
ca, bai 4)
29
LUdNG THE VINH - HQC
MA
CHOI
ucrng The Vinh tu Canh Nghi, hieu Thuy Hien,
sinh nam 1442, lang Cao Huong, huyen Thien
Ban (nay thuoc huyen Vu Bin, Nam Djnh). Den nay vSn
chua ro ong mat nSm nao.
Thu6 nho, ong thong minh hon nguoi, dan quanh
day deu biet tieng cau be Vinh, vua hpc gioi, lai vua Mu
linh, doi dap voi nguoi
16m
dau ra day. Moi nguoi deu gpi
cau la than dong.
Luong The Vinh tinh von ham choi, da b6ng, tha
dieu, tdm ao, tSm rpc deu la nhung tro ma cau yeu thich.
Co Ian, cau mang mot trai buoi ra ch6 tha trau, lam bong
de cung choi voi cdc ban. Bpn tre dang hSng say da thi
qua buoi b6ng iSn xuong mpt cai ho. Cai ho vira sau, vira
hep,

khong lam sao xuong dugt:, cung khong tho tay nhat
len duoc. Bon tre bat dau nan, mSt xiu xuong, tuong the
la mat do choi. Liic ay Luong The Vinh ngSm nghi mpt
lat, roi hon ho ru ban di muon vai chiec gau dai di muc
nuoc do xuong ho. Bgn tre khong hieu Vinh lam the de
lam
gi.
Nhung lat sau, thay nuoc dang len den mieng ho,
qua buoi cung theo do noi len bap benh, bpn tre moi 6
len sung sot phuc tai Vinh.
30
Tvr do, tui tre trong lang cu gap nhau lai thi thao ke
cho nhau nghe rang Vinh la than day, la than thi moi c6
cau than chu hay den the, c6 the goi nhung vat v6 tri v6
giac
(nhu qua buoi) tu xa lai voi minh.
Luong The Vinh nghe
the,
chi tum tim cuoi, vi c6 mot
bi mat ma chi minh cau biet. So la, liic Vinh treo len cay
buoi canh bo ao de hai buoi, cau say tay lam roi qua bu6i
xuong nuoc tuong mat. Nhimg khi nhin thay buoi noi len
tren mat ao, Vinh lay canh tre kheu vao va dem ra bai
choi. Luc qua buoi lan xuong ho, cau da chgt nh6 lai va
nghi each lay nuoc do xuong cho birdi noi len. Trong dau
cau, luc nao cung am ap nhung bai dong dao dan da, nen
khi cho lay buoi, cau lam nham dpc:
Bu&i oi bu&i
NghetaogQi
Len di nao

Ditng quen l6i
Ditngbd too
Lai n6i ve chuyen hpc cua Luong The Vinh. Luc bay
gia 6 vung Thai Binh, Nam Dinh (deu thupc tran Son
Nam Ha) c6 hai ngiroi dupe biet tieng nhat ve tai hpc
chinh la Luong The Vinh, con nguoi kia la Qudch Dinh
Bio'".
Hai nguoi cung c6 di lai choi than voi nhau.
Qu^ch
Dinh
Bao:
ngi/di
l^ng Phuc Kh6, huyfen Thanh Lan, Thai Binh. 06
Tiln
sTdi/di trilu L6 Thanh T6ng, l^m
quan
din
chiJc
Thi/ong
thif
BCi
Lai.
31
Luang The Vinh thi tinh tinh phong khoang, khong cau
ne,
thich chai day chai do, con Quach Dinh Bao thi can
min, chSm chi, lao tam kho tii nhieu trong vlec hoc tap.
Den nam c6 khoa thi Huang, hai nguoi ciing d6 mot Ian,
The Vinh d6 thii khoa, Dinh Bao d6 thii hai. Ba thang
truac khi vao kinh thi Hoi, The Vinh den tham Dinh Bao.

Moi den dau lang Phuc Khe, ong ghe vao mot quan nuac
nghi chan. The Vinh nghe nguoi ta khao chuyen vai nhau
ve viec Dinh Bao dang hoc ngay hoc dem, quen ngu quen
an, chac chan ky nay chiem bang vang, Vinh cuol noi:
"Ky thi den nod roi ma hay con co sue hpc, vay ma cung
goi la biet hoc
u?".
Vinh lai noi them: "Toi cung dinh vao
tham bac Quach chai day. Nhung c6 le chi quay bac ay
mat hoc, danh ve vay".
Liic Dinh Bao ra choi hang, ba chu hang ke chuyen
lai,
Dinh Bko noi: "Nguoi ay chi c6 the la Luang The
Vinh!", lien sua soan hanh trang sang Nam Dinh tham
The Vinh. Den noi, The Vinh khong c6 a nha. Dinh Bao
can ke hoi mai, nguoi nha phai dua Bao ra ngoai canh
dong xa, thi thay The Vinh dang tha dieu giay no dua voi
tre con trong lang. Dinh Bao that kinh noi: "Thoi, tai hpc
nguoi nay ta khong the nao theo kip!". Noi xong, lui thui
trove, khong gap Vinh nua, ma tir do cung khong diii mai
sach va khac kho nua. Den luc thi Hoi, Dinh Bao do Hoi
nguyen. The Vinh d6 thu hai. Nhung khi vao den thi
Dinh, thi The Vinh lai d6 Trang nguyen, Dinh Bao chi do
Tham hoa, kem Vinh nhung hai bac.
32
Nam 1463, Luang The Vinh dau Trang nguyen dual
trifiu Le Thanh Tong. Le Thanh Tong von noi tieng la vi
vua ham chu, trong hien tai, thay Luang The Vinh kien
thiic uyen bac nhu vay thi rat yeu men, thuang giu
a

ben
minh, giao cho ong trong trach thu tir, quan he bang giao
voi nha Minh. Nhung van thu ngoai giao nay deu dxxqtc
nha Minh khen ngoi het loi.
Luang The Vinh la mot tai nang
16i
lac, ong khong chi
chu tam vao van tha va sach va thanh hien, ma ong con
quan tam den nhieu linh vuc khoa hoc khac nhau, dac
biet la toan hoc. Sinh ra a nong thon, nen Luang The
Vinh rat gan gui voi ruong dat que huong, gan gui voi
nhung nguoi nong dan mot nang, hai suong doi bat mo
hoi lay bat com an. Ong thau hieu n6i vat va ay va thay
rang do dac ruong dat sao cho chinh xac la dieu c6 loi
cho nhan dan. Ong lay day rimg lam thuac, do ve cac
thua ruong roi lai cam cui ghi chep tinh todn. Ong da tim
ra cac quy tac tinh toan va viet ra cuon Dai thdnh toan
phap, trinh bay each tinh dien tich ciia cac hinh phang,
phep ciiu chuomg, binh phuang, khai phuang, phan so
Trong m6i phuang phap tinh ong deu lam mot bai tha
Nom de tom tat tung cong thtrc toan hoc cho mpi nguoi
d§ nha. Dan chiing yeu men ong, thuang gpi ong bang
cai ten nom na la Trang Luang (nghia la ong Trang ve do
dac) Bang sir sang tao va tai nang cua minh, ong cung
chinh la nguoi che tac ra ban tinh gay cho nguoi Vi$t ban
dau, moi chi lam bang dat, sau tien len mot buoc lam
33
bang g6, bang true, son nhieu mau sSc
khac
nhau, vua

dep vua d6
tinh,
tu nguoi
binh
dan den
thi
thanh, ai dung
cung dugc.
Tai
nSng
nhu the, nen tieng tSm cua ong bay ra ngoai
bien
gioi
troi
Nam. Luc ay, vua quan nha
Minh
thuong
cay the nuoc Ion, coi thuong nuoc ta, gpi dan ta la man
di,
moi
rgr.
Nhung mot Ian, su nha
Minh
sang
nuoc ta,
Luang The
Vinh
duoc Le Thanh Tong sai ra tiep su, ong
da lam cho chiing mot phen "bat via
kinh

hon" ma khong
dam coi thuong nuoc ta nua.
Sii nha
Minh
ten la Chu Hy, da nghe tieng Luang The
Vinh
khong nhung ndi tieng ve vSn chuang am nhac, ma
con
tinh
thong ve toan hpc, ben hoi:
- Co phai ong la nguoi lam ra sdch "Dai thanh todn
phdp",
dinh
thuac do ruong dat, che ra ban
tinh
cua
nuoc Nam do khong?
Luang The
Vinh
dap:
- Khong sai! Nguoi do chinh la
toi.
Nhan c6 con voi dang keo g6 tren song, Chu Hy bao:
- Trang thu can xem con voi kia
nSng
bao nhieu!
- Xin vang!
Dut
lai,
Vinh

xam xSm cam can di can voi.
SuTaucuoinoi:
- Toi xem
chiec
can cua ong hoi nh6 so v6i con voi
day!
- Thi chia nho voi ra! - Luang The
Vinh
than nhien tra
lai!
Chu Hy lai cham choc:
- Ong
dinh
mo
thit
voi a? Cho toi xin m6t mieng gan
nhe!
Luang The
Vinh
tinh
kho khong ddp. Den ben song,
Trang chi
chiec
thuyen bo khong sai
linh
dat voi xuong.
Thuyen dang
noi,
do voi nang nen dam sau xuong.
Luang The

Vinh
cho
linh
loi xuong danh dau mep
nuoc ben man thuyen, roi dat voi len. Ke do, Trang ra
lenh
cho do da hoc xuong thuyen, cho den khi thuyen
dam xuong
toi
dung dau cu
thi
ngung do dd.
The roi Trang bdc can len can da. Roi noi voi su nha
Minh:
- Ong ra ma xem can voi!
Su Tau trong thay ca so, nhung be ngoai van to ra
binh
tinh.
Khi xong
viec,
Chu Hy noi:
- Ong that la
gioi!
Tieng don qua khong ngoa. Ong da
can duoc voi to, vay ong c6 the do dugc id
giay
nay day
bao nhieu khong?
Sii noi roi xe mot ta
giay

ban rat mong ttr mot cuon
sach
dai dua cho Luong The
Vinh.
Su lai dua luon mot
chiec
thuoc.
Giay
thi mong ma li chia a thuoc lai qua tho, Trang
nghl
giay
lat roi noi:
34 35
- Ngai cho toi muon cuon sach.
Sii dua quyen sach cho Luong The
Vinh,
mim cudi ve
ddc thdng. Luang The Vinh lay thuoc do cuon sach, tinh
nham mot lat roi noi be day ta giay.
Ket qua rat khap vai con so da viet sin a nha.
Nhung su chira tin tai Luang The Vinh, cho la ong
doan mo. Khi nghe ong noi viec do nay rat dk, chi can do
be day ca cuon sach roi chia deu cho so ta giay la ra ngay
ket qua thi su ngua mat len troi than: "Danh don qua
khong
sai.
Nuac Nam qua c6 lam nguai tai!"
Luang The Vinh qua la ky tai, ong nghi ra each giai
bai toan hoc biia ngay trong nhung tinh huong bat nga,
can ung doi nhanh. Gap vat to thi ong chia nho, gap vat

nho thi ong gop lai. Phai chang, y tuomg cua Luang The
Vinh chinh la mam mong cua phep tinh vi phan (chia
nho) va tich phan (gop lai) ma ngay nay la nhung phep
tinh khong the thieu duac trong toan hoc hien dai.
Luang The Vinh la nguai c6 tiet thao, khong ham
cong danh phu quy ma thich cuoc song dien vien, binh
di.
Khi con lam quan, tinh tinh thing than, cuong true,
gap viec khong phai la phan doi ngay. Tinh tinh tuy ciing
ran ma lai hay khoi hai. Den gia con lim truyen lai nhieu
giai thoai ly thu ve moi quan he giua ong vai vua Le
Thanh Tong.
Le Thanh Tong biet ro hoi nho Luang The Vinh noi
tieng nghich nggm, hay tdm ao, ho nen bai Ipi rat gioi.
36
Mot hom, di choi thuyen, c6 Luang The Vinh va cac quan
theo hau, vua lien gia va say ruou an ong roi tom xuong
song, r6i cu cho tiep tuc cheo thuyen
di.
Khong nga, Luang The Vinh roi xuong, lien lan mpt
hoi di that
xa,
roi den mot ch6 vdng len ba ngoi niip vao
mot bui ram chang ai trong thay. Le Thanh Tong cha mai
khong thay Vinh troi dau len, bay gia moi hoang hon, vpi
cho quan linh nhay xuong tim vat, nhimg tim mai cung
chang thay dau. Vua het sue an ban vi loi choi dCia qua
quat cua minh, chi muon khoc, thi tu nhien thay Vinh tir
duoi nuac ngoc dau len cuai ngat. Khi len thuyen roi,
Vinh van con cuai. Thanh Tong ngac nhien hoi mai, cuoi

cimg Vinh moi tau:
- Than a duoi nu6c lau la vi gap phai mot vi$c rat ky
la va thu vi. Than gap cu Khuat Nguyen, cu h6i than
xuong lam
gi?
Than thua doi la than chan doi muon ch^t.
Nghe qua, cu Khuat Nguyen tron xoe mat, mdng than:
"Nguoi dien
roi!
Ta gap So Hoai Vuong va Khoanh Tuang
Vuang hon quan v6 dao, moi phai bo nuac bo dan trim
minh a song Mich La. Chu nguoi da gap duQc bac thanh
quan minh de, sao con dinh va van cai
gi?".
The roi cu da
than mot
cai,
than moi ve day!
Le Thanh Tong nghe xong, biet la Luang The Vinh
ninh kheo minh, nhung cung rat hai long, thuong cho
Vinh that nhieu vang lua.
||< Lan khac, vua c6 kinh ly vung San Nam Ha, ghe tham
lang Cao Huang - que cua Luang The Vinh - luc bay gia
37
cung dang theo hau vua. Vua la nguoi mo dao, lai thay
phong
canh chua lang dep, ben den thSm. Khi ay su cu
duang ban tung
kinh.
Bong su cu danh roi

chiec
quat
xuong
dat, vSn tiep tuc tung, su cu lay tay ra hieu cho
chii
tieu
cui xuong nhat, nhung mot vi quan tuy tung cua Le
Thanh Tong da nhanh tay nhat cho su. Vua Le Thanh
Tong trong thay vay lien nghi ra mot ve cau doi, roi trong
bua
tiec
hom do thach cac quan
doi.
Ve ay nhu sau:
Duang
thuang
tung
kinh,
sususii
Nghia
la: Tren hue doc
kinh,
su khien su (nha su sai
khien
dugx: quan).
Cau nay oai oSm a ba chu su su su. Cac quan deu
chiu
ching ai nghi ra cau gi.
Trang nguyen Luong The
Vinh

cu de cho hp suy
nghi
chan che. Ong ung dung ngoi uong ruooi chdng
noi
nang gi. Vua Thanh Tong quay lai bao dich danh
ong phai doi, nghi
ring
se dua ong den ch6 chiu bi.
Nhung
ong chi cuai tru.
Mpt
luc, ong cho
linh
hau
chay
ngay ve nha moi vg
den. Ba Trang den, ong lay c6 qua say xin phep vua cho
vQf
diu
minh
ve.
Thay
Vinh
la mot tay tai ung doi ma hom nay cung
danh
phai danh bai chuon, nha vua lay lam dSc y lam,
hen giuc: "The
nao?
Doi duoc hay khong thi noi da roi
hangvechu".

Vinh
gai dau gai tai roi
chap
tay ngap ngimg:
38
- Da muon tau. Than doi roi day
chii
a.
Vua va cac quan lay lam la bao
Vinh
thu doc xem.
Vinh
cu mot mirc: "Doi roi day chu a!" hoai. Sau nha
vua gan mai,
Vinh
moi chi vao nguoi vg dang diu
minh,
ma doc rang
Dinh
tien
tuy tuu, phu
phii
phu.
Nghia
la: Truoc san say
rugu,
vg
diu
chong.
Nha

vua cuoi va thuong cho rat hau.
Luong
The
Vinh
rat ghet nhung vien quan hong hach,
ha hiep nhan dan. Ong c6 nhieu hgc tro gi6i d6 cao, lam
quan Ion. Vol hgc tro nao ong cung day ve long yeu dan,
due khiem ton. Co Ian, mot vien quan huyen hach dich
da bi ong cho mgt bai hgc, lam tro cuoi cho thien ha.
Bua ay, ong di tham ban, ngoi nghi chan 6 quan nuoc
ben duong. Bdng thay mgt doan ruoc quan huyen di qua.
Dan trong
viing
deu biet vien quan nay thuang hay bat
nguoi
dgc duong khieng cang, ben bao nhau
trdn
chay
ck. Vi khong biet le do nen ong cu ung dung ngoi nghi,
den khi ten
linh
hau cua quan huyen bat ra khieng cang.
Luong
The
Vinh
lam ra ve
khiim
num
buoc
lai ghe vai

khieng
cang. Khi
cang
quan di den ch6
biin
Igi,
ong lam
nhu
v6
tinh
trugt chan vang cang, hat quan huyen nga
chong ggng giua
vung,
ao, mu, can dai be bet bun.
Quan huyen do tim mat may vi ban, dang toan
dinh
do con
thinh
no len dau ke hau ha
minh
thi Trang vSy
nguoi
di duong, noi Ion:
3»
- Bac goi ho anh hoc tro toi la Tham hoa VSn Cat ra
khieng hau vong quan huyen thay thay.
Quan huyen xanh xam mat may, cuong quyt quy mop
xudng bun lay nhu bo cui, xin quan Trang tha toi cho.
Ltrorng
The Vinh nhe nhang lay loi rSn day, tu do vi6n

quan huyen chira thoi hong bach v6i dan.
Vi
tai nang l6i lac va due
tinh
dang quy ay, ma khi
Luang The Vinh mat, vua Le Thanh
Tong
thuong tiec
lam,
khoc ong bang bai tha Nom rat hay:
Chieu thu thuong de xuong dem qua
Giongkhdch
chucmgddi kiep tai nha
Cam tu may hang ve dong nggc
Thanh
hien ha chen uathon hoa
Khi
thien dd lai thu son nhac
Danh la con truyen de quoc gia
Khudt
ngon tay than tai cdi the
Lay
ai Idm Trang nuac Nam ta.
40
VO DUE •
CdNG
EM HQC L6M
u
Due (1468 - 1520), la mot bac danh than tiet
nghia, cung la nha tha c6 tieng doi Le.

Ong nguoi lang Trinh Xa, huyen San Vi,
tinh
San
Tam, d6 Trang nguyen nien hieu Hong Due
thii
21
(1490)
dual
thoi vua Le Thanh
Tong.
Tuang truyen luc len bdn, ong bi benh dau mija, da
chet la di. Bo me tuang chet nhimg vi
ngheo
qua phai bo
thay ong bang
chiec
chieu buom dem bo a ngoai he (vi sqr
lay) dinh sang sam mai se dua di ch6n.
Nha
CO
nuoi m6t con cho rat khon, no cii ngoi canh
suot dem ben canh bo chieu. Den sang, nguoi nha dinh
ra
lay xac mang di, thi con cho nhay long len rat du tan.
Hai,
ba Ian deu nhu the. Nguoi nha khong hieu ra sao,
danh
cho. Den chieu hom do
troi
b6ng

ndi con mua, tu
nhien
nghe
trong bo chieu c6 tieng khoc u 6, thi ra cau be
da song lai. Bd me chay ra mang con vao nha thi con cho
vly duoi mvmg ra va de cho mang vao.
Thua nho, Vu Due c6 ten la Vu Nghia Chi. Cau be c6
dieu thiet thoi ban cac ban dong trang lua, vi nha
ngheo
qua ma khong duoc di hoc. Hang
ngay
cau be Nghia Chi
phai
trong em, lo cam nuac de bd me di lam ngoai dong.
Nhung nho trod, cau be rat sang da lai ham hpc. Nhu da
thanh
le,
m6i budi sang khi thay do bat dau day chu cung
la luc Nghia Chi cong em dung a ngoai hien, chSm chu
nghe thay giang
bai.
Thoi gian tham thoSt troi, cung da gan mpt nam roi,
cau hpc tro nho vSn rat muc chuyen can, ngay ngay
cham chi toi lop hpc ke.
Thay do thay Nghia Chi nha ngheo ma ham hpc nhu
the thi
CO
phan men phuc trong long. Mpt hom thay
nky
ra y mudn thii tai cau be. Neu cau be thuc su thong

minh, thay se tim each
giup.
Thay do dat ra mpt cau h6i. Ca lop nhin nhau, cau
h6i hoc bua qua, khong ai tra loi dupe. Luc nay thay moi
nhin ra ngoai cua
so,
noi Vu Nghia Chi dang cong em, bat
gap anh mat sang ngoi cua cau hpc tro nho dang nhin lai
minh, y chung cau mudn tra Idi cau hoi ay thay cho.cac
ban trong
lop.
Thay vay thay do hoi:
- Li^u con c6 tra loi dupe cau hoi cua ta khong?
- Da, thua thay dupe
a!
-
Cau be tra
Idi.
- Con thu noi xem
nao!
-
Than on ton bao cau.
Dupe phep thay, Nghia Chi dap troi chay mach lac
dau ra day. Thay do gat dau tan thudng. Ca Idp kinh ngac
than phuc. Thay ra tan noi Chi dung, xoa dau cau hdi
moi biet ten cau la Nghia
Chi.
Thay noi:
42
- Cai ten Nghia Chi tuy hay, nhung vSn chua xung voi

tai nang ciia con. Nay than mudn ddi cho con cai ten moi
la Due. Due c6 nghia la sang sudt, hieu biet sau xa. Lieu
c6 dupe khong?
Nghia Chi gat dau ung thuan, rdi vai ta thay ra ve.
The la tir do, cau cd ten la Vu Du?.
Ngay sau budi hpc do, thay do den tan nha cau be
khuyen nhu cha me cho Due di hpc.
The la, Vu Due bat dau den lop hpc chinh thuc, nhu
bao em khac, ben thay ben ban. Chi vai thang sau Vu
Du? da la tro gidi nhat
Idp.
Vu Due khong nhimg hpc gidi ma su thong minh lau
linh cung hiem ai bang.
Cd Ian, bd m? di vang cd ngudi cung lang den ddi
np,
hdi:
- Bd m? chau dau?
Vu Due dap:
- Bd chdu di chem cay song, trong cay chet. M? chdu
di ban gid, mua que.
Ngudi np la llm, suy nghl mai van khong nghl ra bd
me cau be di dau. Can van mai. Due chi cudi, ma khong
dap.
Ngudi khach khong nhin noi td md moi dd danh:
- Chau cu ndi that di, ta se xda np
cho.
Nghe the. Due chay tot ra ngoai vudn lay mpt cue
dat set, bao khach in tay vao de lam tin. Sau dd, cau
moi giai thich:
43

-
Cha chau di nho ma cay lua. Day ch^ng la chem cay
song
trong
cay
chet
la
gi!
Con
me
chau
di ban
quat,
roi
mua tre ve
de
dan
quat,
the la di ban gio mua que.
Nguoi
khach chiu Vu
Due
thong minh,
ben bo ve.
Hom
sau nua, lai den doi no. Due dua hon
dat
c6 dau tay
in,
noi:

-
Horn tnroc, ong diem
chi
vao day
roi,
con
doi
^
nua.
Nguoi
khach ngan nguoi ra, danh
thoi
khong doi nua,
con mon ng
thi
xin
giup
Vu
Due de mua
sach
va hoc.
Vu
Due c6
tri
nho
ky
la.
Cac
sach
chi can doc qua mot

Ian
la
thuoc. Vi
ngheo
kho qua, nha
thung
dot tu
tung
nen ong thucmg hay ra ngoi ngoai cau
Igp"'
a
dau lang
de
hoc cho
khoi
uot. Mot hom
troi
ret, ong nSm co tren
san
cau,
chat
c6
quan thai
ph6 di qua, ong
vSn
cu nkn y
khong day. Quan thet mSng cho the la nguoi v616 va dien
cuong, sai
linh
den hoi

toi.
Vu
Du? noi
v6i
nguoi
linh:
-
Chu bam
ho
vol quan toi khong
phii
cuong
ma la
hoc
tro
ngheo,
c6
biet quan
di qua,
nhimg
ret qua co
quSp
ca
chan
tay khong day duoc.
Quan bao:
Oay
la^kilu nha - thifpng gia ha kieu
(trfen
nh^, dudi cau) - thdi xua kh^

phd bien d lang que. Noi do vira la
cau
qua
s6ng,
vCfa
la nha tm
chSn
cho
ngudi qua lai.
44
-
Da khoe la hoc tro
thi
ta ra cho bai tho, lay ndm
co
lam
de, lay cuong
lam
van, hk khong lam duoc, ta se danh don.
Vu
Due van khong them day, cu nSm ma doc luon:
Ba
gian cau trong kho minh ong,
Ret
qua ndm
co
ha phdi cuong?
Cd
Ion nep vdy mien
Bdc

Hdi
Rong
thieng uon khuc chon Nam Duon^"
Mot
niem trung di
lo
cho iron
Hai
chu
cong
danh niu chdng buong
Co
khudt
bao
nhieu thai
co
duoi
Sangxudn am dp hay
ra
tuong.
Quan thai pho thay bai tha c6
khi
phach, thuong cho
6ng rat hau va to y
kinh
trong.
Nam Canh Tuat (1490), doi
vua
Le Thanh Tong, Vu
ue du

thi,
do Trang nguyen. Trong buoi yen vua ban
de
trong
dai cac
vi
tan
khoa, thay Vu
Due doi dap
thong
minh,
lai hieu rpng biet nhieu, vua vui mung noi voi
can
than ta huu rSng:
-
Neu
quoc
gia c6 su
gi,
da c6 nguoi nay ganh vac.
Ban dau, Vu Due
duoc
bo
lam Tham chinh tran H^i
Duong. Den doi vua
Le
Chieu Tong, ong
duoc
thing
chuc

Nam
Dimng:
T&n dat, noi
Khong
Minh
ddi Tarn
qu6c
d
an
tnrac khi ra giup
Luu Bi. Tac
gia c6 y noi minh duong d
an
de
chuan
bj giup
nude
giup ddi.
45
Thuong thu
Bo
Lai
kiem Dong
cac
dai hoc
si, tuoc Trinh
khe hau.
Vu
Due
tinh

cuong true, thSng than,
nen vua
Le
rat
tin
dung,
cac
quan dong trieu
ai
cung
kinh
ne.
Khi
nha
Le
suy
vong,
hi
Mac
DSng
Dung cuop ngoi,
du
ong
ra
lam quan,
ong
chui mSng tham
te, roi
deo an
tin

nhay xuong ciia Than Phu
tuin
tiet.
Nam 1666,
vi
cam
kich truoc long trung nghia cua Vu
Due
voi
nha
Le, vua
Le
Huyen
Tong
da
sue cho
dan lang
lap
den
tha.
Vua
lai tang
la ca
then hai chu
"Tiet
Nghia"
treo
a
den tha ong.
46

I
NGUYIN
THI/C -
NGUdi
HQC TRd NGHEO
PHAI OI PHU
NguySn
Thuc
que
a
thon Van Dien, nay
la xa
Van
Ha,
huyen Dong Anh, thanh pho
Ha
Noi.
Thoi
ay, ong
Thuong thu
ho
Dam
ve
tri
si
c6
lam
mot
ngoi
nha

g6.
Theo
tuc
le, cac
lang xung quanh phai
cii
trai
trang
den
giiip
do de
khieng
g6,
khieng
da. Hom
ay,
da
gan
trua,
quan Thuong thay
mot
chang thanh nien
khoang muoi
tam
tuoi
den de
phuc dich. Quan trong
nguoi
nay
mat mui khoi

ngo,
to ra c6
quy
tuong lien
goi
vao
hoi
chuyen. Chang thanh nien xung
ten
la
Nguyen
Thuc
6
lang
Van
Dien. Quan
hoi lam
sao di
phu
lai
den
cham the thi chang thanh nien thua:
- Da, tieu dan
con di
hpc,
ma
6
truong
ve
thi huong

ly
bat di phu nen
den
cham.
Quan Thuong
hoi
ve
su hoc
hanh
tho
phu thi thay
luc
hoc
binh thuong. Nhung trong dang nguoi thi
Ip ro
phong
thai
nho
nha.
Quan Thuong
cho
chang thanh
nien
ngoi nghi
roi
vao
nha
trong,
goi ba
nguoi

con
gai
Itn.
va
noi:
-
6
nha ngoai
c6
mot
nguoi
hpc tro
it
tuoi,
ngay
sau
tat
thanh nguoi
tai
gioi.
Cac con c6
dua
nao
chiu canh
47
ngheo, an rau chao ma lay nguoi ay thi ve sau tha ho
sung suong.
Hai nguoi chi dung trong manh nhin ra, luc tro vao
deu
Idc

dau "dai lung ton
vai,
nguoi manh khanh nhu the
thi tai cangi".
Quan Thugng lai hoi nguoi con gai ut. Nguoi con gai
ut thua:
- Cu phu than bang long la dugc, can gi phai nhin
trom nguoi con trai.
Quan Thugng rat vui long va cho truyen Thuc
ve,
hen
ngay mai bo me Nguyen Thuc a nha de quan cu nguoi
sang noi chuyen.
Sang hom sau, quan Thugng sai nguoi nha den lang
Van Dien noi chuyen.
Bo
me ong Thuc
v6
cimg mimg ra.
Nha chang re ngheo, quan Thugng sim sua cho ca, chgn
ngay tot cho con ve lam dau hg NguySn.
Quan Thugng cung
ggi
con
gai
den, bao rang:
- Con lam vgr mot han
si,
khong nhu luc a nha.
Bo

me
c6 the cho con tien cua hoi mon nhimg nhu vay se lam
hong cai chi cua con. Con nen tan tao lam an de nuoi
chong hgc thanh tai.
Tu khi ve nha chong, c6 ut chi ao nau quan vai, det
cui ganh gong de nuoi chong. Dugc vai nam, Nguyen
Thuc d6 Huong cong va khi thi Hgi thi hong hai ky lien.
Ngay
gio
ngay tet,
ve
nha cha
m?,
cac chi deu ngua xe
ram rich, vq chong Nguyen Thuc thi lui thiii di bg.
48
I
Cac chi to y che nhao va day to trong nha cung to y khinh
thuong.
Quan Thugng thuong noi v6i con
gdi:
- Cai phu quy truoc mat da lay
gi
lam trgng, sau nay
cuu dugc tinh menh ca nha la nho con ut day.
Khong bao lau quan Thugng mat va trieu dinh nha
Mac cung suy
sup.
Den nam
At

Mm (1595) nha
Le -
Trinh
thu hoi dugc Thang Long, duoi nha Mac chay len Cao
Bang va mo khoa thi tai Thang
Long.
Khoa nay, Nguyen
Thuc d6 Hoang giap, nam bon muoi mot
tuoi;
ong dugc
cii di su nha Minh. Ve sau Nguyen Thuc lam den chuc
Thugng thu Bg Lai. Con trai
Nguy§n
Thuc la Nguyin
Nghi cung lam Thugng thu trong trieu.
Hai nguoi chi va hai nguoi re cua quan Thugng lam
quan nha Mac nen deu bi mat chuc va pha san.
Chinh vg chong Nguyen Thuc da cuu mang gia dinh
hai nguoi chj thoat khoi con hoan nan.
49
HOANG
SAM •
QUYET
CHl HQC OE
LXY
Of
P
^Tj^oang
Sam que axa Thai Son, huyen Hiep Hoa,
^i^tinh

Bac
Giang, doi doi lam
nghe
nong.
Cha
mat som,
de
lai may
sao
ruong, hai
m?
con som horn
lam
lung
nuoi nhau. Gan hai muoi
tuoi,
Sam vin
chua
biet chu.
Nam
do, quan Thugng thu Nguyen Cong Doan tri
si
tra
ve lang. Quan huyen
6
dia phuong bdt dan
ra
don
ruoc. Ong Sam phai sung vao chan khieng kieu cho tieu
thu.

Khi khieng ong
nhin
thay tieu thu nhan sdc
tuy^t
voi.
Ve nha, ong noi vol m? muon dugx: lay
c6
gai ay. Me cuoi
va bao:
- Dimg mo uoc hao huyen.
Ong khong nghe, mua mot buong cau,
cu bat me
phii
di dam hoi, lai di
theo
sau
so
me doi
minh.
Ba me
khong
no
trdi
y
con, den
diing
loanh quanh mai
a
cua
nha quan Thuong. Quan lay lam la, lien hoi.

Ba
me keu
xin
tha toi
va ke
viec
con
trai
thuc b^ch. Quan Thuang
cuoi
va noi:
- Khong he gi!
50
Roi quan cho gpi den de xem mat. Ong Sam den phuc
lay truac them. Quan Thuang noi:
- Con gai nha quan khong le ga cho nguoi
bach
dinh'".
Neu
anh lam nen su nghiep, moi
c6
the lay con ta duoc.
Ong lay hai lay va noi:
-Xin
vang
theo
menh. Nhung mong quan
16n
giu
ling

lai hiia.
Ve nha, ong xin me ban mot sao ruong duoc ba muoi
quan tien va ra
kinh
do tim thay de hpc. Doc chi hpc tap,
bon nam sau ong d6 khoa thi Huang. Ong con nha nguoi
den thua voi quan Thugng
dimg
sai lai hen cu.
Sau
do,
6ng lai len
kinh
theo
hoc tiep. Khoa thi Mau Tuat doi nha
Mac
(1538),
ong
d6
Tham
hoa
(khoa nay Giap Hai
d6
Trang Nguyen, Tran Toai do
Bang
nhan). Hom
vinh
quy,
quan Thugng cho lam 16 cuoi ngay tai san nha gai. Nguoi
lang

ai cung cho la mot
viec
hiem thay tren doi. Nam do
Hoang Sam
26
tuoi.
Ve sau, ong lam den
chuc
Ta thi lang
bp
Lk,
tuoc Ba.
Bach
dinh:
chi
ngirdi
dan Ong
la
dan
thi/dng,
kh6ng
c6
chiirc
gi
trong xa hOi
xi/a.
51