Những đóng góp của phan khôi đối với báo chí việt nam đầu thế kỷ XX

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ QUỐC GIA
HỒ CHÍ MINH
HỌC VIỆN BÁO CHÍ VÀ TUYÊN TRUYỀN
PHẠM THỊ THÀNH
NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA PHAN KHÔI
ĐỐI VỚI BÁO CHÍ VIỆT NAM ĐẦU THẾ KỶ XX
Ngành : Báo chí học
Mã số : 60 31 02 01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ BÁO CHÍ HỌC
Người hướng dẫn khoa học: GS. TS. TẠ NGỌC TẤN
HÀ NỘI - 2015
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa
học của cá nhân tôi. Các số liệu sử dụng trong
luận án này là trung thực. Những kết luận
khoa học của luận án chưa từng được ai công
bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác.
Tác giả
Phạm Thị Thành
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU
1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHAN KHÔI
9
1. Tình hình nghiên cứu về Phan Khôi ở trong nước 9
2. Tình hình nghiên cứu Phan Khôi ở ngoài nước 27
3. Những vấn đề đặt ra 31
Chương 1: THÂN THẾ, SỰ NGHIỆP BÁO CHÍ CỦA PHAN KHÔI NỬA
ĐẦU THẾ KỶ XX
33

1.1. Bối cảnh lịch sử Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX 33
1.2. Sự phát triển báo chí đầu thế kỷ XX 41
1.3. Thân thế và quá trình hoạt động báo chí của Phan Khôi 63
Chương 2: QUAN ĐIỂM CHÍNH TRỊ - XÃ HỘI TRONG CÁC TÁC
PHẨM BÁO CHÍ CỦA PHAN KHÔI
78
2.1. Quan điểm chính trị 79
2.2. Quan điểm xã hội 99
Chương 3: NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA PHAN KHÔI ĐỐI VỚI PHÁT
TRIỂN TIẾNG VIỆT TRONG BÁO CHÍ
121
3.1. Những đóng góp của Phan Khôi với Việt ngữ học 123
3.2. Phát triển cách diễn đạt hiện đại vào ngôn ngữ báo chí 132
3.3. Phổ biến và phát triển tiếng Việt 141
Chương 4: NHỮNG ĐÓNG GÓP CỦA PHAN KHÔI TRONG PHÁT
TRIỂN THỂ LOẠI TÁC PHẨM BÁO BÁO CHÍ VÀ KỸ
NĂNG LÀM BÁO
149
4.1. Quan điểm của Phan Khôi về nghề báo và những kỹ năng hoạt
động nghề nghiệp 150
4.2. Những đóng góp của Phan Khôi trong phát triển thể loại tiểu
phẩm báo chí 162
4.3. Những đóng góp của Phan Khôi trong phát triển thể loại bình
luận, chuyên luận 176
KẾT LUẬN
183
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC CỦA TÁC GIẢ
189
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
190

MỞ ĐẦU
1. Lý do lựa chọn đề tài
Nửa đầu thế kỷ XX, Phan Khôi là nhà báo nổi bật. Ông là cây bút nổi
tiếng về sự sắc sảo và thẳng thắn, thường đề cập đến các vấn đề thời sự, nhạy
cảm trong xã hội. Ông cũng là người khởi xướng và tham gia những cuộc
tranh luận sôi nổi trên báo chí thời bấy giờ.
Vốn là người thông minh, nhạy cảm trước cái mới và giàu tinh thần
nhập thế, ông sớm bỏ lối học khoa cử, để chuyển sang học chữ quốc ngữ và
tiếng Pháp. Ông là một trong những người đầu tiên cắt tóc ngắn, hưởng ứng
vận động duy tân. Chính phong trào cách mạng sôi động những năm đầu thế
kỷ XX đã cuốn Phan Khôi vào hoạt động báo chí. Nhờ tiếp thu được những tư
tưởng tiến bộ từ Cách mạng Tân Hợi 1911, phong trào Ngũ Tứ 1919 ở Trung
Hoa cùng với làn sóng tân thư mà Phan Khôi đã bàn luận một cách thẳng thắn
trên báo chí về những vấn đề rất mới bấy giờ như: Vai trò người phụ nữ trong
thời đại mới; về vai trò người trí thức trong vận hội mới của dân tộc… Riêng
về vấn đề nữ quyền, Phan Khôi cho rằng phụ nữ có quyền bình đẳng với nam
giới, người phụ nữ không phải là những người chỉ biết quẩn quanh nơi góc
nhà, xó bếp mà họ có quyền tham gia các hoạt động xã hội, có quyền được
học hành và nuôi chí tiến thủ. Có thể nói, với tư tưởng cấp tiến đó, Phan Khôi
xứng danh là một trong những người khởi xướng phong trào “nữ quyền” ở
nước ta ngay từ những năm đầu thế kỷ XX.
Thời kỳ làm báo sung sức nhất của Phan Khôi là những năm 1928-
1939, đặc biệt là quãng thời gian ông làm chủ bút tờ Phụ nữ Tân văn (từ
02/5/1929 đến 21/4/1935). Đây là tờ báo lớn, được phát hành trong cả nước.
Trong hàng loạt bài báo đầy màu sắc luận chiến, Phan Khôi luôn đề cập đến
những vấn đề nóng bỏng và bức thiết được xã hội bấy giờ quan tâm, trong đó
có những đóng góp quan trọng trong nghiên cứu ngôn ngữ và văn tự. Cụ thể
là, ông quan tâm đến việc viết chữ quốc ngữ phải viết cho đúng, đính chính
1
những chữ mà người sử dụng hay dùng sai nghĩa; việc dùng điển tích trong

thơ văn và chú thích; cách đặt quán từ, danh từ, động từ… Những bài viết này
có ý nghĩa rất quan trọng, vì đây là thời kỳ chữ quốc ngữ đang trong quá trình
hoàn thiện ở nước ta. Những bài báo của Phan Khôi luôn gây được sự chú ý
bởi tính thẳng thắn trong suy nghĩ và cách trình bày hấp dẫn, rành mạch, đậm
chất duy lý. Tiếp cận, phân tích các tác phẩm báo chí của Phan Khôi, một
điều dễ nhận thấy là sự nhất quán trong tinh thần học thuật của ông - Phan
Khôi luôn trọng lý. Ông là người ưa nhập thế, thích tranh luận để làm sáng tỏ
chân lý. Chính trong những cuộc bút chiến này, độ sắc sảo của ngòi bút Phan
Khôi được bộc lộ một cách rõ nét nhất. Tinh thần nhập thế và ý thức luôn tìm
đến cái mới đã tạo nên nguồn cảm hứng tranh luận trong ngòi bút của ông.
Với bút lực mạnh mẽ, ý tưởng dồi dào, ông đã vận dụng luận lý học để giải
thích và bàn luận sâu nhiều vấn đề học thuật và tư tưởng.
Từ số lượng khổng lồ các tác phẩm báo chí, có thể nói, ông là người có
những đóng góp to lớn thúc đẩy sự phát triển của báo chí Việt Nam nửa đầu thế
kỷ XX. Những đóng góp đó đã được nhiều nhà nghiên cứu ghi nhận và đánh giá
rất cao. Trong bài viết tham dự tọa đàm nhân dịp 120 năm ngày sinh của Phan
Khôi (1887-2007), tác giả Lê Minh Quốc (làm công tác nghiên cứu, sưu tầm
danh nhân lịch sử nước Việt) viết: “Nếu chỉ chọn lấy một nhà báo tiêu biểu nhất
của xứ Quảng trong thế kỷ XX, tôi sẽ chọn lấy Phan Khôi. Đó là một hình ảnh
kỳ lạ nhất, cô độc nhất, bản lĩnh nhất của lịch sử báo chí Việt Nam hiện đại”.
Tác giả Lại Nguyên Ân sau quá trình sưu tầm khối lượng khổng lồ các tác phẩm
báo chí của Phan Khôi những năm 20-30, thế kỷ XX đã nhận định:
Phan Khôi hiện diện trước xã hội, trước cuộc đời này chỉ với tư cách
nhà báo; người ta biết ông chủ yếu qua những gì ông viết ra đăng
lên báo chí; nhưng, qua hoạt động báo chí, Phan Khôi chứng tỏ
mình còn là một học giả, một nhà tư tưởng, một nhà văn ( ) Phan
Khôi hoàn toàn không thể hiện mình như một chí sĩ; ông sống như
2
một người thường trong đời thường, chỉ hoạt động chuyên nghiệp
như một nhà ngôn luận, chỉ tác động đến xã hội bằng ngôn luận.

Phan Khôi thuộc trong số những trí thức hàng đầu có công tạo ra
mặt bằng tri thức và văn hóa cho xã hội Việt Nam những năm đầu
thế kỷ XX [12, tr.443-444].
Với sức lao động phi thường, thể hiện ở số lượng tác phẩm báo chí khổng
lồ đăng tải trên báo chí khắp ba miền từ những năm 20 đến những năm 50 của thế
kỷ XX (các tờ: Đông Tây, Đăng Cổ Tùng báo, Nam Phong, Thực nghiệp dân
báo, Hữu Thanh, Hà Nội báo, Phụ nữ thời đàm… ở Hà Nội; Đông Pháp thời
báo, Thần chung, Phụ nữ Tân văn, Trung lập…ở Sài Gòn; Tràng An và thành lập
tờ Sông Hương ở Huế…), Phan Khôi thực sự là tên tuổi lớn của báo chí Việt
Nam.
Tuy nhiên, do những quan điểm về văn nghệ, “lúc đó là sau vụ Nhân
Văn Giai Phẩm, ông bị cách ly và không được quyền đăng bài vở, không
được quyền công bố gì cả, thành ra sau cái chết có thể nói là rất lặng lẽ của
ông vào năm 1959, thì dư luận, sách vở ở miền Bắc hầu như là lãng quên ông
hoàn toàn” [12, tr.444]. Là người đã dày công sưu tầm các tác phẩm đăng báo
của Phan Khôi giai đoạn 1928-1938, tác giả Lại Nguyên Ân cũng khẳng định
ông mới sưu tầm tác phẩm của Phan Khôi, chứ chưa đặt bút để bàn luận về
nhân vật này. Theo Lại Nguyên Ân, những tư tưởng của Phan Khôi về các
vấn đề xã hội, về con đường phát triển đất nước, về những nhược điểm của
dân tộc Việt Nam… cho đến nay vẫn còn nguyên tính thời sự và tính giá trị,
và các bài báo, sức sáng tạo, đóng góp cho báo chí thời Pháp thuộc của Phan
khôi có ý nghĩa lớn đối với các nhà báo hiện nay ở Việt Nam.
Như vậy, việc tìm hiểu, tổng kết “những đóng góp của Phan Khôi đối
với báo chí Việt Nam đầu thế kỷ XX” là nghiên cứu có ý nghĩa quan trọng và
cấp thiết, góp phần phác họa chân dung một trong số những nhà báo hàng đầu
Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX - Phan Khôi, đồng thời bổ sung tài liệu tham
3
khảo trong nghiên cứu lịch sử báo chí Việt Nam. Kết quả nghiên cứu cũng
thêm một lần tìm đến sự đánh giá tương đối công bằng về những đóng góp
của Phan Khôi đối với báo chí cũng như nền văn hóa Việt Nam.

2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở việc tìm hiểu, phân tích sự nghiệp báo chí và khắc họa chân
dung nhà báo Phan Khôi, luận án sẽ tổng kết, đánh giá những đóng góp của
ông đối với sự phát triển của báo chí Việt Nam đầu thế kỷ XX; tìm đến sự nhìn
nhận công bằng, khách quan hơn đối với Phan Khôi trong lịch sử báo chí Việt
Nam. Kết quả của luận án sẽ góp phần cung cấp tài liệu tham khảo có ý nghĩa
giúp những người làm công tác nghiên cứu có cái nhìn toàn diện hơn, đầy đủ
hơn trong quá trình nghiên cứu lịch sử báo chí Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được những mục đích trên, luận án sẽ thực hiện những nhiệm vụ sau:
- Tìm hiểu thân thế, sự nghiệp của Phan Khôi; bối cảnh xã hội Việt
Nam nửa đầu thế kỷ XX và những điều kiện chính trị - xã hội ảnh hưởng đến
hoạt động báo chí của ông.
- Nghiên cứu hệ thống tác phẩm báo chí của Phan Khôi và những hoạt
động của ông trong lĩnh vực báo chí.
- Phân tích làm rõ những thành tựu trong hoạt động báo chí của Phan
Khôi và ảnh hưởng của những hoạt động đó đối với xã hội, với diện mạo báo
chí Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Từ đó, làm sáng tỏ những đóng góp của
ông đối với báo chí Việt Nam đầu thế kỷ XX, trên các khía cạnh: Sự phát
triển những quan điểm chính trị - xã hội, học thuật thông qua báo chí; ngôn
ngữ; thể loại, nghiệp vụ báo chí; những bài học cho người làm báo hiện nay.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu của luận án
3.1. Đối tượng nghiên cứu
4
Luận án tập trung nghiên cứu bối cảnh xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ
XX, hệ thống các tác phẩm, các hoạt động của Phan Khôi trong lĩnh vực báo
chí, những ý kiến đánh giá về Phan Khôi và hoạt động báo chí của ông qua
các thời kỳ để làm rõ những đóng góp của Phan Khôi đối báo chí Việt Nam
nửa đầu thế kỷ XX.

3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Để làm sáng tỏ nội dung nghiên cứu, luận án tập trung khảo sát các
tác phẩm báo chí của Phan Khôi từ năm 1928 đến năm 1939. Đây là thời gian
nhà báo Phan Khôi hoạt động nghề nghiệp sung sức nhất, để lại dấu ấn đậm
nét nhất đối với nền báo chí Việt Nam. Những kết quả lao động báo chí của
ông thời kỳ này đã góp phần tạo nên diện mạo báo chí Việt Nam đầu thế
kỷ XX.
- Các ý kiến của các nhà nghiên cứu, các nhà báo và các tác giả khác phân
tích, nhận xét, đánh giá về cuộc đời, hoạt động báo chí của Phan Khôi.
- Trong điều kiện khó khăn về tìm kiếm và tập hợp tư liệu, trong luận
án, một số tác phẩm báo chí của Phan Khôi được thống kê toàn bộ, một số
khác được nghiên cứu khảo sát mang tính chọn lọc, đại diện.
- Nguồn tư liệu về các tác phẩm báo chí của Phan Khôi làm cơ sở cho
những phân tích trong luận án được khai thác chủ yếu từ các cuốn sách do tác
giả Lại Nguyên Ân sưu tầm. Các nguồn khác từ chương trình phát thanh của
Đài RFI hay trên các trang mạng ngoài nước dùng để tham khảo, đối chứng.
4. Giả thuyết nghiên cứu
Do những quan điểm về văn nghệ và mối quan hệ với nhóm Nhân Văn
Giai Phẩm của Phan Khôi những năm 1956-1958, nên hiện nay những đánh
giá về ông không nhất quán, với các luồng ý kiến trái ngược nhau: Có ý kiến
đánh giá rất cao những đóng góp của Phan Khôi trong các lĩnh vực lịch sử,
văn học, báo chí, văn hóa, xã hội,… nhưng cũng không ít ý kiến phê bình, chỉ
trích gay gắt các quan điểm của ông. Có một xu hướng thứ hai là: Do những
5
tế nhị liên quan đến vụ Nhân Văn Giai Phẩm, người ta không nhắc đến Phan
Khôi, và do đó, ông trở thành người xa lạ! Đây chính là tình huống có vấn đề.
Vì vậy câu hỏi nghiên cứu được đặt ra là: Cần phải đánh giá về Phan Khôi thế nào
cho công bằng, nhất là những đóng góp của ông đối với nền báo chí nước nhà?
Luận án đưa ra hai giả thuyết như sau:
Thứ nhất: Mặc dù còn có những ý kiến phê bình thậm chí là chỉ trích

các quan điểm của Phan Khôi nhưng không thể phủ nhận ông đã có những
đóng góp quan trọng đối với sự phát triển của báo chí Việt Nam đầu thế kỷ
XX. Thông qua hoạt động báo chí, ông có những đóng góp trên nhiều lĩnh
vực lịch sử, văn học, văn hóa, xã hội.
Thứ hai: Còn có sự đánh giá không công bằng đối với những đóng góp
“tích cực” và những điểm “tiêu cực” đối với Phan Khôi.
Luận án “Những đóng góp của Phan Khôi đối với báo chí Việt Nam
đầu thế kỷ XX” sẽ tìm những luận cứ góp phần làm sáng tỏ giả thuyết nghiên
cứu nêu trên.
5. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu
5.1. Cơ sở lý luận: phương pháp luận biện chứng Mác-Lênin và những
tư tưởng, quan điểm của Hồ Chí Minh về báo chí; Đường lối, quan điểm của
Đảng Cộng sản Việt Nam về báo chí.
5.2. Phương pháp nghiên cứu: Luận án sử dụng kết hợp các phương
pháp nghiên cứu khoa học xã hội và nhân văn như: thống kê, phân tích tài liệu
sẵn có, lịch sử so sánh (đồng đại, lịch đại), chuyên gia, tổng hợp. Cụ thể:
- Phương pháp thống kê, phân tích tài liệu sẵn có: Rà soát, thống kê
những ấn phẩm báo chí của nhà báo Phan Khôi. Luận án cũng thu thập và
phân tích những tài liệu nghiên cứu lịch sử báo chí về Phan Khôi cũng như
một số nhà báo cùng thời với ông.
- Phương pháp so sánh đồng đại: Luận án sẽ khảo cứu tư liệu để so
sánh những đóng góp và hạn chế của Phan Khôi (thông qua các hoạt động và
6
ấn phẩm báo chí của ông) với các nhà hoạt động báo chí Việt Nam khác trong
cùng thời điểm thập niên 30 và 40 của thế kỷ trước.
- Phương pháp so sánh lịch đại: Luận án sẽ khảo cứu tư liệu để so sánh
những đóng góp và hạn chế của Phan Khôi (thông qua các hoạt động và ấn
phẩm báo chí của ông) theo tuần tự thời gian trong suốt sự nghiệp báo chí của
ông, đặc biệt là giai đoạn 1928 - 1939.
- Phương pháp chuyên gia: Tác giả trực tiếp gặp gỡ (hoặc xin ý kiến

bằng văn bản) các nhà báo lão thành, các nhà hoạt động văn hóa, các nhà
ngôn ngữ, các nhà khoa học, giảng viên, người thân trong gia đình nhà báo
Phan Khôi - là những người đã dành thời gian tìm hiểu, nghiên cứu và có am
hiểu sâu sắc cuộc đời và sự nghiệp của Phan Khôi về những nội dung mà luận
án quan tâm.
- Phương pháp tổng hợp: Trên cơ sở phân tích tư liệu thu được cùng ý
kiến phân tích của các chuyên gia, luận án sẽ tổng hợp và làm rõ những đóng
góp cũng như những hạn chế về những mặt khác nhau (như mục tiêu, quan
điểm chính trị - xã hội, văn hóa, ngôn ngữ, thể loại, phương pháp - kỹ năng,
bản lĩnh nghề nghiệp…) của Phan Khôi đối với báo chí Việt Nam.
6. Đóng góp mới của luận án
- Làm sáng tỏ được những đóng góp của Phan Khôi đối với báo chí
Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX. Đây là nội dung mà do nhiều nguyên nhân,
chúng ta chưa đề cập và nghiên cứu; đồng thời góp phần bổ sung một cách
nhìn đầy đủ, toàn diện hơn trong nghiên cứu lịch sử báo chí Việt Nam đầu thế
kỷ XX.
- Kết quả luận án góp một cách nhìn mới, đánh giá công bằng hơn đối
với sự nghiệp báo chí của Phan Khôi, bên cạnh những hạn chế của ông ở
những thời điểm lịch sử cụ thể.
7. Kết cấu luận án
7
Ngoài phần mở đầu, tổng quan tình hình nghiên cứu, kết luận, danh
mục tài liệu tham khảo, luận án chia thành bốn chương, gồm:
Chương 1: Thân thế, sự nghiệp báo chí của Phan Khôi những năm đầu
thế kỷ XX.
Chương 2: Quan điểm chính trị - xã hội trong các tác phẩm báo chí của
Phan Khôi.
Chương 3: Những đóng góp của Phan Khôi về phát triển ngôn ngữ
tiếng Việt trong báo chí.
Chương 4: Những đóng góp của Phan Khôi về phát triển thể loại tác

phẩm báo chí và kỹ năng làm báo.
8
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VỀ PHAN KHÔI
1. Tình hình nghiên cứu về Phan Khôi ở trong nước
1.1. Phan Khôi trong các sách nghiên cứu về lịch sử báo chí, văn học
đầu thế kỷ XX
- Cuốn sách của Vu Gia “Phan Khôi - Tiếng Việt, Báo chí và thơ mới”
(Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2003), gồm
15 bài viết về Phan Khôi, đề cập đến nhiều vấn đề: Phan Khôi, huyền thoại
của một thời; người làm chủ được bản ngã; người bảo vệ ngôn ngữ dân tộc;
về những nội dung nổi bật trong các các tác phẩm văn chương, báo chí của
Phan Khôi, như: Vấn đề đấu tranh nữ quyền; cuộc tranh luận về Nho giáo; vụ
án Truyện Kiều; người đi nhặt những niềm vui; cuộc tranh luận về duy tâm,
duy vật; cuộc tranh luận về Quốc học; thi sĩ có tài năng vững chãi; truyện
ngắn; dịch thuật; vấn đề Nhân Văn Giai Phẩm; truyện dài và người tạo dấu ấn
rõ nét trong lòng bạn đọc.
Trong cuốn sách này, cùng với những bài viết của mình, tác giả còn
giới thiệu một số tác phẩm của Phan Khôi và những nhận định, đánh giá về
Phan Khôi của một số cây bút nổi tiếng, tiêu biểu như:
Nhà phê bình văn học Hoài Thanh cho rằng:
Hồi bấy giờ Phụ nữ tân văn đương thời cực thịnh. Những lời nói
của ông Phan được truyền bá đi khắp nơi. Cái bài thơ mới “Tình
già” được ông dẫn ra làm thí dụ, không rõ có được ai thích không,
nhưng một số đông thanh niên trong nước bỗng thấy mở ra một góc
trời vì cái táo bạo dấu diếm của mình đã được một bực đàn anh
trong văn giới công nhiên thừa nhận [35, tr.22-23].
Khẳng định những đóng góp của Phan Khôi với tiếng Việt, Lưu Trọng
Lư viết: “Tiên sinh thật là người trong những người tôi quen và tôi đã đọc,
quả là người viết quốc ngữ đứng đắn hơn hết, yêu chữ quốc ngữ với tất cả sự
9

từng trải của một người đã sống khắp ba kỳ, quen thuộc với những lỗi phát
âm, với những thổ ngữ ” [35, tr.337-338].
Còn Vũ Ngọc Phan cho rằng:
Lối bút chiến là lối ông sở trường nhất. Ông bút chiến về người, ông
bút chiến về việc, rồi ông bút chiến cả về những chữ dùng sai ( )
Phan Khôi mà đóng vai ngự sử đàn văn thì thật là xứng, vì không
mấy người kiêm được nhiều điều như ông: có óc tỉ mỉ, soi mói, lại
dùng chữ rất đúng, học rộng, kinh nghiệm nhiều ( ) Trong văn giới
Việt Nam, dù thuộc về phái già hay trẻ, tuy có nhiều người không
đồng ý kiến với Phan Khôi, nhưng ai ai cũng phải công nhận ông là
một tay kiện tướng [35, tr.252-253].
Thanh Lãng đánh giá rất cao:
Phan Khôi là khuôn mặt đẹp đẽ nhất của thời đại ta, một tổng hợp
kỳ diệu được hình thành do những gì tinh túy nhất của nền cổ học
vô cùng tế nhị Đông phương và nền học thuật minh bạch khúc triết
của Tây phương ( ) Hình như Phan Khôi không muốn người ta xếp
ông vào một biên thùy nào, là Trung ông không chịu, là Nam ông
không ưng, là Bắc ông cũng chẳng thích; có lẽ ông chỉ muốn người
ta gọi ông là người Việt Nam, ông muốn xóa bỏ cái biên thùy địa
phương chật hẹp [35, tr.48-49].
Tác giả Nguyễn Văn Xuân khẳng định:
Từ 1918 đến 1945, ông Phan Khôi hoạt động cho báo chí, đã đóng
vai trò ký giả, học giả. Nêu cái gương sáng của một người thức thời,
biết cựu học không đủ để thực hiện công cuộc đổi mới (Duy Tân)
nên đã ra sức học Pháp văn và nhờ đó theo kịp Tân trào. Ông đã
không chấp nhận cái hư vinh bậc đại khoa cũ để dấn thân vào con
đường chông gai, mới mẻ của báo chí. Ông có công với báo chí suốt
giai đoạn từ 1918 đến 1936, nhất là thời Phụ nữ tân văn tạp chí dẫn
đầu cho loại tuần báo nổi tiếng [35, tr.646-647].
10

- Cuốn sách “Thiếu Sơn, Nghệ thuật và Nhân sinh” (Lê Quang Hưng
sưu tầm và chỉnh lý), Nhà xuất bản Văn hóa Thông tin, Hà Nội, năm 2000,
gồm nhiều bài phê bình nhân vật - các tác giả, nhà văn, nhà báo, chính khách
nổi tiếng đầu thế kỷ XX của nhà văn, nhà phê bình văn học Thiếu Sơn. Với
thái độ công bằng, thẳng thắn, những nhận xét sắc sảo, Thiếu Sơn viết về các
tác giả nổi tiếng: Phạm Quỳnh, Nguyễn Văn Vĩnh, Phan Khôi, Hồ Biểu
Chánh, Hoàng Ngọc Phách…
Trong đó, với “Bài học Phan Khôi”, Thiếu Sơn khắc họa:
Ông đã viết cho những tờ Đăng Cổ Tùng báo, Nam Phong, Hữu
Thanh, Thực nghiệp dân báo, Lục tỉnh tân văn v.v Ông đã làm thơ
ký cho công ty Bạch Thái Bưởi, dịch Thánh kinh cho đạo Tin lành.
Nhưng người ta chỉ biết tới ông khi ông viết cho Đông Pháp Thời
báo, Thần chung và nhứt là Phụ nữ Tân văn”.
Ông Diệp Văn Kỳ là con người sành điệu đã để ý tới ông, mời ông
hợp tác nhưng lúc đó nhiều ngôi sao sáng đã gặp nhau ở một chỗ
nên Phan Khôi chưa nổi bật.
Ông chỉ nổi bật khi ông được mời tới viết cho Phụ nữ Tân Văn của
ông bà Nguyễn Đức Nhuận. Hồi đó, vào khoảng 1930 một bài văn
được trả 5 đồng tiền nhuận bút là hậu lắm rồi.
Vậy mà Phụ nữ Tân Văn dám trả 25 đồng một bài cho ông Phan. Một
tháng bốn bài, 100 đồng tức là hơn lương công chức ngạch cao cấp ở
huyện, phủ. Như vậy thì đâu phải văn chương hạ giới rẻ như bèo.
Phải nói là mắc như vàng mới đúng. Nhưng cũng phải nói thêm là
chỉ có văn chương của Phan Khôi mới được giá đến thế và chỉ có
ông bà Nguyễn Đức Nhuận mới dám trả tới giá đó mà thôi.
Trả như vậy mà tôi còn cho rằng chưa tới mức vì hầu hết độc giả bỏ
15 xu ra mua Phụ nữ Tân Văn đều chỉ muốn được coi bài của Phan
Khôi hay Chương Dân, những bài viết gãy gọn, sáng sủa, đanh thép
11
với những đề tài mới mẻ, những lý luận thần tình làm cho người đọc

say mê mà thống khoái. Cái đặc biệt ở Phan Khôi là chống công
thức (non conformiste) [35, tr.353-355].
- Cuốn sách: “Báo chí Việt Nam từ khởi thủy đến 1945”, của Huỳnh
Văn Tòng, Nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh, năm 2000.
Là người dày công nghiên cứu lịch sử báo chí Việt Nam, khi đề cập
đến sự ra đời và phát triển của tờ Phụ nữ tân văn, nhà báo, học giả Huỳnh
Văn Tòng khẳng định: “Chủ bút Phụ nữ Tân văn là Đào Trinh Nhất, một
người làm báo nhà nghề, lừng danh. Phải nhìn nhận rằng báo này được mọi
giới chú ý nhờ sự hợp tác của nhà văn Phan Khôi, ký giả lão thành, học rộng,
có lối lập luận sắc bén” [106, tr.255].
1.2. Phan Khôi trong các hồi ký
- Hồi ký: “Nhớ cha tôi - Phan Khôi”, của Phan Thị Mỹ Khanh, Nhà
xuất bản Đà Nẵng, năm 2001.
Cuốn sách giới thiệu gia cảnh và những chặng đường đời của Phan
Khôi; những chuyện đời thường, chuyện văn nghiệp của ông (trong đó có
những nội dung đã được tác giả ghi lại trong bài “Cha tôi: ông Phan Khôi”,
được đăng 2 kỳ trên Tạp chí Phổ thông số 29 ra ngày 01-3-1960 và số 30 ra
ngày 15-3-1960, nhân dịp một năm sau ngày mất của Phan Khôi); một số tác
phẩm của Phan Khôi và một số bình luận, nhận định của các nhà văn, nhà
nghiên cứu, nhà báo viết về Phan Khôi. Cuốn sách được hoàn thành vào mùa
Thu năm 1999. Những dòng khép lại đoạn kết, tác giả viết:
Năm nay tròn 40 năm ngày cha tôi đi vào cõi vĩnh hằng. Nhìn lại
cuộc đời thăng trầm của ông, những năm tháng vinh quang thời
tráng niên, rồi chuỗi ngày lận đận tuổi xế chiều, tôi không khỏi
ngậm ngùi vừa thương, vừa tiếc. Với đôi điều hiểu biết còn nông
cạn, với mớ kỷ niệm buồn vui lẫn lộn, tôi xin trân trọng gởi đến bạn
đọc những trang hồi ức trung thực mà tôi ấp ủ từ lâu, qua đó, bạn
đọc sẽ hiểu thêm về con người của cha tôi

[43, tr.142].

12
- Hồi ký:“Nắng được thì cứ nắng”, tác giả: Phan An Sa, Nhà xuất bản
Tri thức, năm 2013.
Nếu như, năm 2001, Phan Thị Mỹ Khanh, người con gái của Phan Khôi
xuất bản cuốn “Nhớ cha tôi - Phan Khôi” là cuốn sách đầu tiên phác thảo về
tiểu sử, thân thế sự nghiệp của ông giai đoạn từ trước năm 1975 ở miền Nam,
thì, năm 2013, “Nắng được thì cứ nắng” - cuốn sách do người con trai út của
ông viết là cuốn sách thứ hai. Có thể nói, “Nắng được thì cứ nắng” là cuốn
sách chứa đựng rất nhiều thông tin về Phan Khôi, mặc dù sách chỉ giới hạn ở
giai đoạn 1936 đến cuối đời ông - thời kỳ Phan Khôi từ vai trò chủ nhiệm
tuần báo Sông Hương đến vai trò chủ nhiệm tuần báo Nhân văn rồi đi vào văn
học sử Việt Nam với tư cách một trong số những tác gia trọng yếu của phong
trào Nhân văn - Giai phẩm.
Những mốc thời gian quan trọng trong hai mươi ba năm cuối đời của
Phan Khôi (1936-1959), được tác giả Phan An Sa ghi lại trong cuốn "Nắng
được thì cứ nắng":
- 1936-1937: Phan Khôi ở Huế, sáng lập báo Sông Hương, xuất bản 32 số.
- 1937: Phan Khôi về quê Quảng Nam, sau đó vào Sài Gòn, dạy trường
tư thục Chấn Thanh; viết tiểu thuyết “Trở vỏ lửa ra”.
- 1939: Phan Khôi ra Hà Nội, viết cho Tạp chí Tao đàn; cộng tác với
Phổ thông bán nguyệt san để in “Trở vỏ lửa ra”.
- Cuối tháng 8-1939: Phan Khôi về quê Quảng Nam rồi vào Sài Gòn,
dạy trường Chấn Thanh, viết cho một số tờ báo Bắc, Nam.
- Giữa năm 1941: Phan Khôi cùng cả gia đình về quê Bảo An, Quảng Nam;
- Tháng 6-1946: Phan Khôi ra Hà Nội, dự Hội nghị văn hóa toàn quốc.
- 19-12-1946: Phan Khôi đi từ Hà Nội về phía Hà Đông, gặp đoàn văn
hóa kháng chiến, ông nhập đoàn, đi Việt Bắc; làm việc trong cơ quan Hội
Văn nghệ Việt Nam.
- Tháng 10-1954: Phan Khôi cùng Ban Văn, Sử, Địa về Hà Nội. Ông
hoạt động trong Hội Văn nghệ Việt Nam; tham gia Ban chung khảo giải

13
thưởng văn nghệ Việt Nam; viết bài Phê bình lãnh đạo văn nghệ, đăng trên
Giai phẩm mùa thu, tập 1; nhận làm chủ nhiệm báo Nhân văn; đi Trung Quốc
dự kỷ niệm 20 năm ngày mất Lỗ Tấn; bị phê phán trong cuộc đấu Nhân văn -
Giai phẩm; ông qua đời ngày 16-01-1959.
Trong cuốn sách này, tác giả khai thác được các nguồn ký ức của các
thành viên trong đại gia đình Phan Khôi, nhất là hồi ức của bà Nguyễn Thị
Huệ, mẹ của tác giả - người phụ nữ luôn bên cạnh Phan Khôi từ năm 1934
đến 1946 ở Hà Nội, Huế, Sài Gòn, Quảng Nam, và từ năm 1955 đến 1959 ở
Hà Nội.
1.3. Phan Khôi trong các bài nghiên cứu
- Cuộc Tọa đàm tưởng niệm cố nhà văn, nhà báo Phan Khôi nhân 120
năm ngày sinh của ông (1887-2007), đã tập hợp được nhiều bài viết ghi nhận,
đánh giá cao những đóng góp của Phan Khôi trong các lĩnh vực lịch sử, văn
học, báo chí, văn hóa, xã hội… của các nhà khoa học, nhà văn, nhà nghiên
cứu, phê bình… Trong đó, nhà sử học Dương Trung Quốc nhận xét Phan
Khôi là người có tính cách quyết liệt và tư tưởng duy tân. Theo nhà thơ Hữu
Thỉnh, Phan Khôi là một trong những nhà văn hóa nổi bật của thế kỷ XX.
Giáo sư Chương Thâu nhấn mạnh khả năng trực dịch của Phan Khôi. Còn tác
giả Nguyễn Văn Khang khẳng định: “Nếu nhìn từ góc độ ngôn ngữ học, không
thể phủ nhận những đóng góp của Phan khôi bằng cả tâm huyết, trách nhiệm, trí
tuệ đối với quá trình bảo vệ và phát triển ngôn ngữ quốc gia tiếng Việt”…
- Nhân dịp kỷ niệm 127 năm ngày sinh Phan Khôi, ngày 06-10-2014,
Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch Quảng Nam, quê hương ông, đã tổ chức Hội
thảo khoa học với chủ đề “Phan Khôi và những đóng góp trên lĩnh vực văn
hóa dân tộc”. 48 bài viết cùng với đề dẫn và tổng luận của cuộc hội thảo tập
trung vào hai mảng nội dung lớn: Một là, những bài viết về cuộc đời Phan
Khôi; hai là, những đóng góp của Phan Khôi cho nền văn hóa dân tộc (cụ thể
là trên các lĩnh vực: báo chí, văn học, văn hóa - tư tưởng). Một số bài xếp vào
14

nhóm nội dung những đóng góp của Phan Khôi trên lĩnh vực báo chí, đề cập
đến phong cách báo chí Phan Khôi như “Phong cách nghị luận, bút chiến của
Phan Khôi” của Giáo sư Nguyễn Đăng Mạnh; “Tinh thần hiện đại qua các bài
báo “vị nữ giới” của Phan Khôi” của tác giả: PGS,TS Trần Thị Quỳnh Thuận,
Khoa Văn học và Ngôn ngữ, Đại học Khoa học xã hội và Nhân văn Thành
phố Hồ Chí Minh; “Phan Khôi với thơ trào phúng và nghề làm báo”, tác giả:
nhà văn Vu Gia; “Phan Khôi - Đào Trinh Nhất: Hai cách tồn tại trong báo chí
văn chương Việt Nam trước 1945”, tác giả Cao Việt Dũng, và “Phan Khôi -
Nhà hoạt động báo chí nửa đầu thế kỷ XX”, tác giả Thái Nhân Hòa.
Trong quá trình sưu tầm các tác phẩm báo chí của Phan Khôi, tác giả
Lại Nguyên Ân có dịp tìm hiểu tổng thể hoạt động báo chí Việt Nam đầu thế
kỷ XX và viết các bài nghiên cứu khái quát cuộc đời làm báo của Phan Khôi,
đặc biệt trong 30 năm đầu thế kỷ. Có thể kể đến một số bài tiêu biểu sau:
Bài thứ nhất:“Phan Khôi và báo chí Sài Gòn những năm 1920-1930”,
Lại Nguyên Ân - Nhà xuất bản Hội nhà văn - Tạp chí Nghiên cứu Văn học số
tháng 8-2007.
Ở bài viết này, Lại Nguyên Ân khái quát quá trình Phan Khôi tham gia
báo chí Sài Gòn. Tác giả cho rằng:
Có thể nói chính môi trường báo chí văn chương Sài Gòn đã là nơi
nuôi dưỡng cây bút Phan Khôi từ điểm định hình đến độ trưởng
thành, là nơi cây bút viết báo viết văn của ông làm việc năng sản
nhất, hiệu quả nhất. Chính môi trường báo chí văn chương Sài Gòn
đã đề xuất Phan Khôi như một trong không nhiều những tên tuổi nổi
tiếng của mình trên trường dư luận toàn quốc đương thời [7].
Theo thời gian, ngòi bút Phan Khôi hiện diện trên báo chí Sài Gòn
những năm 1920-1930 như sau:
Tờ báo đầu tiên ở Sài Gòn mà Phan Khôi đăng bài là tờ Lục tỉnh tân
văn. Theo nghiên cứu của Lại Nguyên Ân, ngày 07-5-1919 trên tờ Lục tỉnh
15
tân văn ở Sài Gòn đã có bài của Phan Khôi. Những loạt bài kéo dài thành mục

báo đăng nhiều kỳ của Phan Khôi trên Lục tỉnh tân văn năm 1919 là về đề tài
thường thức xã hội và về ngôn ngữ. (10 kỳ báo có bài của mục này, từ 12-5
đến 25-6-1919).
Thời kỳ thứ hai Phan Khôi góp mặt với báo chí Sài Gòn có thể tính từ
đầu năm 1928. Thời kỳ này kéo dài đến năm 1933 hoặc 1934, gắn với các tờ
Đông Pháp thời báo, Thần chung, Phụ nữ tân văn, Trung lập.
Trên tờ Đông Pháp thời báo Phan Khôi bắt đầu viết thể loại tiểu phẩm
báo chí, trong mục hài đàm, với bút danh Tân Việt trong tiểu mục “Câu
chuyện hằng ngày” do Chủ báo Diệp Văn Kỳ đặt ra, và được tiếp tục trên tờ
Thần chung sau đó.
Trên Thần chung, Phan Khôi dùng họ tên thật của mình từ 03-10-1929
trong loạt bài 21 kỳ của tiểu luận “Cái ảnh hưởng của Khổng giáo ở nước ta”,
sau đó là trong những bài thảo luận về dịch sách Phật học với nhà sư Thiện Chiếu.
Giữa năm 1929, đánh dấu sự tham gia từ đầu của Phan Khôi vào tuần báo rất
thành công của báo chí tiếng Việt những năm 1930: Tuần báo Phụ nữ tân
văn. Số lượng bài viết của ông đăng trên tuần báo này khá lớn: Khoảng trên
100 bài trong tổng số 273 kỳ xuất bản tuần báo này từ 02-5-1929 đến 21-4-
1935, trong đó, nhiều bài là những chuyên mục kéo dài hàng chục kỳ.
Trong sự đa dạng của các đề tài được đề cập thì nổi bật vẫn là xoay
quanh đề tài về giới nữ với đủ các thể loại: Nghị luận xã hội, khảo luận lịch
sử, nghiên cứu văn học, sáng tác thơ văn. Và một số tranh luận về học thuật,
về việc dùng chữ quốc ngữ
Tờ báo thứ tư ở Sài Gòn mà Phan Khôi tham gia là nhật báo Trung lập.
Lượng bài Phan Khôi viết và đăng Trung lập là lớn nhất so với ba tờ báo Sài
Gòn đã nêu trên. Trước hết là mục hài đàm “Những điều nghe thấy” mà toà
soạn dành riêng cho ông viết với bút danh Thông Reo (10 ngày đầu ông dùng
bút danh Tha Sơn); các bài chính luận, bình luận về chính trị - xã hội, về lịch
16
sử. Về phương diện văn học, một đóng góp khá nổi bật là khi hai ông Bùi Thế
Mỹ và Phan Khôi làm với Đông Pháp thời báo trong năm 1929 đã ra được

“Phụ trương văn chương”, thì đến khi hai ông này làm với Trung lập, cũng ra
được "Phụ trương văn chương" vào mỗi thứ Bảy hằng tuần.
Bài thứ hai:“Phạm trù chủ nghĩa cá nhân của tư tưởng Phương Tây
trong sự lý giải của Phan Khôi”, Lại Nguyên Ân, tại Hội thảo khoa học: Lý
luận văn học Việt Nam thế kỷ XX, do khoa Ngữ văn Đại học Sư phạm Hà Nội
tổ chức, 07-6-2008.
Bài thứ ba:“Liệu có thể xem Phan Khôi (1887 - 1959) như một tác gia văn
học quốc ngữ Nam Bộ?”. Đây là tham luận tại hội thảo khoa học “Văn học quốc
ngữ Nam Bộ cuối thế kỷ XIX đến 1945” tại Khoa Ngữ văn và Báo chí, Trường
Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn Thành phố Hồ Chí Minh, 26-5-2006.
Từ việc khái lược hoạt động báo chí và văn chương của Phan Khôi tại
Sài Gòn, trong những thời đoạn ông sống và viết báo, viết văn ở đây đủ để
khẳng định:
Rõ ràng là Phan Khôi có thời gian làm báo viết văn tại Sài Gòn, tức
là Nam Kỳ (nay ta dùng từ “Nam Bộ”). Hoạt động văn chương báo
chí ấy của ông (ở đây chưa kể đến hoạt động văn chương báo chí
của ông tại các nơi khác) chẳng những để lại dấu ấn tại đây mà còn
có tiếng vang và ảnh hưởng đến tiến trình chung của văn học Việt
Nam trên quy mô cả nước [4].
Bài thứ tư:“Suy nghĩ từ hành trình khai quật quá khứ”.
Đây là cuộc trò chuyện giữa phóng viên Báo Tia sáng với tác giả Lại
Nguyên Ân nhân dịp kỷ niệm 120 năm ngày sinh Phan Khôi và ra mắt những
tập sách mới trong bộ Phan Khôi, tác phẩm đăng báo do Nhà xuất bản Hội
Nhà văn và Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây phối hợp xuất bản. Trong
cuộc trò chuyện này, Lại Nguyên Ân đã chia sẻ những suy nghĩ về Phan
Khôi, về công tác nghiên cứu lịch sử văn học, văn hóa và các nguồn tư liệu ở
Việt Nam hiện nay.
17
1.4. Bộ sách sưu tập các tác phẩm báo chí của Phan Khôi
Bộ sách do nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân sưu tầm và biên soạn, gồm

08 cuốn: “Phan Khôi, tác phẩm đăng báo 1928”(Nhà xuất bản Đà Nẵng và
Trung tâm Văn hóa Đông Tây, năm 2003); “Phan Khôi, tác phẩm đăng báo
1929” (Nhà xuất bản Đà Nẵng và Trung tâm Văn hóa Đông Tây, năm 2004);
“Phan Khôi, tác phẩm đăng báo 1930” (Nhà Xuất bản Đà Nẵng và Trung tâm
Văn hóa Đông Tây, năm 2005); “Phan Khôi, tác phẩm đăng báo 1931” (Nhà
xuất bản Hội Nhà văn, năm 2006) và “Phan Khôi, tác phẩm đăng báo 1932”
(Nhà xuất bản Tri thức, năm 2009); “Phan Khôi, tác phẩm đăng báo năm
1933-1934” (Nhà xuất bản Tri thức, năm 2010); “Phan Khôi, tác phẩm đăng
báo năm 1935” (Nhà xuất bản Tri thức, năm 2011); “Phan Khôi, tác phẩm
đăng báo 1936” (Nhà xuất bản Tri thức, năm 2012); “Phan Khôi, tác phẩm
đăng báo năm 1937” (Nhà xuất bản Tri thức, năm 2013).
Đây là công trình sưu tầm số lượng khổng lồ các tác phẩm báo chí của
Phan Khôi từ năm 1928 đến năm 1937, cũng là thời kỳ cây bút Phan Khôi
sung sức nhất trên diễn đàn báo chí Việt Nam nửa đầu thế kỷ XX, với đủ các
thể loại báo chí: Thời sự trong nước và quốc tế, tùy bút, ghi chép, bình luận
chính trị, văn hóa, nghệ thuật, phiếm luận, ý kiến, nói chuyện nghề báo, tranh
luận về các lĩnh vực văn hóa, chính trị… Theo tác giả Lại Nguyên Ân: “Phan
Khôi là một trong những tên tuổi lớn của báo chí, văn học và tư tưởng Việt
Nam thế kỷ XX. Tìm hiểu các lĩnh vực ấy, người ta không thể bỏ qua vai trò
Phan Khôi và vì vậy không thể không tìm hiểu ít ra là một phần trong số
những điều Phan Khôi đã viết ra, đã đăng báo, in sách suốt hơn nửa thế kỷ
sống và hoạt động của ông” [2, tr.6]. Trong khi: “Sự nghiệp của Phan Khôi
hầu hết hay còn nằm rải rác trên mặt báo. Mà có lẽ những gì tinh túy nhất của
ông, linh lợi nhất nơi ông, hóm hỉnh nhất ở ông, “Phan Khôi nhất” trong
ông… hình như đều chưa được in thành sách mà hãy còn giấu kín dưới những
chồng báo” [65]. Vì vậy, Lại Nguyên Ân cho rằng:
18
Trong tình hình tư liệu hiện tại, việc nghiên cứu một tác giả như
Phan Khôi giờ đây có lẽ buộc phải bắt đầu từ công việc sưu tầm và
công bố lại, nếu không được toàn bộ thì cũng phải được phần khá lớn

những tác phẩm của ông, từng đăng tải trên báo chí khắp ba miền Việt
Nam từ những năm 20 đến những năm 50 (thế kỷ XX) [2, tr.6].
Như vậy, có thể nói bộ sách sưu tầm những tác phẩm đăng báo của
Phan Khôi các năm 1928, 1929, 1930, 1931, 1932, 1933-1934, 1935, 1936,
1937 do Lại Nguyên Ân sưu tầm và biên soạn có giá trị quan trọng, là nguồn
tư liệu quý giá cho những nghiên cứu về nhà báo Phan Khôi. Nguyễn Quân
trong bài “Hai cuộc phục chế” cho rằng, nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân đã
rất chuyên nghiệp và dầy công khi truy tìm mạch tư liệu vô cùng đồ sộ tản
mát khắp nơi.
Ông đưa ra một mẫu mực xử lý văn bản như một nhà phục chế xuất
sắc và có trách nhiệm. Hơn bẩy nghìn trang sách được xử lý đến
từng từ, từng dấu chấm phảy, cái ngoặc đơn ngoặc kép, những chỗ
trống bị kiểm duyệt hay những chữ bị đục đi, bị rách nát… đều được
ghi chú cẩn thận. Các từ khó hiểu được soạn giả chú giải qua các từ
điển hoặc đề xuất cách đọc cho đúng Phan Khôi. ( ) Đúng là Lại
Nguyên Ân đã phục chế chuyên nghiệp cả một lâu đài trí tuệ bị bỏ
hoang phế. Dưới bàn tay Lại Nguyên Ân lâu đài Phan Khôi không
“mới hơn, đẹp hơn” mà chỉ được trả về nguyên dạng. Không phải
giải oan cho một nhân vật hay vẽ ra một chân dung chủ quan mà bác
Ân đã mở lại một mỏ tài nguyên tri thức để ta khai thác [80].
Tác giả đã sưu tập các tác phẩm báo chí của Phan Khôi đăng trên các tờ
báo ông tham gia từ bản vi phim ở Thư viện đại học California, Berkeley và
Thư viện đại học Cornell, Hoa Kỳ; các bản chụp lưu ở Thư viện quốc gia
Pháp do Hiệp hội bảo quản và tái chế ảnh báo chí ở Paris (Pháp); và các số
báo này lưu tại Thư viện Quốc gia Việt Nam; một số khác là do tác giả nhờ
19
được nhà báo Thụy Khuê ở Paris chụp giúp từ bản vi phim ở Thư viện quốc
gia Pháp.
Bên cạnh văn bản các tác phẩm của Phan Khôi, tác giả cũng đã sưu tầm
các tác phẩm trong mục “phụ lục” là một số bài báo có liên quan của tác giả

khác. Trong các cuốn sách, mục tồn nghi là những tác phẩm tác giả cho rằng
có thể của Phan Khôi, nhưng còn thiếu chứng cứ đích xác.
- “Phan Khôi tác phẩm đăng báo năm 1928”:
Bao gồm gần 200 bài báo của Phan Khôi đăng trên Đông Pháp thời
báo (Le Courrier Indochinois) ở Sài Gòn, Thời kỳ này ông thường ký bút
danh C.D. (viết tắt tên hiệu của ông là Chương Dân), đôi lúc là K., Kh., và
trong mục Câu chuyện hằng ngày, Phan Khôi và Diệp Văn Kỳ ký chung bút
danh Tân Việt, T.V.
- “Phan Khôi tác phẩm đăng báo năm 1929”:
Gồm các tác phẩm báo chí của Phan Khôi đã đăng trên các nhật báo
Thần chung, Trung lập và tuần báo Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn trong năm 1929.
Trên nhật báo Thần Chung: Trong quá trình sưu tập, tác giả nhận thấy,
ngòi bút Phan Khôi xuất hiện trên tờ báo này ngay từ số đầu tiên và hầu như
cho đến số cuối. Trước hết là ở mục Câu chuyện hằng ngày. Trên Thần
chung, Phan Khôi dùng các bút danh: Chương Dân, C.D., và bút danh Khải
Minh Tử (Đây là bút danh ông dùng khi viết bài đăng trên báo chữ Hán của
Hoa kiều ở Chợ Lớn). Từ tháng 10-1929, ông ký họ tên thật Phan Khôi, với
bài luận kéo dài 21 kỳ về ảnh hưởng của Khổng giáo ở Việt Nam.
Trên nhật báo Trung lập: Năm 1929, Trung lập có đăng bài của Phan
Khôi, nhưng đều là đăng lại của hai tờ Thần Chung và Phụ nữ tân văn. Chỉ từ
giữa năm 1930 ông mới trực tiếp viết bài cho tờ báo này.
Trên Phụ nữ tân văn: Phan Khôi là một trong những người cộng tác
đắc lực với Phụ nữ tân văn. Ở các cuộc tranh luận về Nho giáo, về quốc học,
về việc dùng chữ quốc ngữ trên Phụ nữ tân văn, ông thường là cây bút châm
20
ngòi và đã thử “vai ngự sử trên đàn văn”. Thời kỳ này, các bút danh ông dùng
được xuất phát từ họ, tên thật và tên hiệu của ông, gồm: Phan Khôi, Ph.Kh.,
P.K., K., Chương Dân, C.D., C., D.; cũng có những bài ông viết và ký tên báo
Phụ nữ tân văn hoặc P.N.T.V.
- “Phan Khôi tác phẩm đăng báo năm 1930”:

Bao gồm các tác phẩm báo chí của Phan Khôi trong năm 1930 gắn với các
tờ báo Thần chung, Trung lập, Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn, tờ Phổ thông ở Hà Nội.
Trong ba tháng đầu năm 1930 - thời gian tồn tại còn lại của Thần
chung, mặc dù Phan Khôi tham dự cho đến số cuối cùng trước ngày báo bị
cấm xuất bản, nhưng hầu như ông chỉ góp bài cho mục Câu chuyện hằng
ngày. Sau đó, tờ này bị cấm. Đề tài thảo luận về việc dùng chữ quốc ngữ Phan
Khôi viết đồng thời trên cả hai nhật báo Thần chung, Trung lập và trên tuần
báo Phụ nữ tân văn.
Trên tuần báo Phụ nữ tân văn, trong năm 1930, Phan Khôi đã châm
ngòi cho nhiều cuộc thảo luận, tranh luận xung quanh nhiều đề tài như viết
chữ quốc ngữ và dùng tiếng Việt thế nào cho đúng; việc hiểu và đánh giá Nho
giáo, vấn đề về nền học thuật của Việt Nam…
Trên nhật báo Trung lập, trước tháng 5-1930, những bài của Phan Khôi
đều là do báo này đăng lại của các báo khác. Với tờ Trung lập đổi mới từ 02-
5-1930, sự tham gia của Phan Khôi mới trực tiếp và thường xuyên. Lượng bài
Phan Khôi viết và in trên tờ Trung lập khá lớn và đa dạng. Ban đầu, ông viết
thường xuyên cho hai mục: ở mục Ý kiến Trung lập ông ký tên thật (Phan
Khôi), và ở mục Những điều nghe thấy, với bút danh Tha Sơn trong mười kỳ
đầu, sau đó là Thông Reo và duy trì bút danh này đến nhiều năm sau.
Bên cạnh đó, Phan Khôi còn tham gia nhiều mục khác của Trung lập
như “Thức đêm xem báo”, “Này kia, kia nọ”,v.v…
Trên báo Phổ thông (xuất bản ở Hà Nội), từ tháng 9-1930, Phan Khôi
tham gia dưới bút danh Thiết Khẩu Nhi trong mục hài đàm Gặp đâu nói đấy
21
và “Phần tòa soạn ở Nam Kỳ”, trong đó mục “Học nghệ” hoàn toàn dành cho
“Độc thư tùy bút” của Phan Khôi. “Độc thư tùy bút” trên tờ báo này chỉ kéo
dài hơn một tháng. Tác giả cho rằng, có thể sự cách trở về phương tiện giao
dịch, sự bận rộn của ngòi bút Phan Khôi với báo chí Sài Gòn là những lý do
làm gián đoạn sự tham gia của ông vào báo chí Hà Nội, cụ thể là tờ Phổ
thông trong năm 1930 này.

- “Phan Khôi tác phẩm đăng báo năm 1931”:
Bao gồm các tác phẩm báo chí trong năm 1931 của Phan Khôi, chủ yếu
là ở các tờ: Nhật báo Trung lập và tuần báo Phụ nữ tân văn ở Sài Gòn, tuần
báo Đông tây ở Hà Nội.
Đối với nhật báo Trung lập trong năm 1931, Phan Khôi đóng góp nhiều
nhất ở mục Những điều nghe thấy với bút danh Thông Reo. Cùng với bút
danh Thông Reo, T.R., năm này còn có một số lượng khá lớn bài bình luận
thời sự xã hội chính trị trong, ngoài nước của báo Trung lập ký các tên Phan
Khôi, Chương Dân.
Trên Đông tây tuần báo (từ 01-4-1931 là Đông tây), sự tham dự của Phan
Khôi vào tờ Đông tây, theo phân tích của nhà nghiên cứu Lại Nguyên Ân, có lẽ
bắt nguồn từ cảm tình của Hoàng Tích Chu với ngòi bút Phan Khôi. Đó là, năm
1930, một bài hài đàm của Phan Khôi (với bút danh Thông Reo) trong mục
“Những điều nghe thấy” của báo Trung lập đã khiến Hoàng Tích Chu (chủ
nhiệm Đông tây) rất thích thú, ông đăng lại bài báo, sau đó còn viết thêm bài
hưởng ứng. Sang năm 1931, trên tờ Đông tây bắt đầu xuất hiện đều đặn các bài
viết của Phan Khôi, như: Cuộc tranh luận về quốc học, khởi nguồn từ những
nhận xét của Ngẫu Trì Trịnh Đình Rư (đăng trên Đông tây) về sách Bạch Vân
am thi văn tập do Sở Cuồng Lê Dư biên soạn, các học giả như Phạm Quỳnh,
Phan Khôi nhập cuộc khiến cuộc tranh luận mở rộng quy mô. Các bài tranh
luận quốc học thường được nhiều tờ báo trong Nam ngoài Bắc đăng tải: tờ
Đông tây ngoài Bắc, các tờ Trung lập và Phụ nữ tân văn trong Nam. Phan
Khôi tham gia cả ba tờ báo này.
22