Giáo trình Lý thuyết tài chính - tiền tệ Phần 1 - PGS.TS. Nguyễn Hữu Tài (chủ biên) (ĐH Kinh tế Quốc dân)

TRƯỜNG

ĐẠI HỌC KINH TỂ Q UỐ C DÂN

KHOA NGÂN HÀNG - TÀI CHÍNH

Chủ biên: PGS. TS. NGUYỀN HỮU TÀI

Giáo trình

LÝ THUYẾT
rÀI CHÍNH - TIỀN TỆ

NHÀ XUẤT BÀN ĐẠI hỌC KINH TẾ QUỐC DÂN
HA N ộ i - 2007


LỜI GIỚI THIỆU

T à i c h í n h - tiề n tệ v à lý t h u y ế t c ủ a n ó là lĩn h v ự c v ô c ù n g n h ạ y
c ả m . G ầ n h a i t h ế k ỷ trôi q u a , c á c c u ộ c tra n h lu ậ n v ể lý t h u y ế t , b ả n
c h ấ t v à c ỏ n e c ụ c ủ a l ĩn h v ự c tài c h í n h - t i ề n tệ c ũ n g đ ã n h i ề u n h ư n g
v ẫ n c h ư a đ ế n h ồ i v ã n . V ậ n d ụ n g c ổ n g c ụ , m ô h ìn h , c h í n h s á c h tài
c h í n h - t i ề n t ệ i u ơ n c ó vị trí x u n g l ự c ấ n n ú t đ ố i v ớ i n ề n k i n h t ế q u ố c
d â n m ỗ i n ư ớ c . T r o n g b ố i c ả n h t o à n c ầ u h o á v à h ộ i n h ậ p , lĩn h v ự c tài
c h í n h - tiề n tệ c ó k h ả n ă n g tiề m ẩn b iế n c ả k h u v ự c th à n h m ộ t là n g
k h ô n g b iê n g iớ i (h ìn h ản h đ ồ n g E U R O x u ấ t h iệ n ở C h â u  u từ đ ầ u
năm

2 0 0 2 đ a n g ỉà m ộ t v í d ụ m a n h n h a đ i ể n h ì n h ) . Đ ồ n g th ờ i l ĩ n h

v ự c t à i c h í n h - t i ề n tệ, k h i s ử d ụ n g n ó rất d ễ b i ế n t h à n h c o n d a o h a i
lư ỡ i, v à t h ự c t ế n ó đ ã là c o n d a o h a i lư ỡ i rất n g h i ệ t n g ã v ớ i n h i ề u
nước, n h iều

k h u v ự c trên t h ế g iớ i (T r ư ờ n g

hợ p A rgen tin a

là m ộ t

đ iển h ìn h về cả hai m ặt trong m ộ t thập n iên củ a th ế k ỷ vừa qua).
V ậ y là t r o n g lĩn h v ự c tài c h í n h - t iề n t ệ , v ô lu ậ n là th ờ i g i a n v à
k h ô n g g i a n n à o , n g ư ờ i ta v ẫ n p h ả i đ i t ì m m ộ t n ề n t ả n g lý t h u y ế t v à
n g u y ê n lý c ủ a n ó k h ả đĩ là m c ứ u c á n h tư ơ n g th íc h c h o p h át triển v à
g i a o lư u k i n h tế. N h ấ t là t r o n g k i n h t ế thị t r ư ờ n g h i ệ n n a y , n h ữ n g
n g u y ê n l ý s ơ đ ẳ n g v ề tài c h í n h - t i ề n tệ d ầ n d ầ n p h ả i tr ở t h à n h n h u
cầu bứ c x ú c k h ô n g chỉ c h o cá c nhà h o ạ c h định chính sách, d o a n h
n h â n , m à c ò n c h o c ả c ộ n g đ ồ n g x ã h ộ i c ó l i ê n q u a n đ ế n tiết k i ệ m v à
đ ầ u tư.
C u ố n g i á o tr ìn h “ L ý t h u y ế t tài c h í n h - t iề n t ệ ” d o K h o a N g â n
hàng - Tài ch ín h

(Đ ạ i n ọ c K in h

tế Q u ố c

dân) b iên so ạ n

lần n à y

tr o n g b ố i c ả n h đ ấ t n ư ớ c ta đ a n g c h u y ể n đ ổ i s a n g k in h t ế thị t r ư ờ n g
sẽ c ó tác d ụ n g n h ấ t đ ịn h k h ô n g c h ỉ c h o s in h v iê n c á c n g à n h k in h t ế

lilịịịi

t r ih
1 1 |ỉ|ịjỊị|Ị|jỊị!
11 !

iíi
:/V 1•1X r s :•-TVl i i ỉ i í l i
3 Ạ I H Ọ C ty ỊÍỊ* M m m
ỉH Ịp p ll ■ P m

s m


GIÁO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHỈNH - TIỄN TỆ

m à c h o tất c ả m ọ i n g ư ờ i t r ư ớ c k h i b l r ớ c v à o h o ạ t đ ộ n g s ả n x u ấ t k i n h
doanh.
V ì n h iề u lý d o , c u ố n sá c h n à y ch ỉ đ ề c ậ p đ ư ợ c tron g m ộ t c h ừ n g
m ự c nhất định n h ữ n ẹ n g u y ê n

lý đại c ư ơ n g m a n g

tính

nhập m o n

t r o n q l ĩ n h v ự c tài c h í n h - t i ề n tệ . T r o n g t ư ơ n c l a i , c h ắ c c h ă n

còn

p hải b ổ s u n g t h ê m c á c d ò n g iý th u y ết c ủ a lĩnh v ự c n à y m ộ t c á c h
h o à n c h ỉn h hơn. C á c tác g iả c ủ a n ó tro n e lần x u ấ t b ả n n à y đ ã c ô
g ắ n g h ệ t h ố n g c á c v ấ n đ ề t h e o m ộ t trình tự t ư ơ n g đ ố i h ợ p lý n h ằ m
đ á p ứ n g nhu c ầ u c ủ a sin h viên và ngư ờ i đ ọ c . D ù s a o c ũ n g k h ỏ n s
tránh k h ỏ i n h ữ n g k h i ế m k h u v ế t c h ủ q u a n v à k h á c h q u a n , h y v ọ n g
n h iề u ở sự g ó p ý c ủ a tồn thể sinh viên v à sự chỉ g i á o c ủ a n g ư ờ i
đọc.
X i n trân tr ọ n g g iớ i th iệ u c ù n g c á c s in h v i ê n và b ạ n đ ọ c g ầ n xa.

GS.TS Cao Cự Bội

I I I TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN


Chương 1 Đạí cương vể ỉàí chỉnh và tiền tệ
<

Chương 1

ĐẠI CƯƠNG VỂ TÀI CHÍNH VÀ TlỂN

tệ

T i é n tộ v à t à i c h í n h là n h ữ n g p h ạ m t r ù k i n h t ế g ắ n l i ề n v ớ i n ề n
s á n x u ấ t v à lư u t h ô n g h à n g h o á . N ó c ó v a i trò q u a n t r ọ n g t h ú c đ ẩ y
q u á t r ì n h p h á t triển k in h t ế - x ã h ộ i c ủ a m ỗ i q u ố c g ia c ũ n g n h ư trên

p h ạ m vi q u ố c tế; đ ặ c b iệ t t r o n g n ề n k i n h t ế thị t r ư ờ n g - n ề n k i n h t ế
đ ư ợ c tiề n tệ h o á c a o đ ộ .
Đ ể t h ấ y r õ v a i trị đ ó , c h ư ơ n g n à y c h o p h é p c h ú n g ta h i ể u m ộ t
c á c h c ơ b ả n : T i ế n tệ là g ì ? T à i c h í n h là g ì ? T i ế p đ ế n là n h ậ n t h ứ c
đ ư ợ c q u á t r ì n h ra đ ờ i , p h á t t r i ể n v à c á c c h ứ c n ă n g c ủ a t i ề n t ệ , t à i
c h ín h . C h ư ơ n g n à y c ũ n g c h o th ấy m ộ t c á c h k h ái q u á t v ề tiền tệ h iệ n
n a y đ ư ợ c đ o l ư ờ n g n h ư t h ế n à o ? V à tài c h í n h đ ư ợ c b i ể u h i ệ n t h ồ n g
qua n h ữ n g q u a n h ệ kinh tế ch ủ y ế u n ào?

1.1. Bản chất của tiền tệ

ỉ . 1.1. Sự ra đời của tiên tẻ
K i n h t ế h ọ c đ ã c h ỉ ra r ằ n g , t i ề n t ệ l à m ộ t p h ạ m trù k i n h t ế k h á c h
q u a n , g ắ n l i ề n v ớ i s ự ra đ ờ i v à p h á t t r i ể n c ủ a n ề n k i n h t ế h à n g h o á .
K h i n g h i ê n c ứ u v ề q u á t r ì n h ra đ ờ i c ủ a t i ề n t ệ ,

c.

M á c k ết luận:

“ T r ì n h b à y n g u ồ n g ố c p h á t s in h c ủ a tiề n tệ, n g h ĩ a là p h ả i k h a i triển
c á i b i ể u h i ệ n c ủ a g i á trị, b i ể u h i ệ n b a o i i l m t r o n g q u a n h ệ g i á trị c ủ a
h à n g h o á , t ừ h ì n h t h á i b a n đ ầ u g i ả n đ ơ n n h ấ t v à ít t h ấ y r ỏ n h ấ t c h o
đ ế n h ì n h th á i t i ề n tệ là h ì n h thái m à ai n ấ y đ ề u t h ấ y ” ( C . M á c - T ư
3 ả n - Q u y ể n I, T ậ p I, t r a n g 7 5 - N h à x u ấ t b ả n S ự t h ậ t - H à N ộ i 1 9 6 3 )
T r o n g q u a n h ệ t r a o đ ổ i , h ì n h t h ứ c g i á trị đ ư ợ c b i ể u h i ệ n q u a 4
l in h thái:

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TÊ QUỐC DẢN

5


GIÁO TRÌNH LỸ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ

- H ì n h t h á i g i á trị g i ả n đ ơ n h a y n g ẫ u n h i ê n .
- H ì n h t h á i g i á trị t o à n b ộ h a y m ở r ộ n g .
- H ì n h t h á i g i á trị c h u n g .
- H ì n h th ái t iề n tệ.
T ừ h ì n h t h á i g i á trị g i ả n đ ơ n h a y n g ẫ u n h i ê n đ ế n h ì n h t h á i t i ề n
tệ ỉà m ộ t q u á trìn h l ịc h s ử lâ u đ à i, n h ằ m

ciả i q u y ế t c á c m â u thuẫn

v ố n c ó t r o n g b ả n t h â n h à n g h o á . T i ề n t ệ ra đ ờ i đ ã l à m c h o v i ệ c t r a o
đ ổi h àn g hoá, dịch vụ đư ợc dỗ d àn g, nhanh c h ó n g hơn.
N g h iên
SAM ƯELSON
W IL L IA M

D.

cứu

về

lịch

(V iện

Dự

sử
trữ

NO RDHAƯ S

tiền
liên

(trường

tệ,

các

giáo

sư

bang

và

ngân

Đai

học

Y ale

PAUL

khố

A.

M ỹ)

và

M ỹ)cũng

kết

l u ậ n r ằ n g : “ D o c á c x ã h ộ i c ó s ự m u a b á n r ộ n g rã i k h ô n g t h ể v ư ợ t
q u a đ ư ợ c c á c cản tiở q u á lớn c ủ ạ h ìn h thứ c trao đ ổ i h iệ n vật, n ên
v iệ c sử d ụ n g m ộ t vật trung g ia n làm p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i đ ư ợ c m ọ i
người chấp nhận. Đ ó

l à t i ề n t ệ ” ( K i n h t ế h ọ c - T ậ p I, t r a n g 3 3 2 -

V iệ n q u an h ệ q u ố c tế V iệ t N a m biên dịch n ă m

1989).

1.1.2. Bản chất của tiền tệ
T i ề n tệ là s ả n p h ẩ m tất y ế u c ủ a n ề n k i n h t ế h à n g h o á , n h ằ m tạ o
điều

k i ệ n th u ậ n ỉợi c h o q u á trìn h trao đ ổ i h à n g h o á , d ị c h

c h o c ù n g , v ề b ả n c h ấ t , t iề n tệ là vật n g a n g g i á c h u n g , l à m

vụ

Suy

phương

tiện đ ể trao đ ổ i h à n g h o á , d ịc h vụ và th an h toán c á c k h o ả n nợ. T h e o
F red eric S .M ish k in - trường Đ ạ i h ọ c C o lu m b ia ( M ỹ )

thì “ t i ề n tệ là

bất cứ cái gì đư ợc ch ấ p n h ận c h u n g trong v iệ c th an h toán đ ể nhận
h à n g h o á , d ị c h v ụ , h o ặ c tr o n g v i ệ c trả n ợ ' \ ( K i n h

tế tiền tệ, n g â n

h à n s v à thị t r ư ờ n g tài c h í n h c ủ a F r e d e r i c S . M i s h k i n - t r ư ờ n e Đ a i h ọ c
C olu m b ia xuất bản năm

1992).

T u y n h i ê n , đ ể c ó m ộ t đ ị n h n g h ĩ a c h í n h x á c v ề t i ề n t ệ là đ i ề u
không

đơn giản. G iá o sư M ilto n

sp e r ce r (trư ờng Đ ạ i

học quản

K'

k in h d o a n h M ỹ ) c ũ n g thừa n h ậ n rằng: “ N ế u b ạn c h o rằn g, bạn h iểu

6

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN


Chương 1. Đại cương vế tàí chỉnh vả tiển tệ

m ộ t c á c h c h í n h x á c t i ề n tệ là g ì th ì b ạ n c ị n g i ỏ i h ơ n n h i ề u n h à k i n h
t ế ” ( k in h t ế h ọ c h iệ n đ ạ i - P h ầ n III).
Đ ặ c b iệt trong đ iều kiện h iệ n n a y , khi m à n ền k in h tế h à n c h oá
p h á t tr iể n c a o đ ộ v à trìn h đ ộ c ô n g n g h ệ n g â n h à n g h i ệ n đ ạ i , thì c â u
trả lời c h o t i ề n tệ v ẫ n là đ i ề u b í ẩ n . T r o n g k h i c á c q u a n n i ệ m c ổ đ i ể n
c h o r ằ n g , t iề n tệ là v à n g , b ạ c h o ặ c là c á c tờ g i ấ y b ạ c n g â n h à n g , thì
các

nhà

k in h

séc...cũ n g

tế học

h iện

đại

còn

cho

rằng:

kỳ

p h iêu ,

hối

ph iếu ,

là t i ề n tệ. G i á o sư , t i ế n s ĩ n g ư ờ i A n h A . C . L . D A Y

đã kết

lu ậ n : “ từ n h ữ n g t h ậ p k ỷ đ ầ u t iê n c ủ a t h ế k ỷ n à y , n h i ề u d ạ n g t iề n tộ
đã

là n h ữ n g h ì n h t h á i c ủ a tài s ả n t h ự c s ự , c h ủ y ế u

là v à n g

và bạc.

N h ư n g th ờ i k ỳ đ ó đã q u a rồi v à to à n b ộ tiề n tệ đ a n g s ử d ụ n g tro n g
c á c n ề n k i n h t ế h iệ n đ ạ i đ ề u là n h ữ n g trái q u y ề n ” ( K i n h t ế tiề n tệ,
tran g 10, L I C O S A X U B A H à N ộ i b iê n d ịc h 1 9 8 9 ).

1.2. Chức năng của tiền tệ
1.2.1. Đơn vị đo lường giá trị
T i ề n tệ là đ ơ n v ị đ o l ư ờ n g g i á trị, n g h ĩ a là n ó đ ư ợ c d ù n g đ ể đ o
lư ờ n g

giá

t rị c á c

N g ư ờ i ta đ o g i á

hàng

hoá, d ịch

trị c ủ a

vụ

hàng hoá

trước

và d ịch

khi

thực

vụ bằng

h iện

trao đ ổ i.

tiền g i ố n g

như

n g ư ờ i ta đ o t r ọ n g lư ự n g c ù a m ộ t v ậ t b ằ n g k i l ô g a m , đ o c h i ề u d à i m ộ t
v ậ t b ằ n g m é t . Đ ể th ấ y đ ư ợ c vì s a o c h ứ c n ă n g n à y q u a n tr ọ n g , c h ú n g
ta h ã y s o s á n h q u á trin h trao đ ổ ĩ h i ệ n v ậ t v ớ i tr a o đ ổ i h à n g h o á c ó
tiề n là m m ô i g iớ i tru ng gian .
Trong

quá

đ ổi: A , B, c

trình tra o đ ổ i trực tiế p , c ó

3 m ặ t h à n g đ ư a ra t r a o

thì c h ú n g ta c h ỉ c ầ n b i ế t 3 g i á đ ể c ó

thể trao đ ổ i c á c

h à n g h o á n à y v ớ i n h a u . Đ ó là:
- G iá c ủ a h à n g h o á A được

tín h b ằ n g b a o n h iê u h à n g h o á B.

- G iá c ủ a h à n g h o á A được

tín h b ằ n g b a o n h iê u h à n g h o á c .

- G iá củ a h à n g h ố c

tín h b ằ n g b a o n h iê u h à n g h o á B.

được

TRƯỜNG ĐẠI NỌC KINH TỂ QUỐC DẢN


GIÁO TRÌNH LÝ THU YẾT TÀI CHÍNH • TIỄN tệ

T ư ơ n g tự, n ế u c ó

1 0 m ặ t h à n g đ ư a ra t r a o đ ổ i , c h ủ n g ta p h ả i

c ầ n biết 4 5 giá đê c ó thể trao đ ổ i h à n g n à y lấy m ộ t h à n g h o á k h á c ,
với

1 0 0 m ậ t h à n g c h ú n g ta c á n t ớ i 4 . 9 5 0 g i á , v à v ớ i 1 . 0 0 0 m ậ t h à n g

t h i - h ú n g ta c ầ n b i ế t 4 9 9 . 5 0 0 g i á ( t h e o c ô n g t h ứ c t ổ n g q u á t t í n h s ơ
c ặ p k h i c ó N p h â n tử = N ( N - 1)/2 ).
N ế u n ề n k i n h t ế c ó t i ề n t ệ l à m m ô i g i ớ i , th ì n g ư ờ i ta đ ị n h g i á
bằne

đ ơ n v ị t i ề n t ệ c h o tất c ả c á c h à n g h o á đ e m

tr a o đ ổ i trên thị

t r ư ờ n g . D o v ậ y , c ó b a o n h i ê u h à n g h o á đ ư a ra t r a o đ ổ i t h ì c ó b ấ y
n h i ê u g i á c ả . C ó n g h ĩ a l à , n ê u c ó 3 h à n c h o á đ ư a ra t r a o đ ổ i thi c ó 3
giá, c ó

10 h à n g h o á tra o d ổ i thì c ó

đ ổ i thì c ó

10 g iá , c ó

1 0 0 0 h à n g h óa trao

1 0 0 0 g iá . V ậ y là, v i ệ c d ù n g tiề n l à m đ ơ n vị đ á n h g iá s ẽ

t h u ậ n l ợ i rất n h i ề u c h o q u á t r ì n h t r a o đ ổ i h à n c h o á , g i ả m đ ư ợ c c h i
p h í t r o n g trao đ ổi d o g i ả m đ ư ợ c s ỏ giá c ẩ n x e m xét.
S ô lư ợ n g g iá tr o n g m ộ t n é n k in h

t ế h iệ n

vậ t íù ig vớ i s ô lư ợ n g

g i á t r o n g n é n k i n h t ế t iề n tệ.

Sô mật hàng

Số lượng giá trong

Sỏ lượng giá trong

trao đổi

nền kinh tẻ hiên vật

nền kinh tế tién tệ

3

3

3

10

45

10

100

4.95Ơ

100

1000

499.500

1000

10.000

49.995.000

10.000

1.2.2. Phương tiện trao dổi
T r o n g n ề n k i n h t ế , t i ề n tộ l à m p h ư ơ n g t i ệ n t r a o đ ổ i k h i n ó đ ư ợ c
d ù n g đ ể m u a bán h à n g hoá, d ịch vụ. h o ặ c thanh toán c á c khoản nọ
c ả tr o n g và n g o à i n ư ớ c . V i ệ c d ù n g tiền làm p h ư ơ n g t iệ n trao đ ổ i đ ẽ
n â n g c a o h i ệ u q u ả h o ạ t đ ộ n g c ủ a n ề n k i n h t ế , b ở i n ó đ ã tiế t k i ệ r r

1

TRƯỞNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC OẢN


Chương 1. Đại cương về tàí chính vả tiến tệ

đ ư ợ c c á c c h i p h í q u á lớn t r o n g q u á trình trao đ ổ i trực t iế p h à n g đ ổ i
h à n g , c á c c h i p h í g i a o d ị c h t h ư ờ n g rất c a o . B ở i v ì , n g ư ờ i m u a , n g ư ờ i
b án p h ả i tìm đ ư ợ c n h ữ n g n g ư ờ i trùng h ợ p với m in h v ề n h u c ẩ u trao
đ ổ i , thời c ia n trao đ ổ i, k h ô n g g i a n trao đ ổ i. Q u á trình trao d ổ i c h ì
đ ư ợ c d i ễ n ra k h i c ó s ự p h ù h ợ p đ ó . T i ề n t ệ l à m m ô i

giới trung g ia n

tro n g trao đ ổi đã h o à n toàn k h ắ c p h ụ c đ ư ợ c c á c hạn c h ế đ ó c ủ a q u á
trin h tra o đ ổ i trực tiếp. N e ư ờ i c ó h à n e b á n lấ y tiề n , s a u đ ó s ẽ m u a
đ ư ợ c h à n g m à h ọ c ầ n . B ở i v ậ y , n g ư ờ i ta c o i t i ề n n h ư t h ứ d ầ u m ỡ b ơ i
trơn,

cho

phép

nền

kinh

tế

hoạt

động

chảy

hơn,

khuyến

k h ích

c h u y ê n m ô n h o á và phân c ô n e la o đ ộ n c .

1.2.3. Phưong tiện dự trừ vê mặt giá trị
T i ề n t ệ l à m p h ư ơ n g t i ệ n d ự t r ữ g i á trị n g h ĩ a l à n ơ i c h ứ a s ứ c m u a
h à n g h o á tr o n s m ộ t thời g ia n n h ấ t đ ịnh. N h ờ c h ứ c n ă n g n à y c ủ a tiền
t ệ m à n g ư ờ i ta c ó t h ể t á c h t h ờ i g i a n t ừ l ú c c ó t h u n h ậ p đ ế n l ú c t i ê u
d ù n g n ó . C h ứ c n ă n g n à y là q u a n t r ọ n g vì m ọ i n g ư ờ i đ ề u k h ô n g m u ố n
c h i t i ê u h ế t thu n h ậ p c ủ a m ì n h n g a y k h i n h ậ n n ó , m à d ự trữ đ ể s ử
d ụ n g n ó [ l o n g t ư ơ n g lai. T ấ t n h i ê n , tiề n k h ô n g p h ả i d u y n h ấ t là n ơ i
c h ứ a đ ự n g g i á trị, m à c á c t à i s ả n k h á c c ũ n g là n ơ i c h ứ a g i á trị, n h ư c ổ
p h i ế u , t h ư ơ n g p h i ế u . . . N h ư n g t i ề n l à tà i s ả n c ó t í n h l ỏ n g c a o n h ấ t , b ờ i
n ó là p h ư ơ n g tiệ n trao đ ổ i , n ó k h ô n g c ầ n phải c h u y ể n đ ổ i t h à n h bất
c ứ c á i g i k h á c k h i v ớ i m ụ c đ í c h m u a h à n g h o á c h i trả t i ề n d ị c h v ụ .

1.3.

Sự phát triển các hình thái tiển tộ

T i ế n tệ là s ả n p h ẩ m tất y ế u c ủ a n ề n k i n h t ế h à n g h o á . S a u k h i
ra đ ờ i , t i ề n t ệ l à c ô n g c ụ q u a n t r ọ n g đ ể p h á t t r i ể n n ề n k i n h t ế - x ã
h ộ i . Đ ể t ạ o đ i ể u k i ệ n t h u ậ n lợi h ơ n c h o lưu t h ô n g h à n g h o á v à d ị c h
v ụ , p h át triển n ề n k in h tế-

x à h ộ i , h ìn h thái c ủ a tiền tệ c ũ n g n g à y

c à n g đ ư ợ c h o à n thiện h ơ n

1.3.1. Tiên tệ bằng hàng ỉtoá
T r o n g thời k ỳ đ ầ u lịc h s ử tiền tệ, tu ỳ t h e o n h ữ n g đ iề u k iệ n c ụ th ể

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DẢN

a


GIÂO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH -TIÈNTỆ

c ử a c á c d â n t ộ c k h á c n h a u v à ở c á c t h ờ i đ ạ i k h á c n h a u m à v a i trò t i ề n
tê đ ư ơ c
.
.

t h ể h i ê n ở c á c h à n g h o á k h á c n h a u . N h ư n c t h ồ n e«— t h ư ờ n c ,7
c
>
c
✓
c

n h ũ n " h à n g h o á đ ó là n h ữ n g v ậ t d ụ n g q u a n t r ọ n e b ậ c n h ấ t h a y n h ữ n g
đặc sản q u ý hiếm

c ủ a địa p h ư ơ n g . L ị c h sử chi n h ậ n rằng, thời k ị

n ạ u y ê n ỉ h u ỷ c ủ a t i c n t ệ , v a i trò t i ề n tệ t h ư ờ n g đ ư ợ c t h ể h i ệ n ở g i a s ú c
( d â n t ộ c c ổ đại S la v ơ ), d a thú ( ở c á c d à n t ộ c S c ă n g - đi - n á p v à n ư ớ c
N g a c ổ đại), v ỏ ố c q u ý (quần đ ả o Thái B ìn h D ư ơ n g và C h âu Phi), ch è
(T â y T a n g và M ổ n e c ổ ) , m u ố i (ở m iề n T â y Su Đ ă n e ) ...
Cùng

với sự phân c ô n g

lao đ ộ n g

xã

hội

lớn

lần t h ứ h a i , thù

c ồ n g n g h i ệ p t á c h k h ỏ i n ô n g n g h i ệ p , v a i trò tiề n tệ c h u y ể n d á n s a n g
c á c k i m lo ạ i. C u ố i c ù n g th ờ i k ỳ n a y , v a i trò tiề n tệ đ ã đ ư ợ c c ô đ i n h
ở v à n g . B ở i VI v à n g c ó n h i ề u đ ặ c t í n h ư u v i ệ t h ơ n c á c h à n g h o á k h á c
l ú c b ấ y g i ờ t r o n ẹ v i ệ c t h ự c h i ệ n c á c c h ứ c n ă n g c ủ a t i ề n t ệ . Đ ó là:
•

T í n h đ ổ n g n h ấ t c ủ a v à n g rất c a o . Đ i ê u đ ó rất t h u ậ n lợi t r o n g v i ệ c

đ o l ư ờ n g , b i ể u h i ệ n g i á c ả c ủ a c á c h à n g h o á t r o n g q u á trình t r a o đ ổ i .
•

D ễ p h â n c h i a m à k h ô n g l à m ả n h h ư ở n g đ ế n g i á trị v ố n c ó

c ù a n ó . Đ i ề u đ ó c ó ý n g h ĩ a q u a n tr ọ n g t r o n g v i ệ c b i ể u h iệ n giá c ả
và lu n t h ô n g h à n g h o á trên thị trư ờ n g. B ở i ỉẽ,

tr ê n thị t r ư ờ n g h a n g

h o á r ấ t đ a d ạ n g v à g i á c ả rất k h á c n h a u .
•

D ễ m a n g th e o , b ở i vì m ộ t th ể t íc h n h ỏ v à tr ọ n g lư ợ n g n h ỏ

c ủ a v à n . ơ c ó t h ể đ ạ i d i ệ n c h o g i á trị m ộ t k h ố i l ư ợ n g h à n g h o á l ớ n
•

T h u ậ n t i ệ n t r o n g v i ệ c t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n g d ự t r ữ g i á trị c ủ a

tiền tệ...
T rìn h đ ộ sản xuất n g à y c à n g phát triển, k h ố i lư ợ n g h à n g hoá và
d ị c h v ụ đ ư a ra t r a o đ ổ i n g à y c à n g n h i ề u . T r o n g k h i đ ó k h ả n ă n g v ề
v à n g l ạ i rất c ó h ạ n . D o v ậ y , t h e o t h ờ i g i a n , g i á trị c ủ a v à n g l ớ n đ ế n
m ứ c n g ư ờ i ta k h ó c ó t h ể c h i a n h ỏ ra đ ể t i ế n h à n h n h ữ n g v i ệ c m u a
b á n b ì n h t h ư ờ n g . M ặ t k h á c , c á c h à n g h o á đ ó n g v a i trò tiề n tệ trước

11

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẺ' QUỐC DÂN


Chương 1. Đại cương vế tài chinh và tiền tệ

đ â y đ ề u c ó k h u y n h h ư ớ n g t ự b à n t h â n n ó p h ả i c ó g i á trị v à p h ả i c ó
m ộ t c ô n g d ụ n g n h ấ t đ ị n h n à o đ ó . C ò n n g à y n a y , g i á trị c ủ a t i ề n t ệ l à
d o tính p h á p đ ịn h c ủ a nhà n ư ớ c . V i ệ c tìm k i ế m m ộ t lo ạ i h ìn h tiề n tệ
m ớ i t h a y th ê c h o v à n g tro n g lưu t h ô n e đ ã trở n ê n c ầ n th iế t.

1.3.2. Tiên giây (giấy bạc ngan hảng)
S a u m ộ t thời g ia n d à i, thời đ ạ i tiề n b ằ n g h à n g h o á đ ã n h ư ờ n g
c h ỏ c h o t h ờ i đ ại tiề n g i ấ y . L ú c đ ầ u n h ữ n g tờ g i ấ y b ạ c n g â n h à n g là
d ấ u h iệ u đ ạ i d iệ n c h o v à n g đ á n c ỉc p h ả i c ó t r o n g lư u t h ô n g . N h ữ n g
giấy

bạc

đ ịnh. V ề

ngân

hàng

đó

dược

tự d o

chuyển

đổi

ra v à n g

theo

luật

s a u d o n g â n h à n s p h á t h à n h ra n h i ề u g i ấ y b ạ c h ơ n s o v ớ i

s ố v à n g d ự trữ, l à m

cho nó khơng

cịn

được

tự d o c h u y ể n

đổi

ra

vàng. T h ờ i đại n gày

n a y , v iệ c sử d u n g tiền g i ấ y đ ã trở th à n h p h ổ

b iế n , d o tín h th u ậ n tiện c ủ a n ó tron g v i ệ c là m p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i
h à n g h ó a . Đ ó là:
•

D ẻ m a n g th e o đ ể là m p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i h à n g h o á , th a n h

tốn nợ.
•

T h u ậ n tiệ n k h i th ự c h iệ n c h ứ c n ă n g d ự trữ c ủ a c ả i d ư ớ i h ìn h

t h ứ c g i á trị.
•

B ằ n g c á c h th a y đ ổ i c o n s ô trên m ặ t đ ồ n g tiề n , m ộ t lư ợ n g g iá

trị l ớ n h a y n h ỏ đ ư ợ c b i ể u h i ệ n .
•

B ằ n g c h ế đ ộ đ ộ c q u yền phát hành g iấ y b ạc với n h ữ n g q u y

định n g h iê m

n g ặ t c ủ a C h í n h p h ủ , t i ề n g i ấ y c ó t h ể g i ữ đ ư ợ c g i á tr ị

c ủ a n ó...
M ầm

m ố n g tiền g iấ y đã x u ấ t h iệ n k h á s ớ m tr o n g lịch sử. T iề n

g iấ y xuất h iệ n ở T ru n g Q u ố c dời nhà T ố n g , ở V iệ t N a m đời T rần và
H ồ Q u ý L y , ở C h â u  u đầu th ế k ỷ 17. C h o đ ế n n h ữ n g n ă m 3 0 c ủ a
t h ế k ỷ X X , b ả n vị g i ấ y

b n c k h ô n g đ ư ợ c tự d o c h u y ể n đ ổ i ra v à n g

đ ư ợ c á p d ụ n g ở tất c ả c á c n ư ớ c trôn t h ế g i ớ i .

t r ư ờ n g đ ạ i học k in h t ế q u ố c d ả n

, 11


GIÁO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ

1.3.3. Tiến ghi sô (tiên qua ngán hàng)
T i ề n g h i s ổ là n h ữ n g k h o ả n t i ề n g ử i k h ô n g k ỳ h ạ n ớ n g â n h à n g
( t i ề n ẹ ìr i s é c ) . Đ ó l à d o h ệ t h ố n g n g â n h à n c ; t h ư ơ n g m ạ i t ạ o ra t r o n g
q u á tr ìn h t h ự c h i ệ n n g h i ệ p v ụ tín d u n g . V i ệ c s ử d ụ n g đ ồ n g t i ề n g h i
sổ được

t h ự c h i ệ n b ằ n e c á c b ú t t o á n g h i N ợ v à C ó t r ê n tài k h o ả n

t i ề n g ử i k h ố n s k ỳ h ạ n ơ n g â n h à n g . C ù n g VỚI t r ì n h đ ộ c ô n g n g h ẹ
n g â n h à n e n g à y c à n g h i ệ n đ ạ i , đ ổ n g t i ề n g h i s ổ đ ã g i ữ v ị t rí c h ủ y ế u
tr o n g t ổ n g m ứ c c u n g ứ n g tiền tệ c h o n ề n k in h tế. H i ệ n n a y ở n h ữ n g
n ư ớ c c ó n ề n k i n h t ế thị tr ư ờ n g p h á t t r iể n , tr in h đ ộ c ồ n " n g h ệ n g â n
h à n g h iệ n đ ạ i, đ ổ n g tiền gh i sổ c h i ế m

từ 9 0 %

đến 95%

trong tổn g

l ư ợ n g t iề n cu n e; ứ n g . N ó i c h u n g , h i ệ n n a y là t h ờ i đ ạ i c ủ a t i ề n g h i s ổ .
B ở i l ẽ , t i ề n g h i s ổ c ó n h ữ n g ƯU v i ệ t v ỏ n c ó c ủ a n ó :
•

G i ả m bớt m ộ t c á c h đ á n g k ể c á c c h i p h í lưu t h ô n g tiề n m ặt:

in tiề n , b ả o q u ả n , v ậ n c h u y ể n , đ ế m , đ ó n c g ó i...
•

N h a n h c h ó n g và thuận tiện c h o c á c c h ủ n h â n t h a m g ia th an h

toán qua n g â n hàng.
•

B ả o đ ả m an tồn trong v iệc sử d ụ n g đ ổ n g tiền, h ạ n c h ế đ ư ơ c

nhữ n g h iện
•

tư ợ n g ticu cự c.

T i ề n g h i s ổ t ạ o ra đ i ề u k i ệ n t h u ậ n l ợ i c h o N g â n h à n g t r u n g

ư ơ n g t r o n g v i ệ c c
1.4. Khối tiền tệ
K h i c h ư a c ó m ộ t đ ịn h n g h ĩa c h ín h x á c v ề tiền tệ, thì q u a n n i ệ m
v é c á c k h ố i tiề n tệ ( c á c h đ o lư ợ n g tiề n c u n g ứ n g ) c ũ n g k h á c n h a u .
Tuy

n h iên , quan n iệm

v ề k h ố i tiền tệ m à đ ư ợ c n h iề u

nhà kin h tế

t h ừ a n h ậ n h ơ n c ả là:

1.4.1. Khối ỉltĩí tệ MI
Đ â y là k h ố i tiề n tệ t h e o n g h ĩ a h ẹ p n h ấ t v ề l ư ợ n g tiề n c u n g ứ n g,
nó chỉ bao g ổ m

n h ữ n g p h ư ơ n g t iệ n đ ư ợ c c h ấ p n h ậ n n g a y t r o n g trao

TRƯỜNG Đ.;.l HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN .

1

III


Chương 1, Đạỉ cương vể tài chính và tiền tệ

đổi

hàng

hố, m à k h ô n g phải qua m ộ t bư ớc c h u y ể n

dổi nào. V ới

k h ố i t i ề n tệ n à y , t ổ n g l ư ợ n g t ié n c u n g ứ n g b a o g ồ m :
•

T iền đang

lưu h à n h

(cồm

tồn b ộ tiền m ặ t d o N g â n

hàng

t r u n g ư ơ n g phát h à n h đ a n g lưu h à n h n g o à i h ệ t h ố n g n g â n h à n g ) .
•

T iền gửi k h ơ n g k ỳ hạn ở n g â n h à n g th ư ơ n g m ạ i (tiền gử i m à

c h ủ s ở h ĩai củ a n ó c ó th ể phát s é c đ ể th a n h to á n tiền m u a h à n g h a v
d ịch vụ).

1.4.2. Khôi tiền tệ M2
Khối

tiền tệ n à y , v ớ i m ộ t c á c h

nhìn

rộng hơn

về

lư ợ n g

tiền

c u n g ứ n g . T h e o k h ố i tiề n tệ n à y , t ổ n g l ư ợ n c tiề n c u n g ứ n g b a o g ồ m :
•

L ư ợ n g t i ề n t h e o M 1.

•

T i ề n g ử i tiết k i ệ m ở c á c n g â n h à n g t h ư ơ n g m ạ i .

1.43. Khối tiền tệ M3
T h e o k h ố i tiền tệ n à y , tổ n g ỉư ợ n g tiền c u n g úmẹ b a o g ồ m :
•

L ư ợ n g tiền th e o M 2

•

T iền gửi c ó k ỳ hạn ở n g â n h à n g th ư ơ n g m ại.

1.4.4. Khôi tiền tệ L
T h e o k h ố i t iề n tệ n à y , t ổ n g l ư ợ n g tiề n c u n g ứrm b a o g ồ m :
•

L ư ợ n g tiền th e o M 3 .

•

C h ứ n g từ c ó g iá c ó tín h “ l ỏ n g ” c a o (d ỗ c h u y ể n

th à n h tiền

m ậ t ) : C h ứ n g từ c h ỉ tiề n g ử i , t h ư ơ n g p h i ế u , tín p h i ế u , trái p h i ê u . . .

1.5.

C hé độ tiền tệ

C h ế đ ộ tiề n tệ là h ìn h th ứ c tổ c h ứ c lư u t h ô n g t iề n tệ c ủ a m ộ t
q u ố c g i a , đ ư ợ c q u y đ ị n h b ằ n g luật p h á p . C h ế đ ộ t iề n tệ b a o g ồ m c á c
y ê u tố:

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TỂ QUỐC DÀN

13


GIẢO TRÌN H LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ

•

B ả n vị t i ề n tệ : t ứ c c á i g ì đ ư ợ c d ù n g l à m c ơ s ở đ ị n h g i á đ ổ n g

tiền q u ố c gia.

•

Đ ơ n vị t iề n tệ: m ỗ i q u ố c g i a đ ề u c ó đ ơ n vị t iề n tệ c ủ a r i c n g

m i n h v à đ ư ợ c q u y đ ị n h b ằ n g p h á p l u ậ t . Đ ơ n vị t i ề n tệ c ủ a V i ệ t N a m
l à “ đ ổ n g ” , k ý h i ệ u q u ố c t ế l à “ V N D ” ; đ ơ n v ị t i ề n t ệ c ủ a M ỹ là “ đ ô
l a ” , k ý h i ệ u q u ố c t ế là “ U S D ” ; đ ơ n vị tiề n tệ c ủ a N h ậ t B ả n là “ y ẽ n ” ,
k ý h i ỏ u q u ố c t ế là “ J P Y ” ...
•

C ơ n g cụ trao đổi:

í ứ c Ịà n h ữ n g c ô n g

c ụ đ ư ợ c s ử d ụ Hí; đ ị

thực h iện m u a bán h à n g h oá, d ịc h vụ, thanh toán cá c k h o ả n nợ n h ư
tiền g iấ y ,

tiền đ ú c , t iề n g h i sổ ...

N ó i c h u n g , tr o n g c h ế đ ộ tiền tệ.

tò t h ư ờ n g t h a y đ ổ i là b ả n

v ị t iề n tệ. L ị c h s ứ t i ề n tệ p h á t t r iể n c h o t h ấ y r ă n g , b ả n vị t iế n tệ c ủ a
c á c n ư ớ c d o đ iều k iệ n c ụ thể c ủ a m ỗ i thời k ỳ q u y ế t đ ịn h . C h o đ ế n
n a y , c á c c h ế đ ộ b ả n vị tiề n tệ s a u đ â y đã đ ư ợ c s ử đ ụ n g :

1.5.1. Chẻ độ song bản vị

Dưới ch ế độ so n g

b ản vị, đ ổ n g

tiền c u ả m ộ t n ư ứ c đ ư ợ c

xác

đ ị n h b ằ n g m ộ t t r ọ n g l ư ợ n c c ô đ ị n h c ủ a h a i k i m l o ạ i t h ư ờ n g là v à n g
và bạc. V í dụ, n ă m

1972, ở M ỹ

1 đ ô la v à n g = 1,603 g a m v à n g r ò n g ,

1 đ ỏla bạc = 2 4 ,0 6 g a m bạc ròng. T ứ c trọng lượng lđ ô la bạc n ặ n g
g ấ p 15 l ầ n t r ọ n g l ư ợ n g 1 đ ô l a v à n g .
D o g i á trị t h ị t r ư ờ n g c ủ a v à n g v à b ạ c t h ư ờ n g x u y ê n t h a y đ ổ i , đ ã
dẫn đến h iện tư ợn g tiền c ó
lưu

thơng.

H iện

tượng

g i á trị t h ấ p đ u ổ i t i ề n c ó g i á trị c a o k h ỏ i

này

được

nhà

tài

chính

Anh

là T h o m a s

G r e s h a m t h ế k ỷ 1 6 v à là g i á m đ ố c s ở đ ú c t i ề n d ư ớ i t r i ề u N ữ h o à n g
K l i z a b e t h I m ô tả n h ư s a u : “ K h i h a i k i m
khác nhau, nhưng với quyền

l o ạ i c ó g i á trị t h ị t r ư ờ n g

lự c tiề n tệ c h í n h th ứ c n h ư n h a u , th ứ

k i m lo ạ i rẻ h ơ n t r ở t h à n h p h ư ơ n g t iệ n lư u t h ô n g c h ủ y ế u t r o n g k h i
th ứ k i m lo ạ i đắt h ơ n thì b iế n k h ỏ i lưu t h ô n g ” . G iả s ử rằn g, n h à n ư ớ c
ấ n đ ị n h t ỷ l ệ đ ứ c t i ề n c h í n h t h ứ c c ủ a k i m l o ạ i b ạ c v à v à n g là 1 5 / 1 .

14

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

Chương 1, Đạí cương về tàí chính vả tiền tệ

Đ i ề u d ó c ó n g h í a là, t r ọ n c l ư ợ n ẹ
lần trọn g

l ư ợ n g t i c n tộ b ằ n s

l đ ơ n vị t i é n tệ b ằ n g b ạ c g ấ p

15

vàng. D o đ ó, bất c ứ m ộ t sự thay đổi

t r o n g g i á trị t h ị t r ư ờ n g c ủ a m ộ t k i m l o ạ i s o v ớ i k i m l o ạ i k h á c , c ó t h ể
làm c h o thứ k im
kim

l o ạ i c ó g i á trị c a o h ơ n b i ế n k h ỏ i l ư u t h ô n g . B ờ i v ì ,

l o ạ i rỏ t i é n h ơ n t r ê n t h ị t r ư ờ n g s ẽ d ư ợ c đ ư a t ớ i s ở đ ú c t i ề n đ ể

đ ú c t h à n h t i ề n , k i m l o ạ i đ ắ t h ơ n t r ê n t h ị t r ư ờ n g đ ư ợ c đ ư a ra k h ỏ i l ư u
t h ô n g đ ể c ấ t trữ h a y đ ú c t h à n h th ỏ i đ ể b á n . N ó i c á c h k h á c , m ộ t tỷ lệ
t i ề n đ ú c c ố đ ị n h v à m ộ t t ỷ l ệ t h ị t r ư ờ n g t h a y đ ổ i , c h o p h é p n g ư ờ i ta
g i ữ lạ i đ ồ n c t i ề n c ó g i á trị h ơ n v à c h o l ư u t h ô n g đ ồ n g t i ề n c ó g i á trị
k é m h ơ n . Đ i ề u đ ó đ ã x ả v ra ở M ỹ ĩ r o n c t h ế k ỷ

19, khi m à M ỹ đ a n g

g iữ c h ế đ ộ s o n g b ả n vị v à n g và b ạ c th e o luật đ ịn h . T r o n g s u ố t g ia i

đ o ạ n đ ầ u từ 1 7 9 2 đ ế n

1 8 3 4 v à n g rút k h ỏ i ỉư u t h ò n g v à t r ê n t h ự c t ế

q u ố c g i a c h ỉ c ò n là b ả n vị b ạ c . N h ư n g từ

1834-1893

b ạ c rút k h ỏ i

'ưu t h ô n g v à th ự c c h ấ t q u ố c g i a c h ỉ c ò n b ả n v ị v à n g .

1.5.2. Chế độ bản vị tiền vàng
B ả n vị tiề n v à n g là đ ồ n g tiề n c ủ a m ộ t n ư ớ c đ ư ợ c đ ả m b ả o b ằ n g
m ộ t trọ n g lư ợ n g v à n g n h ất đ ịn h th e o p h á p luật. N h ữ n g n h â n tô c ầ n
th iết c ủ a b ả n vị tiề n v à n g g ồ m :
•

N h à n ư ớ c k h ô n g h ạn c h ế v iệ c đ ú c tiền v à n g .

•

T iề n g iấ y q u ố c g ia đ ư ợ c n h à n ư ớ c x á c đ ịn h b ằ n g rnột trọ n g

l ư ợ n g v à n g n h ấ t đ ị n h v à đ ư ợ c t ự đ o c h u y ể n đ ổ i ra v à n g t h e o t ỷ l ệ đ ã
q u y định.
•

T i ề n v à n g đ ư ợ c lưu t h ô n g k h ô n g h ạ n c h ế .

C hế độ

bản

vị tiền

vàng

được

sử d ụ n g

phổ

biến

ở các

nước

trong n h ữ n g n ă m c u ố i thê k ỷ X I X và đ ầ u t h ế k ỷ X X .

1.5.3. Chê độ bản vị vàng thỏi
C h ế đ ộ b ả n vị v à n g thỏi c ũ n g q u y đ ịn h c h o đem vị tiề n tệ q u ố c
gia m ộ t trọn g lư ợ n g v à n g c ố định. N h ư n g v à n g đ ư ợ c đ ú c th àn h thỏi

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DẢN

15

GIÁO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀÍ CHÍNH - TIỂN TỆ

m à k h ồ n e đ ú c t h à n h t i ề n . V a n g k h ồ r m l ư u t h ò n g t r o n g n ề n k i n h tố,
m à c h ỉ d ự t r ừ đ ể l à m p h i r ơ n g t i ệ n than!'! t o á n q u ỗ c t ế v à c h u y ể n d ị c h
t à i s ả n ra n ư ớ c n g o à i . T i ề n g i ấ y q u ố c g i a đ ư ợ c đ ổ i ra v à n g t h e o l u ậ t
định,

nhưng

tư ơng đương
A nh năm
nhất

phải

m ột

sổ

lư ợng

tiền

giấv

nhất

định,

ít n h ấ t

phải

1 th ỏ i v à n g . C h ế đ ộ b ả n vị th ò i v à n g đ ư ợ c á p d ụ n g ở

1 9 2 5 v à q u y đ ị n h m u ố n đ ổ i t i ề n g i ấ y l ấ y v à n g p h ả i đ ổ i ít

1 .5 0 0 B ảng A n h , áp d ụ n c ờ Pháp năm

1 9 2 8 với s ố tiền g iấ y

p h ả i đ ổ i ít n h ấ t là 2 2 5 . 0 0 0 F r a n c s . . .

1.5.4. Ché đơ bản vi vảng hối đối
C h ế đ ộ b ả n vị h ố i đ o á i v à n g là c h ế đ ộ b ả n v ị t r o n g đ ó t i ề n g i ấ y
q u ố c g i a k h ô n ẹ đ ư ợ c t r ự c t i ế p c h u y . i i ' d ổ i ra v à n g , m u ố n đ ổ i ra v à n g
p h ả i t h ô n g q u a m ộ t I i g o ạ i tộ. N g o ạ i t ệ đ ó p h ả i đ ư ợ c t ự d o c h u y ể n
đ ổ i ra v à n g , n h ư đ ô l a M ỹ , b ả n g A n h . . . C h ế đ ộ b ả n vị h ố i đ o á i v à n g
đ ư ợ c á p d ụ n g ở Âii Đ ộ n ă m

1898, Đ ứ c 1924, H à Lan 1 9 28...

1.5.5. Chê độ bản vị ngoai tệ
D ư ớ i c h ế đ ồ b ả n vị n g o ạ i tệ, đ ơ n v ị tiền tệ q u ố c g i a đ ư ợ c x á (
đ ị n h b ằ n g đ ơ n vị tiề n tệ c ủ a n ư ứ c n g o à i ( n g o ạ i tộ). Đ ó p h ả i là c á c
n g o ạ i t ệ m ạ n h v à đ ư ợ c t ự d o h o á c h u y ể n đ ổ i t r ê n t hị t r ư ờ n g q u ố c t ế .
C h ế đ ộ b ản vị n à y đ ư ợ c sử d ụ n g p h ổ b iế n đ ối với c á c n ư ớ c th iếu
vàng

hoặc

v ề m ặ t c h í n h trị b ị l ệ t h u ộ c

vào nước khác

(cá c nước

t r o n g k h ố i c ộ n g đ ổ n g A n h s a u c u ộ c c h i ế n tranh t h ế g i ớ i t h ứ n h ấ t )
Để

khuyến

khích thương m ạ i q u ố c

tế và tăng trư ở ng k in h k

m ộ t c á c h c ó trật t ự , m ộ t h ì n h t h ứ c b i ế n t ư ớ n g c h ế đ ộ b ả n v ị n g o ạ i tí
đ ư ợ c h ì n h th à n h ở c á c n ư ớ c tư b ả n c h ủ n g h ĩa . C h ế đ ộ b ả n vị nà
đ ư ợ c t h ịn h h à n h từ 1 9 4 4 đ ế n 1 9 7 1 và c ó h a i đ ặ c trưng c ơ b ả n :
•

V à o c u ố i c h i ế n tranh

t h ế g iớ i lần thứ hai, M ỹ c h i ế m

p h ầ n lớ n v à n g c ủ a t h ế g iớ i. D o đ ó , B ộ tài c h í n h M ỹ , t h e o h i ộ p định
q u ố c t ế , đ ã l à m c h o v à n g v à d ô l a M ỹ c ó t h ể c h u y ể n đ ổ i đ ư ợ c lẫr

16

TRƯỜNG OẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

hừi


Chương 1, Đại cương vé tàí chính vả tiến tệ

n h a u , t h e o tỷ lệ 3 5 đ ô l a c h o m ó t ơ r iíix ơ v à n g . N h ư v ậ y , m ộ t đ ổ n g
đ ò la M ỹ c h ín h thức d ư ợ c x á c n h ận b ả n g 3 5 ỏ n g x ơ v à n g .
•

T h e o đ ó , c á c nư ớ c khác th e o h iệ p đ ịn h q u ố c tế, N g â n h à n s

t r u n g i r ơ n ẹ c á c n ư ớ c đ ó d u y trì m ộ t t ỷ g i á c ố đ ị n h đ ổ n g t i ề n c ủ a h ọ
so với đ ồ n g đôla M ỹ .
C h ẽ đ ộ b ả n vị n g o ạ i t ệ b i ế n t ư ớ n g n à y đ ã h o à n t h à n h s ứ m ệ n h
c ủ a n ó ỉà k h u y ế n k h í c h t h ư ơ n g m ạ i q u ố c t ế v à k h ố i p h ụ c k i n h t ế s a u
c h i ế n tranh t h ế g iớ i th ứ hai. N h ư n g từ n h ữ n g n ă m

1960 c h ế độ này

b á t đ ầ u s ụ p đ ổ , b ở i đ ồ n g đ ồ l a M ỹ l ạ m p h á t v à d ự trữ v à n g c ủ a M ỹ
giảm

s ú t n g h i ê m t r ọ n g . C h ế đ ộ b ả n v ị n g o ạ i tộ n à y đ ã k ế t t h ú c k h i

T ổ n g t h ố n g M ỹ - N i x ơ n t u y ê n b ố k h ô n g đ ổ i đ ồ ỉ a g i ấ y ra v à n g n g à y

15/ 8/ 1971.

1.5.6. Chế độ bản vị tiền giấy không chuyển đôi ra vàng
D ư ớ i c h ế đ ộ b ả n vị t iề n g i ấ y k h ô n e đ ư ợ c c h u y ể n đ ổ i , đ ơ n v ị
tié n tệ c ủ a m ộ t n ư ớ c k h ô n g thể tự d o c h u y ể n đ ổ i k im lo ạ i q u ý . Đ ầ u
những

năm

1 9 3 0 b ả n vị c h ế đ ộ t i ề n g i ấ y k h ô n g đ ư ợ c c h u y ể n

đổi

p h ổ b iế n . V à n g ch ỉ đ ư ợ c d ù n g đ ổ th a n h to á n c á c k h o ả n n ợ q u ố c tế,

nó bị rút khỏi lưu thơng tron? nước V không dùng làm tiền tệ và
I
k h ô n g đ ư ợ c đ ổ i t i ề n g i ấ y ra v à n g . T ừ đ â y , g i á trị t h ự c t ế c ử a đ ổ n g
t ic n c á c n ư ớ c p h ụ t h u ộ c v à o s ứ c m u a c ủ a n ó , tứ c là s ố l ư ợ n g h à n g
h o á h a y d ị c h v ụ m à n ó c ó t h ể m u a đ ư ợ c . G i á trị c ủ a m ộ t đ ơ n v ị t i ề n
tệ đ ư ợ c x á c đ ịn h b ằ n g sứ c m u a c ủ a n ó v à đ ư ợ c đ o b ằ n g s ô n g h ị c h
đ ả o c ủ a m ứ c g i á c ả c h u n g . N h ư v ậ y , m ứ c g i á c ả c h u n g c à n g c a o thì
g i á trị h a y s ứ c m u a c ủ a m ộ t đ ơ n v ị t i ề n t ệ c à n g t h ấ p v à n g ư ợ c l ạ i .

1.6. Bản chất của tài chính

1.6.1. Sự ra đời của phạm trù tài chính
L ịc h sử x ã hội lồi n g ư ờ i c h o th ấ y , v à o thời k ỳ c ô n g x ã n g u y ê n
t h u ỷ t a n rã, x ã h ộ i b ắ t đ ầ u c ó s ự p h â n côn£Ị l a o đ ộ n g , c ó s ự c h i ê m

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TÊ QUỐC DÀN

17


GIÁO TRÌNH LÝ THUT TÀI CHÍNH - TIỀN TỆ

h ữ u k h á c n h a u v ề tư liệu s ả n x u ấ t và vé sà n p h ẩ m

lao đ ộn g. T ico

đ ó , n ề n s ả n x u ấ t h à n g h o á ra đ ờ i v à t i ề n t ệ x u ấ t h i ệ n

n h ư m ộ i tất

y ế u k h á c h q u a n . T r o n g n én k in h tố h à n g h o á , v iệ c trao đ ổ i h àn g ìố
được

tiến h à n h

trung

gian.

Từ

một cách dễ dàng
đó,

người

ta

sử

thịng qua

đụne

tiền

tiền tệ là m

tệ

với

các

m òi

chức

nới
rang

p h ư ơ n g tiện trao đ ổ i v à p h ư ơ n g tiện tích lu v đ ể p h â n p h ố i t ổ n e > ả n
phẩm

x ã h ộ i, q u a đ ó tạ o lậ p v à s ử d ụ n g c á c q u ỹ t iề n tệ tro n g lổn

k in h tế, n h ằ m

m ụ c đ í c h t iê u d ù n ẹ v à đ ầ u tư p h á t t r iể n k i n h tc-xã

h ộ i. C á c q u ỹ tiền tệ n à y đ ư ợ c tạ o lậ p và s ử d ụ n g b ở i c á c tổ c iứ c
k in h tế, tổ c h ứ c x ã h ộ i h a y c á n h â n . C á c q u a n hộ k in h t ế đ ó đã à m
n ả y s i n h p h ạ m trù tài c h í n h .
L ị c h s ử x ã h ộ i l o à i n g ư ờ i c ò n c h o t h ấ y r ằ n g , k h i x ã h ộ i Ci s ự
ch iếm

h ĩm k h á c n h a u v ề tư liệ u s ả n x u ấ t, thì c ó s ự p h â n c h ia liai

cấ p và xuất h iện

phạm

trù N h à

nước. N h à

nước

ra đ ờ i , v ớ i ( n ứ c

n ă n g v à q u y ề n l ự c c ủ a m i n h đ ã t ạ o đ i ề u k i ệ n t h u ậ n l ợ i c h o s ự >hát
triển k in h tế h à n g h o á , m ở rộ n g p h ạ m

v i h o ạ t đ ộ n g c ủ a tài c h n h .

M ặ t k h á c , đ ể d u y trì h o ạ t đ ộ n g c ủ a m ì n h , n h à n ư ớ c đ ã t ạ o l ậ p -Ịuỹ

n g â n s á c h n h à n ư ớ c t h ô n g q u a q u á trình p h â n p h ố i t ổ n g sả n p iẩ m
x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị v à h ì n h t h à n h l ĩ n h v ự c t à i c h í n h n h à
nước.

N h ư v ậ y , b ê n c ạ n h nhCmc: t i ề n đ ề q u y ế t

đ ịn h

làm

nảy

inh

p h ạ m t rù t à i c h í n h l à s ả n x u ấ t h à n g h o á v à t i ề n t ệ , n h à n ư ớ c ra đ ờ i
l à m c h o h o ạ t đ ộ n g tài c h í n h n g à y c à n g p h á t t r iể n h ơ n .

1.6.2. Bdrt chất của tài chinh
V ề b ả n c h ấ t , tài c h í n h là c á c q u a n h ệ k i n h t ế t r o n g p h á n )hối
t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á t r ị , t h ô n g q u a đ ó t ạ o lậ) v à
s ử d ụ n g c á c q u ỹ tiền tệ, n h ằ m đ á p ứ n g y ê u c ầ u tíc h lu ỹ v à tiêu (ù n g
c ủ a c á c c h ủ t h ể t r o n g n ề n k i n h tế.
Đ ể h i ể u rõ h ơ n b ả n c h ấ t c ủ a tài c h í n h , ở đ â y c ầ n c ó s ự )hân
b i ệ t t à i c h í n h v ớ i m ộ t s ô p h ạ m t rù k i n h t ế c ó l i ê n q u a n k h á c .
T r ư ớ c h ế t c ầ n p h â n b iệ t tài c h í n h v ớ i t i ề n tệ. N h ì n b ề n c o à , tài

Si

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN

Chương 1, Đạí cương về tài chính và tiền tệ

c h í n h đ ư ợ c n g ư ờ i ta c ả m

n h ậ n n h ư n h ữ n g q u ỹ tiề n tệ c ủ a c á c c h ủ

t h e k h á c n h a u t r o n g x ã h ộ i. N h ư n g tài c h í n h

k h ơ n e p h ả i là t iề n tệ.

T i ề n tệ v ề b ả n c h ấ t là vật n g a n g g i á c h u n g trone; t r a o đ ổ i h à n g h o á
v ớ i c á c c h ứ c n ă n g v ố n c ó củ a nó: b iể u h iệ n g iá cả h à n g h o á , p h ư ơ n e
t iệ n trao đ ổ i ( g ồ m p h ư ư rm tiệ n lưu t h ô n g v à p h ư ơ n g tiệ n t h a n h t o á n )
v à p h ư ơ n g t iệ n t íc h lu ỹ . T à i c h í n h là s ự v ậ n đ ộ n e t ư ơ n g đ ố i c ủ a t iề n
tệ

VỚI c h ứ c

năng

phương

tiện th a n h

tốn

và phư ơne

tiện

tích

lu ỹ

t r o n g l in h v ự c p h â n p h ố i , n h ằ m t ạ o l ậ p v à s ử d ụ n c c á c q u ỹ t i ề n tộ.
G i á c ả ià m ộ t p h ạ m
h ìn h

t h ứ c g i á tr ị . N h u n g

th ô n g qua sự ch ên h

trù k i n h t ế , l i ê n q u a n đ ế n p h â n p h ố i d ư ớ i
sự phân

phối

củ a giá cả đư ợc

tiến

hành

l ệ c h g i ữ a g i á trị v à g i á c ả c ủ a h à n g h o á t r o n g

t r a o đ ổ i . T à i c h í n h là p h ạ m t r ù p h â n p h ố i p h ả n á n h s ự c h u y ể n d ị c h
g i á trị t h ô n g q u a v i ệ c t ạ o ỉ ậ p v à s ử d ụ n g c á c q u v t i ề n t ệ t r o n g n ể n
k i n h tế.
T i ề n l ư ơ n s c ũ n g l à p h ạ m tr ù p h â n p h ố i . Đ ó l à m ộ t l ư ợ n c t i ề n t ộ

n h ấ t đ ị n h đ ư ợ c trả c h o n e ư ờ i l a o đ ộ n g , t h e o n h ữ n g n g u y ê n t ắ c n h ấ t
đ ị n h . T i ề n l ư ơ n g m u ố n đ ư ợ c t h ự c h i ệ n p h ả i t h ô n g q u a tài c h í n h , tứ c
là t h ô n g q u a c á c q u a n h ệ k in h t ế t r o n g p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã
h ộ i , n h ằ m h ìn h th à n h và sử d ụ n g q u ỹ tiề n lư ơ n g tro n g n ề n k in h tế.
B ả n c h ấ t c ủ a tài c h í n h đ ư ợ c t h ể h i ệ n q u a c á c q u a n h ệ k i n h t ế
c h ủ y ế u tro n g q u á trình p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h
t h ứ c g i á trị s a u đ â y :
•

Q u a n h ệ k in h t ế g iữ a N h à n ư ớ c v ớ i c á c c ơ q u a n , đ ơ n vị k in h

tế, dân cư.
•

Quan

h ệ k i n h t ế g i ữ a c á c t ổ c h ứ c tài c h í n h

trung g ia n

với

c á c c ơ q u a n , tổ c h ứ c k i n h t ế p h i tài c h í n h , d â n c ư .
•

Q u a n h ệ k in h t ế g iữ a c á c c ơ q u a n , đ ơ n vị k in h tế, d â n c ư v ớ i

n h au và c á c q u a n hộ k inh tế tron g n ộ i b ộ c á c ch ủ thể đó.
•

Q u a n h ệ k in h t ế g iữ a c á c q u ố c g i a v ớ i n h a u trên t h ế g iớ i...

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DẢN

19


GIẢO TRÌNH LÝ THUYẾT TÀI CHÍNH - TIỂN TỆ

1.7. Chức năng của tài chính
1 .7 .1 . C h ứ c n ă n g p h â n p h ô i
P h â n p h ố i q u a tài c h í n h là s ự p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m

xà hội

d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị. T h ô n g q u a c h ứ c n ă n g n à y , c á c q u ỹ t i ề n t ệ t ậ p
trung

và k h ô n g

tập trung đ ư ợ c h ìn h

thành và sử d ụ n g

m ụ c đ í c h n h ấ t đ ịn h . P h â n p h ố i q u a tài c h í n h b a o h à m

vào

những

c ả quiá trình

p h â n p h ố i lầ n đ ầ u v à q u á t r ìn h p h â n p h ố i lại.
Q u á t r i n h p h â n p h ố i l ầ n đ ầ u là s ự p h â n p h ố i t ổ n g s ả n p h ẩ m x ã
h ộ i c h o c á c c h ủ th ể t h a m g i a v à o q u á trinh s ả n x u ấ t v ậ t c h ấ t

và d ị c h

v ụ . T r o n g q u á t r ì n h p h â n p h ố i l ầ n đ ầ u , g i á trị t ổ n g s ả n p h ẩ m

xã hội

s ẽ đ ư ợ c h ìn h th à n h c á c q u ỹ tiề n tệ sa u đ ây: Q u ỹ b ù đ ắ p n h ữ n g c h i
p h í v ậ t c h ấ t đ ã b ỏ ra t r o n g q u á tr ìn h s ả n x u ấ t , t i ế n h à n h d iịc h v ụ .
P h ầ n n à y h ì n h t h à n h q u ỹ k h ấ u h a o t à i s ả n c ố đ ị n h v à k h ô i p>h ục l ạ i
v ố n l ư u đ ộ n g đ ã b ỏ ra. Q u ỹ t i ề n t ệ n à y n h ằ m đ ả m b ả o s ả n x u i ấ t g i ả n
đ ơ n c ủ a m ọ i q u á trình sả n x u ấ t x ã h ộ i.
•

Q u ỹ tích lu ỹ n h ằ m

tái sả n x u ấ t m ở r ộ n g , đ ầ u tư phiát triển

k in h tế.
•

Q u ỹ tiêu d ù n g , b a o g ồ m

tiêu d ù n g c h o c á n h â n v à c h o n h à

nước.
Q u á trin h p h ã n p h ố i lại là q u á trình t i ế p t ụ c p h â n p h ố ii n h ữ n g
p h ầ n t h u n h ậ p c ơ b ả n , n h ữ n g q u ỹ t i ề n tộ đ ã đ ư ợ c h ì n h t h à n i h t r o n g
q u á t r ì n h p h á n p h ố i l ầ n đ ầ u ra p h ạ m

vi r ộ n g h ơ n , b a o g ồ m

cả lĩn h

v ự c k h ô n g sản xuất vật chất và d ịch vụ.
1 .7 .2 . C h ứ c n ă n g g i á m đ ố c
C h ứ c n ă n g g i á m đ ố c tài c h í n h là n ó i đ ế n k h ả n ă n g k h á i c h q u a n
c ù a p h ạ m trù t à i c h í n h . N h ờ k h ả n ă n g đ ó m à n g ư ờ i t a c ó t h ể t ó c h ứ c
k i ể m tr a q u á t r ì n h v ậ n đ ộ n g c ủ a c á c n g u ồ n t à i c h í n h đ ể t ạ o h ậ p v à s ử
d ụ n g c á c q u ỹ t i ề n t ệ . K h ả n ă n g đ ó đ ư ợ c b i ể u h i ệ n n e a y t rc on g q u á

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾQUỐC DÃN


Chương 1« Đại cương vế tàí chính vả tiền tệ

trìn h t h ự c h i ệ n c h ứ c n ă n c p h â n p h ố i c ủ a tài c h í n h . Ở đ ó , n g ư ờ i ta c ó
thể k iê m

t ra v ề m ụ c đ í c h , q u y m ô v à h i ệ u q u ả c ủ r . q u á t r ì n h t ạ o l ậ p

v à SỪ d ụ n g c á c q u v t i ề n tệ. K h á c v ớ i c h ứ c n ă n g g i á m đ ố c t à i c h í n h ,
c ô n g t á c k i ể m tra t à i c h í n h là c á c h o ạ t đ ộ n g c h ủ q u a n c ủ a c o n n g ư ờ i
trong v iệ c k iể m

tra q u á t r ì n h p h â n p h ố i đ ể t ạ o l ậ p v à s ử d ụ n g c á c

q u ỹ t iề n tệ.
Đ ỏ i t ư ợ n g g i á m đ ố c c ủ a tài c h í n h là c á c q u á t r ìn h t ạ o l ậ p v à s ử
dụng

cic

quỹ

chín h , đ ể k iểm

tiền

tệ t r o n c n ề n

kinh

tế. T h ò n g

qua

giám

đốc

tài

tra v à đ i ê u c h ỉ n h c á c q u á t r ì n h p h á n p h ố i t ổ n g s ả n

p h ẩ m x ã h ộ i d ư ớ i h ì n h t h ứ c g i á trị, p h ù h ợ p v ớ i y ê u c ầ u p h á t t r i ể n
k i n h t ế - x ã h ộ i c ủ a m ỗ i thời k ỳ . Đ ồ n g th ờ i q u a đ ó đ ể k i ể m tra v i ệ c
tạ o lạp và c h ấ p h à n h c á c chỉ tiêu k ế h o ạ c h , c á c đ ịn h m ứ c k in h t ế tài
c h í n h , q u á trìn h h ạ c h to á n k in h tế, v i ệ c c h ấ p h à n h c á c đ ạ o lu ậ t v ề
tài c h í n h , c á c c h í n h s á c h c h ế đ ộ tài c h í n h c ủ a n h à n ư ớ c . . . .

TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC ĐẢN

21