Văn bia và giá trị nghiên cứu qua loại hình bia hậu ( khảo sát trên địa bàn hà tây cũ)

Văn bia và giá trị nghiên cứu qua loại hình bia
hậu ( khảo sát trên địa bàn Hà Tây cũ)

Nguyễn Bích Trà

Viện Việt Nam học & Khoa học phát triển
Luận văn ThS ngành: Việt Nam học; Mã số: 60 31 60
Người hướng dẫn: PGS.TS. Vũ Văn Quân
Năm bảo vệ: 2011


Abstract. Vài nét về văn bia Việt Nam: Khái lược về thuật ngữ văn bia, nguồn gốc
của văn bia, sự hình thành và phát triển văn bia, tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia, các
loại hình văn bia, những giá trị của văn bia Việt Nam. Khái quát văn bia Hà Tây: Trình bày
khái quát về địa danh hành chính của vùng đất Hà Tây cũ qua các thời kỳ lịch sử, nghiên cứu
về văn bia ở Hà Tây theo niên đại, theo sự phân bố của huyện thành ở Hà Tây để làm rõ lịch
sử về các nhân vật anh hùng, lịch sử của làng xã, lịch sử khoa bảng, tình hình kinh tế, văn hóa,
xã hội Hà Tây thời kỳ trước. Bia hậu Hà Tây và những giá trị nghiên cứu: Bia hậu Hà Tây
xuất hiện bắt đầu từ thế kỷ XVII và bùng phát về số lượng ở niên đại Chính Hòa, Cảnh Hưng.
Bia hậu có nhiều giá trị khi nghiên cứu về lịch sử làng xã, về tình hình kinh tế, xã hội, văn
hóa Hà Tây thời kỳ trung và cận đại.

Keywords. Việt Nam học; Văn bia; Hà Tây; Bia hậu; Di sản văn hóa

Content
MỤC LỤC

MỤC LỤC 5
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT 8
DANH MỤC BẢNG THỐNG KÊ 9
MỞ ĐẦU 10

1. Lý do chọn đề tài 10
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 11
3. Mục tiêu nghiên cứu 13
4. Đối tƣợng, phạm vi nghiên cứu 14
5. Phƣơng pháp nghiên cứu 14
6. Nguồn tƣ liệu 14
7. Đóng góp của luận văn 15
8. Cấu trúc của luận văn 15
CHƢƠNG 1: VÀI NÉT VỀ VĂN BIA VIỆT NAM 17
1.1. Thuật ngữ văn bia 17
1.2. Sự hình thành và phát triển văn bia ở Việt Nam 20
1.3. Tình hình sƣu tầm và nghiên cứu văn bia ở Việt Nam 22
1.4. Các loại hình văn bia ở Việt Nam 26
1.5. Giá trị nghiên cứu của văn bia 29
1.5.1. Giá trị nghiên cứu về lịch sử 29
1.5.1.1. Giá trị nghiên cứu về lịch sử tư tưởng 29
1.5.1.2. Giá trị nghiên cứu về lịch sử khoa cử 34
1.5.1.3. Giá trị nghiên cứu về lịch sử làng xã 36
1.5.2. Giá trị nghiên cứu về kinh tế, xã hội, văn hóa 38
1.5.2.1. Giá trị nghiên cứu về kinh tế, xã hội của các địa phương 38
1.5.2.2. Giá trị nghiên cứu về văn hóa 41
1.5.2.3. Giá trị nghiên cứu về văn chương 44
1.5.2.4. Giá trị mỹ thuật của văn bia 48
* Tiểu kết chƣơng 1 50
CHƢƠNG 2: KHÁI QUÁT VĂN BIA HÀ TÂY 51
2.1. Vài nét về vùng đất Hà Tây cũ 51
2.2. Văn bia Hà Tây 56
2.2.1. Tình hình chung 57
2.2.1.1. Niên đại 57
2.2.1.2. Địa điểm 63

2.2.2. Những nội dung chủ yếu 67
2.2.2.1. Văn bia góp phần nghiên cứu các nhân vật lịch sử 67
2.2.2.2.Văn bia góp phần nghiên cứu các di tích văn hóa lịch sử 69
2.2.2.3. Văn bia góp phần tìm hiểu các hoạt động của làng xã 71
2.2.3.4. Văn bia góp phần nghiên cứu sinh hoạt văn hóa 80
2.2.3.5. Văn bia góp phần nghiên cứu phong tục, tập quán ở địa phương 82
* Tiểu kết chƣơng 2 85
CHƢƠNG 3: BIA HẬU VÀ NHỮNG GIÁ TRỊ NGHIÊN CỨU 86
3.1. Bia hậu 86
3.1.1. Số lượng 86
3.1.2. Phân bố 87
3.1.2.1. Phân bố theo không gian 87
3.1.2.2. Phân bố theo thời gian 89
3.2. Giá trị nghiên cứu của bia hậu 91
3.2.1. Về hình thức 91
3.2.1.1. Kích thước 92
3.2.1.2. Mỹ thuật 93
3.2.1.3. Người soạn 94
3.2.2. Về nội dung 95
3.2.2.1. Tục bầu hậu, cúng hậu 95
3.2.2.2.Vấn đề huy động đóng góp cộng đồng được phản ánh qua loại hình bia
hậu…………………………………………………………………………… 106
3.2.2.3. Phong tục, tập quán làng xã được thể hiện qua bia hậu………………110
* Tiểu kết chƣơng 3 113
KẾT LUẬN 114
TÀI LIỆU THAM KHẢO 116
PHỤ LỤC ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED.

MỞ ĐẦU

1. Lý do chọn đề tài
Trong những di sản văn hóa dân tộc mà cha ông để lại, di sản Hán
Nôm chiếm một vị trí quan trọng. Tư liệu di sản Hán Nôm có giá trị lâu bền
nhất là văn bản khắc trên bia đá. Ở khắp các tỉnh thành Việt Nam hầu như
nơi đâu cũng có văn bia. Cho đến nay, có khoảng hơn 30.000 thác bản văn
bia Hán Nôm đã được sưu tầm, niên đại dựng bia có từ thời Bắc thuộc đến
hết thời kỳ phong kiến ở Việt Nam [30, tr.9]. Việc tìm hiểu và nghiên cứu số
văn bia sưu tầm này đã được tiến hành cho chúng ta nhiều giá trị quý báu.
Những giá trị của văn bia Hán Nôm là cơ sở để tìm hiểu về xã hội Việt Nam
thời kỳ trung và cận đại. Đó cũng là nhu cầu cấp bách của khoa học và thực
tiễn.

Hà Tây (cũ) vốn là vùng đất cổ và cũng là địa phương có số lượng văn
bia Hán Nôm nhiều nhất trong cả nước. Cho đến năm 2007, chúng ta đã sưu
tầm được khoảng 2700 thác bản văn bia ở đây và chủ yếu từ các di tích đình,
chùa, đền, miếu [30, tr.51]. Với nhiều loại hình, nội dung văn bia phản ánh
đa dạng và phong phú về các lĩnh vực văn hóa, xã hội, lịch sử, kinh tế của
địa phương. Tuy nhiên, chưa có một công trình nào nghiên cứu về những giá
trị nội dung của văn bia Hà Tây.
Trong số văn bia ở Hà Tây có một loại hình văn bia tôi đặc biệt chú ý,
đó là văn bia hậu Thần, hậu Phật, hậu Hiền (gọi chung là văn bia hậu). Văn
bia hậu chiếm một khối lượng lớn trong số văn bia ở Hà Tây. Loại văn bia
này bắt đầu xuất hiện từ những năm giữa thế kỷ XVII và có sự phát triển
nhanh chóng về số lượng ở thời kỳ sau. Nội dung ghi lại trên bia hậu rất
phong phú và có giá trị để nghiên cứu tình hình văn hóa xã hội ở Hà Tây nói
riêng và Việt Nam thời kỳ phong kiến nói chung. Chính vì những lý do trên,
tôi quyết định đề tài cho luận văn của mình là: “Văn bia và giá trị nghiên
cứu qua loại hình bia hậu (khảo sát trên địa bàn Hà Tây cũ)”.
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Văn bia đã có ở Việt Nam cách đây hơn một thiên niên kỷ và niên đại
cổ nhất còn tìm thấy được là bia đời Tùy, niên hiệu Đại Nghiệp thứ 14 (618).
Ba thế kỷ sau, năm 973, với cột kinh Hoa Lư trên đó khắc những bài kinh
Phật ghi nhận thêm sự hiện diện của thể loại văn bia khắc trên đá của Việt
Nam [39]. Trải qua các triều đại Lý – Trần – Lê sơ – Mạc - Lê Trung hưng -
Tây Sơn - Nguyễn, văn bia được dựng ở khắp các làng quê và ngày càng
phát triển.
Nghiên cứu và tìm hiểu giá trị văn hóa của kho thác bản văn bia Việt
Nam đang là sự quan tâm của các nhà nghiên cứu trong nước và ngoài nước.
Công trình nghiên cứu văn bia Hán Nôm sớm nhất là vào cuối thế kỷ
XVIII của nhà bác học Lê Quý Đôn, trong sách “Kiến văn tiểu lục” mục
Thiên chương, ông đã nêu tên được 16 bài văn bia của các đời Lý – Trần –
Lê [14]. Tiếp đó, đến công trình của học giả Bùi Huy Bích, trong bộ sưu tập

nổi tiếng “Hoàng Việt văn tuyển”, đã giới thiệu 30 bài văn bia của các đời,
trong đó có 4 bài của triều Trần, 17 bài của triều Lê, 6 bài của triều Mạc, còn
lại từ Lê Trung hưng đến Gia Long [60].
Vào những năm đầu của thế kỷ XX, Viện Viễn Đông Bác Cổ Pháp tại
Hà Nội (viết tắt là E.F.E.O) đã tổ chức một đợt sưu tập cho in, rập các văn
bia, tạo thành một bộ sưu tập các thác bản văn bia Việt Nam gồm hơn
20.000 mặt bia chữ Hán, Nôm [54, tr.3]. Một số không nhỏ các văn bia quý
có niên đại sớm đã bị thất lạc.
Nghiên cứu văn bia Hán Nôm được thực hiện thường xuyên từ khi
Ban Hán Nôm ra đời, sau này đổi tên thành Viện nghiên cứu Hán Nôm, có
những công trình nghiên cứu lớn như sau: Năm 1970, bộ “Thư mục bia Việt
Nam” do Bùi Thanh Ba chỉ đạo đã hoàn thành, với 5000 trang đánh máy
chia làm 25 tập, lần đầu tiên khai thác và mô tả kho văn bia hồi bấy giờ [4].
Tiếp đó là bộ “Thư mục bia giản lược” do Hoàng Lê chủ biên cùng một
nhóm tác giả thuộc Viện nghiên cứu Hán Nôm biên soạn, gồm 30 tập, ngót
6000 trang đánh máy [22]. Hai bộ thư mục vừa nêu trên đã mô tả và giới
thiệu lược thuật về văn bia Việt Nam.
Năm 1993, có hai ấn phẩm là “Danh mục thác bản văn khắc Hán Nôm
Việt Nam” và “Văn khắc Hán Nôm Việt Nam” được xuất bản, do Nguyễn
Quang Hồng chủ biên [17]. Trong đó, văn bia ở mỗi địa phương được chọn
một số văn bản tiêu biểu cho từng thời kỳ, từng di tích.
Từ năm 2005 đến nay, với phối hợp của Viện nghiên cứu Hán Nôm,
Viện Viễn Đông Bác Cổ và Trường Cao học thực hành (Cộng hòa Pháp) đã
xây dựng được ba hạng mục lớn đó là: Tổng tập thác bản văn khắc Hán
Nôm [51], Thư mục thác bản văn khắc Hán Nôm [28], và cơ sở dữ liệu tin
học về văn khắc Hán Nôm. Công trình nghiên cứu này với mục đích giới
thiệu toàn bộ thác bản văn khắc Hán Nôm hiện đang lưu giữ tại Viện nghiên
cứu Hán Nôm.
Trên đây là các bộ thư mục lớn giới thiệu khái quát về kho thác bản
văn khắc Hán Nôm Việt Nam. Ngoài ra còn có nhiều công trình nghiên cứu

văn bia của từng địa phương trong đó có tỉnh Hà Tây. Nghiên cứu về văn bia
Hà Tây có những công trình như sau: Văn bia Hà Tây do Nguyễn Tá Nhí
chủ biên, xuất bản năm 1993, biên dịch và giới thiệu 40 bài văn bia [34]; Tư
liệu văn hiến Thăng Long – Hà Nội, do Vũ Văn Quân chủ biên, xuất bản
năm 2010 [34]. Đây là cuốn sách giới thiệu thư mục thác bản văn bia Hán
Nôm trước năm 1945, trong đó có 14 quận huyện thuộc tỉnh Hà Tây (cũ),
với hơn một nghìn văn bia.
Những năm gần đây có một số luận án Tiến sĩ và Thạc sĩ chuyên
ngành Hán Nôm đã đi sâu nghiên cứu khai thác giá trị của văn bia. Các luận
án Tiến sĩ về văn bia như: Văn bia Việt Nam và giá trị của nó khi nghiên cứu
văn học Việt Nam thời Trung đại của Trịnh Khắc Mạnh [24]; Văn bia thời
Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh sinh hoạt làng xã của Phạm Thị Vinh [52];
Văn bia khuyến học Việt Nam của Nguyễn Hữu Mùi [31]; Văn bia thời Mạc
và đóng góp của nó trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam thế kỉ XVI của Đinh
Khắc Thuân[41]. Và một số luận văn Thạc sĩ như: Nghiên cứu văn bia chợ
của Đỗ Bích Tuyển[45]; Nghiên cứu văn bia chữ Nôm của Nguyễn Thị
Hường [17] ; Nghiên cứu văn bia chùa quận Ba Đình Thành phố Hà Nội của
Đoàn Trung Hữu [19]; Nghiên cứu văn bia huyện Đông Sơn tỉnh Thanh Hóa
của Ngô Thị Thanh Tâm [37]; Nghiên cứu hệ thống văn bia đình Thừa Thiên
Huế của Nguyễn Lãm Thắng [39], v.v.…
Cùng với các loại văn bia khác, văn bia hậu cũng đã bắt đầu được nhiều
nhà nghiên cứu Hán Nôm khai thác. Những bài viết giới thiệu về bia hậu
được đăng trên các Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, Tạp chí Hán Nôm, Tạp chí
Khảo cổ học, v.v… Luận văn Thạc sĩ viết về bia hậu có đề tài: Tìm hiểu văn
bia hậu thời Tây Sơn của Lê Văn Cường [9].
Những công trình nghiên cứu trên là tiền đề cho tôi tìm hiểu, nghiên
cứu về văn bia và bia hậu ở Hà Tây.
3. Mục tiêu nghiên cứu
Lựa chọn đề tài này, tôi muốn tìm hiểu về văn bia Việt Nam nói
chung, văn bia Hà Tây nói riêng và tôi đặc biệt lưu ý đến loại hình bia hậu ở

Hà Tây. Trên cơ sở đó, việc tìm hiểu về văn bia Hà Tây có được tính hệ
thống về hình thức và nội dung. Qua đây, thấy được những giá trị của văn
bia và giá trị của văn bia hậu Hà Tây.
4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận văn là những nội dung khái quát về
văn bia Hán Nôm. Từ đó, đi vào nghiên cứu nội dung tất cả các thác bản văn
bia Hán Nôm Hà Tây trong các thời kỳ lịch sử và trên các đơn vị huyện,
thành của tỉnh.
Về phạm vi thời gian nghiên cứu văn bia Hán Nôm Hà Tây, chúng tôi
tìm hiểu văn bia Hà Tây từ khi xuất hiện đến năm 1945.
Phạm vi không gian nghiên cứu: Trong luận văn này tôi tập trung tìm
hiểu văn bia trên địa bàn tỉnh Hà Tây (cũ) trước khi sát nhập vào Hà Nội
(trước ngày 1/8/2008).
5. Phương pháp nghiên cứu
Để làm sáng tỏ những vấn đề về văn bia, văn bia Hà Tây, bia hậu ở
Hà Tây, gồm sự phân bố về không gian, về niên đại, về di tích dựng bia, về
tác giả,… chúng tôi sử dụng phương pháp thống kê, định lượng, phân loại
thác bản bia. Phương pháp này quán xuyến toàn bộ luận văn.
Để tìm hiểu nội dung được đề cập đến trong văn bia chúng tôi sử dụng
phương pháp liên ngành trong quá trình nghiên cứu về văn bia như: sử học,
văn hóa học, văn bản học.
Để làm sáng tỏ những băn khoăn trong khi nghiên cứu thác bản, tôi sử
dụng phương pháp điền dã về các địa phương.
6. Nguồn tư liệu
Luận văn sử dụng nguồn tư liệu thác bản Hán Nôm do E.F.E.O tiến
hành in rập vào những năm đầu của thế kỷ XX. Công trình đã sưu tập ngẫu
nhiên tại các địa phương nên có thể có nơi sưu tập được nhiều, có nơi ít.
Chính vì vậy, trong quá trình nghiên cứu chúng tôi không đưa ra những nhận
xét phỏng đoán cho số lượng văn bia của từng địa phương, mà căn cứ hoàn
toàn vào kết quả sưu tập của E.F.E.O để kết luận.

Đồng thời tôi sử dụng tài liệu do PGS.TS Vũ Văn Quân (ch.b) (2010):
Tư liệu văn hiến Thăng Long – Hà Nội: Thư mục tư liệu trước 1945. T1, 2.
Nxb Hà Nội. Trong đó tập một của tập sách này giới thiệu và tóm tắt toàn bộ
các văn khắc Hán Nôm khắc trên đá (văn bia) hoặc chuông khánh ở hầu hết
các địa điểm như đình, chùa, đền, miếu, nhà thờ họ, văn miếu, văn chỉ, lăng
mộ trên địa bàn Hà Nội, được sắp xếp theo thứ tự ABC tên các địa danh,
trong đó có văn bia các huyện của Hà Tây (cũ).
Tài liệu “ Văn bia Hà Tây” do Nguyễn Tá Nhí (ch.b), xuất bản năm
1993 cũng là cuốn tư liệu quan trọng trong quá trình nghiên cứu.
Các bài viết trên các tạp chí về văn bia, bia hậu cũng là những tư liệu
tham khảo quan trọng trong quá trình nghiên cứu về văn bia và giá trị nghiên
cứu của loại hình bia hậu.
7. Đóng góp của luận văn
Luận văn góp phần cung cấp tư liệu đã được định tính, định lượng về
văn bia Hà Tây và bia hậu Hà Tây. Đây là lần đầu tiên có luận văn nghiên
cứu phân loại văn bia Hà Tây theo niên đại, theo địa danh và theo loại hình
di tích.
Luận văn đã nghiên cứu giá trị của văn bia Hà Tây và bia hậu qua các
thời kỳ lịch sử. Qua đó cho thấy sự vận động và biến đổi của xã hội, kinh tế
ở địa phương.
Giá trị nghiên cứu của loại hình bia hậu trong luận văn này cho thấy
những mặt tích cực, những nét đẹp văn hóa của hình thức cúng hậu và
những mặt còn hạn chế.
8. Cấu trúc của luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận, phần nội dung luận văn được chia
làm ba chương như sau:
Chương 1. Vài nét về văn bia Việt Nam
Khái lược về thuật ngữ văn bia, nguồn gốc của văn bia. Giới thiệu về
sự hình thành và phát triển văn bia, tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia,
các loại hình văn bia, những giá trị của văn bia Việt Nam.

Chương 2. Khái quát văn bia Hà Tây
Trình bày khái quát về địa danh hành chính của vùng đất Hà Tây cũ
qua các thời kỳ lịch sử. Ở chương này tôi đã nghiên cứu về văn bia ở Hà Tây
theo niên đại, theo sự phân bố của huyện thành ở Hà Tây. Những nội dung
chủ yếu của văn bia Hà Tây thể hiện: lịch sử về các nhân vật anh hùng, lịch
sử của làng xã, lịch sử khoa bảng trên đất Hà Tây; nội dung phản ánh về
kinh tế, văn hóa, xã hội Hà Tây thời kỳ trước. Những nội dung đó đã cho
thấy văn bia Hà Tây chiếm số lượng lớn và có nhiều giá trị cho các lĩnh vực
nghiên cứu của khoa học.
Chương 3: Bia hậu Hà Tây và những giá trị nghiên cứu
Khi khảo sát số văn bia ở Hà Tây có loại hình bia hậu chiếm số lượng
lớn hơn các loại bia khác. Bia hậu Hà Tây xuất hiện bắt đầu từ thế kỷ XVII
và bùng phát về số lượng ở niên đại Chính Hòa, Cảnh Hưng. Bia hậu có
nhiều giá trị khi nghiên cứu về lịch sử làng xã, về tình hình kinh tế, xã hội,
văn hóa Hà Tây thời kỳ trung và cận đại. Khi tìm hiểu bia hậu, chúng tôi tìm
thấy nét đẹp văn hóa trong tục bầu hậu các làng quê Hà Tây, mặc dù bên
cạnh đó vẫn có mặt hạn chế.




TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Đào Duy Anh (1964): Đất nước Việt Nam qua các đời, Nxb KHXH,
Hà Nội.
2. Đào Duy Anh (2000): Việt Nam văn hóa sử cương, Nxb Văn hoá
thông tin, Hà Nội.
3. Đào Duy Anh (2004): Từ điển Hán Việt . Nxb Văn hóa thông tin, Hà
Nội.
4. Trần Thị Kim Anh (2004): “Bia hậu ở Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm,

số 3, tr.54- 63.
5. Trần Thị Kim Anh (2007): Tìm hiểu văn bia từ góc nhìn thể loại, Tạp
chí Hán Nôm, số 5, tr.43 – 51.
6. Phạm Văn Ánh (2008): “Một số đặc điểm chính của văn bia thời
Trần”, Thông báo Hán Nôm học năm 2007. Nxb Viện KHXH- Viện
Nghiên cứu Hán Nôm, tr. 36- 53.
7. Bùi Thanh Ba (1970): Thư mục văn bia Việt Nam, Tập 1- 25, Ban Hán
Nôm.
8. Trường Chinh (1986): Về văn hóa văn nghệ, Nxb Văn học, Hà Nội.
9. Lê Văn Cường (2009): Tìm hiểu văn bia Hậu thời Tây Sơn, Luận văn
Thạc sĩ Hán Nôm, Khoa Hán Nôm, Trường Đại học KHXH và Nhân
văn, Hà Nội.
10. Trần Văn Giáp (1969): “Văn bia Việt Nam, công dụng thác bản văn
bia Việt Nam đối với khoa học xã hội, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số
118, tr.3 - 19.
11. Phạm Xuân Độ (1941): Sơn Tây tỉnh, Nxb L'Auteur.
12. Lê Quý Đôn (1962): Kiến văn tiểu lục, Nxb Sử học, Hà Nội.
13. Lê Quý Đôn (2007): Đại Việt thông sử, Ngô Thế Long dịch, Văn
Tân hiệu đính, Nxb Văn hóa thông tin.
14. Mai Hồng (2004): “Tục bầu Hậu Thần, Hậu Phật qua một số tấm bia
ở một làng quê Thái Bình”, Thông báo Hán Nôm học 2003, Nxb Viện
KHXH- Viện nghiên cứu Hán Nôm, tr.270- 277.
15. Nguyễn Quang Hồng (ch.b)(1992): Văn khắc Hán Nôm Việt Nam,
Nxb KHXH, Hà Nội.
16. Nguyễn Đình Hưng (2006): “Ba bài thơ cổ khắc trên vách đá Chùa
Hang”, Tạp chí Hán Nôm, số 1, tr.76-78.
17. Nguyễn Thị Hường (2005): Nghiên cứu văn bia chữ Nôm, Luận văn
Thạc sĩ khoa học Ngữ Văn, Hà Nội.
18. Lê Văn Hưu, Phan Phu Tiên, Ngô Sĩ Liên (1967): Đại Việt sử ký
toàn thư Cao Huy Giu dịch, Đào Duy Anh hiệu đính, Nxb KHXH.

19. Đoàn Trung Hữu (2008): Nghiên cứu văn bia chùa quận Ba Đình
Thành phố Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Khoa học xã
hội và Nhân văn, Hà Nội.
20. Hoàng Lê (ch.b) (1986): Thư mục bia giản lược, Tập 1- 30, Viện
nghiên cứu Hán Nôm, Hà Nội.
21. Hoàng Lê (1982): “Tình hình sưu tầm và nghiên cứu văn bia” Tạp chí
Khảo cổ học, số 2, tr.64 - 70.
22. Trần Thị Bích Liên (2006): “ Những điều ghi nhận được qua chuyến
khảo sát làng nghề ở Hà Tây”, Nội san nghiên cứu khoa học, số 47,
tháng 8/ 2007, trường Cao Đẳng Tài chính – Kế toán Quảng Ngãi,
Tr.59-63.
23. Lê Thị Hồng Lý (2002): “Về tấm bia kỉ niệm cải lương ở Làng Đăm”,
Thông báo Hán Nôm học 2001, Tr.320-324.
24. Trịnh Khắc Mạnh (1990): Văn bia Việt Nam và giá trị nghiên cứu
của nó trong nghiên cứu văn học Việt Nam thời trung đại. Luận án
Phó Tiến Sĩ, Matxcơva.
25. Trịnh Khắc Mạnh (1993): “Đặc điểm thể loại văn bia Việt Nam”, Tạp
chí Hán Nôm, số 4, Tr.20- 27.
26. Trịnh Khắc Mạnh (1998): “Bước đầu tìm hiểu những giá trị của văn
bia Việt Nam đối với việc nghiên cứu tư tưởng chính trị xã hội nước ta
thời phong kiến”, Tạp chí Hán Nôm, số 2, Tr.27 – 39.
27. Trịnh Khắc Mạnh (2005): Văn bia đề danh Tiến sĩ Việt Nam, Tạp chí
Hán Nôm, số 4, Tr.10 – 19.
28. Trịnh Khắc Mạnh (2007-2008): Thư mục thác bản văn khắc Hán
Nôm Việt Nam: tập 1- 4, Nxb Văn hóa thông tin, Hà Nội
29. Trịnh Khắc Mạnh (2008): “ Một số nhận xét về đặc điểm, hình thức
bia Việt Nam”, Tạp chí Hán Nôm, số 1, Tr.29-39.
30. Trịnh Khắc Mạnh (2008): Một số vấn đề về văn bia Việt Nam, Nxb
KHXH, Hà Nội.
31. Nguyễn Hữu Mùi (2006): Nghiên cứu văn bia khuyến học Việt Nam

(từ thế kỷ XV- XX). Luận án Tiến sĩ Ngữ Văn, Hà Nội
32. Trần Nghĩa (1984): Sưu tầm bảo vệ thư tịch Hán Nôm. Tạp chí Hán
Nôm, số 1, Tr.11- 20.
33. Nguyễn Tá Nhí (ch. b) (1993): Văn bia Hà Tây, Nxb Bảo tàng tổng
hợp, Sở văn hóa thông tin thể thao Hà Tây.
34. Quốc sử quán triều Nguyễn (1992): Đại Nam nhất thống chí. Phạm
Trọng Điềm dịch, Đào Duy Anh hiệu đính, Tập 4. Nxb Thuận Hóa.
35. Vũ Văn Quân (ch.b) (2010): Tư liệu văn hiến Thăng Long – Hà Nội:
Thư mục tư liệu trước 1945, tập 1 - 2. Nxb Hà Nội.
36. Nguyễn Ngọc Quỳnh (2001): Tục cúng hậu xưa và nay qua các tấm
bia Hậu. Thông báo Hán Nôm học năm 2000, Nxb Viện KHXH- Viện
Nghiên cứu Hán Nôm, tr.480-490.
37. Ngô Thị Thanh Tâm (2008): Nghiên cứu văn bia huyện Đông Sơn
tỉnh Thanh Hóa, Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Khoa học xã
hội và Nhân văn, Hà Nội.
38. Hà Văn Tấn (1965): ‘Từ một cột kinh Phật năm 973 vừa phát hiện ở
Hoa Lư, Tạp chí nghiên cứu lịch sử, số 2, tr 39- 50.
39. Nguyễn Lãm Thắng (2010): Nghiên cứu hệ thống văn bia đình Thừa
Thiên Huế. Luận văn Thạc sĩ Hán Nôm, Đại học Khoa học xã hội và
Nhân văn, Hà Nội.
40. Dương Thị The, Phạm Thị Thoa (1987): “Đôi nét về bia Hậu”, Tạp
chí Hán Nôm, số 2, Tr.35-36.
41. Đinh Khắc Thuân (1996): Văn bia thời Mạc và đóng góp của nó
trong nghiên cứu lịch sử Việt Nam thế kỉ XVI. Luận án Phó Tiến Sĩ
Khoa Học Ngữ Văn, Hà Nội.
42. Đinh Khắc Thuân (1987): “ Văn bản chuông Thanh Mai thế kỷ VIII”,
Tạp chí Hán Nôm, số 1, Tr. 14-21.
43. Đinh Khắc Thuân (1996): Văn bia thời Mạc, Nxb KHXH, Hà Nội.
44. Đặng Văn Tu, Nguyễn Tá Nhí (ch.b.) (2008): Địa chí Hà Tây, Nxb
Sở Văn hóa thông tin Hà Tây.

45. Đỗ Bích Tuyển (2003): Nghiên cứu văn bia chợ, Luận văn Thạc sĩ
Hán Nôm, Hà Nội.
46. Đỗ Bích Tuyển (2005): Văn bia chợ Việt Nam- giá trị tư liệu khi tìm
hiểu các vấn đề sinh hoạt xã hội thời phong kiến, Thông báo Hán
Nôm học 2004, tr.266-270.
47. Tuyển tập văn bia Hà Nội (quyển 1), Nxb KHXH, năm 1978.
48. Văn khắc Hán Nôm Việt Nam, T. I: Từ Bắc thuộc đến thời Lí, Viện
Nghiên cứu Hán Nôm - Viện Viễn Đông bác cổ Pháp, Paris- Hà Nội,
1999
49. Văn khắc Hán Nôm Việt Nam, T. II: Thời Trần, Viện Nghiên cứu Hán
Nôm (Việt Nam) và Đại học Trung Chính (Đài Loan), Gia Nghĩa- Hà
Nội, 2002.
50. Viện Ngôn ngữ học (1998): Từ điển tiếng Việt, Nxb KHXH, Hà Nội.
51. Viện Nghiên cứu Hán Nôm ,Viện Viễn Đông Bác cổ, Viện Cao học
thực hành (2005): Tổng tập thác bản văn khắc Hán Nôm. Tập 1- 21.
Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội
52. Phạm Thị Vinh (1996): Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự phản ánh
sinh hoạt làng xã. Luận án Phó Tiến Sĩ Khoa Học Ngữ Văn, Hà Nội.
53. Phạm Thị Thùy Vinh (2002 ): Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự
phản ánh sinh hoạt làng xã, Tạp chí Hán Nôm, số 5, Tr.47-56.
54. Phạm Thị Thùy Vinh (2003): Văn bia thời Lê xứ Kinh Bắc và sự
phản ánh sinh hoạt làng xã, Nxb Văn hóa Thông tin.
55. Phạm Thị Thùy Vinh (2006): “ Lễ bầu hậu của người Việt qua tư liệu
văn bia”, Tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 3, Tr.33-40
56. Chu Kiếm Tâm (1981): Kim thạch học, Văn vật xuất bản xã, Bắc
Kinh.
57. Lưu Hiệp (1997): Văn tâm điêu long (Phan Ngọc dịch, giới thiệu và
chú thích), Nxb Văn học, Hà Nội.
58. Tần Công Vương Xuân Nguyên (1977): Tần thuyết bi kí, Trung Quốc,
Thanh niên xuất bản xã, Bắc Kinh.

59. J. Rouan (1925): Hà Đông tỉnh địa dư chí, Nxb Trung Bắc tân văn.
60. Ríp Tin B.L (1982): “Hoàng Lê nhất thống chí” và những truyền
thống của tiểu thuyết vùng Viễn Đông trong cuốn Truyền thống và
cách tân trong nền văn học các nước Đông Nam Á, Matxcơva.
61. Hoàng Việt Văn Tuyển.
62. Lâm Đào An: Tìm thấy 68 văn bia đá cổ.

22/12/2010.