Nghi lễ trưởng thành và nguồn gốc của motif tái sinh trong truyện cổ tích việt nam

CHUY6N
Mt.JC
VAN
HOC
- NGON
NGCr
HOC - NGHIEN
CCfU
VAN
HOA
- NGHE THUAT
NGHI
Li
TRUdNG THANH
VA
NGUON
GPC
COA
MOTIF
TAI SINH
TRONG TRUYEN CP TICH
VIET NAM
LA MAI
THI
GIA
Chung toi nhan thiy ring cac hinh thwc da dang cua cai chet tam thdi va
su-
song lai
cue cac nhan
v$t
trong truyen co tich dwac the hl$n qua motif tai sinh co

si/
gan gui
vdl nhwng phwang
thCrc
hanh le trong nghi le trwang thanh het swc quan trpng
cOa
chu ky ddi ngirdi. Nghi le nay co
CQI
re sau xa trong van hoa co xua
ctJa
rat nhieu dan
tpc tren the
gidi,
la nghi thwc cong nhan mpt dira tre da tra thanh ngwai lan va co
nghia la dira tre do da
dwpc
chuyen dia vi xa hpi. Nghi thwc nay bao ham motif
twpng
tnmg cua cai chet va sw tai sinh, von xuat
hi$n
rit pho bien trong
truypn
co tich cua
cic dan tpc tren the gidi va Vi$t Nam.
1.
MOTIF
TAI
SINH
TRONG
TRUYEN

CO
TiCH
VIET NAM VA NGHI
LE
TRUONG
THANH
Motif
tai
sinh
trong
truydn
co tich Viet
Nam la nh&ng tinh
tl4t chi
hi?n
tirgng
s6ng
lgi
cua nhan
v$t
trong truyen ke sau
khi
da chet dl vi mpt
1^
do nao do.
NhO-ng
dang thu'c tai sinh cda nhan
vat
duo'c
the

hi$n
rlit
da dang
nhu-
song iai do dau
thai,
do hoa than, do sy tac
dpng
cua than
ti^n,
ma quy, cua ngu'OI, cua ddng vat va
thu'c vat di kem vd'i rat nhieu nh&ng
thu'c
h4nh
ma thuat, nhu'ng
Io'i
phii
chu.
La
Mai
Thi Gla.
Tl4n
sT. Khoa Van
tipc
va
Ng6n NgO,
Tru'd'ng
Oai
hpc Khoa hpc Xa
hOi

vi
NhSn
v5n
ThSnh
ph6
H6
Chi
Minh.
biia
phep, nhu'ng nghi ll phong tuc gan
va\
nh&ng niem tin tam linh cua xa hpi
loai ngud'i.
Trong
truydn
c6
tich co chua
dirng
motif
tai sinh, CO rat nhieu nguyen nhan gay ra
cai chet tam thai cua nhan vat nhu bj thu
du'
an thit, bi ma quy diing ta thuat giet
hai
(phil phep, hut hon Iia khoi xac, diing
gay dau
tCr
chi vao
ngupi),
chet vi

rci
hay bi dim xuong
nudc
hoac chet vi bi
dpi
nucrc
sol, bi dao kiem dam, chat,
chem hay bj bam nat than the, bi dong
dinh vao dau. bi trung dpc Bi kem v6i
nhii'ng nguyen nhan gay ra
cai
chet cho
nhan vat la nhifng hinh thirc phu phep
da dang khien cho nhan vat co
th4
tai
sinh tra lai. Nhirng hinh thirc ay bao g6m
LA MAI THI GIA
-
NGHI
LE
TRUGNG
THANH VA
NGUCN
GOC
rit
nhieu cac bien phap ma thuat, cac Idi
phil ehu
kit
hgp vdi nhung dgng tae

nhay mua khi tiln hanh nghi
l§
tai
sinh,
rdt nhieu loai nude
thdn,
la
thdn,
thuoc
thdn hay eac loai bua ehu duge diing
din
trong qua trinh iam cho ngudi
chit
song
lai
tdt ea duge thye hipn bdi
nhung ngudi cdn song, nhung nhan vat
ed phep thuat hoae bdi thdn
linh,
ma quy.
Chiing tdi nhdn thay rang cdc hinh
thifc
da dang eua cdi
chit
tam thdi va su
song lai cua ede nhan vat trong truyen cd
tieh duac
thi
hien qua motif tai sinh ed
su

gin
gui vdi nhung phuang thirc hanh
ll trong mdt nghi li
hit sifc
quan trpng
cua chu ky ddi ngudi, cd cdi rl sdu xa
trong van hda eo xua eua rdt nhilu dan
tdc tren
thi
gidi,
dd la ll thanh dinh hay
cdn ggi la nghi ll trudng thdnh. Nghi le
trudng thdnh Id mgt trong nhung nghi ll
quan trgng cua to hgp nhung nghi ll chu
ky ddi song. Dd Id nghi thirc cdng nhan
mgt dira tre da trd thanh ngudi Idn va ed
nghTa la nd da duge chuyin dja vj xa hdi.
Nghi thirc nay bao ham motif tugng
trung eua cdi
ehit
va su tai
sinh.
Tire la,
viec dira tre chuyin sang giai doan
ngudi ldn khdng phai la mdt qud trinh
lien tuc md mang tinh dirt doan, giai
doan tre tha
din
day la
kit

thuc dl roi
sau do duge sinh ra mpt ldn nua vdi vj
thi
khdc.
2.
NHIJNG
Bieu HIEN
CU
THt
COA
NGHI
LE
TRU'DNG
THANH
QUA MOTIF
TAI
SINH
2.1.
Hinh thire gay
vit
thuang hoae bam
chdt cae bd phan ea thd roi ghep chung
lai vdi nhau
Trong nghi ll trudng thanh, nhung
thCr
thdch ma ehl dp thj tde dat ra cho tre vj
thanh nien thudng
hit sire
khd khan,
tham ehi rat nguy hilm, de bat budc

nhCrng
dica
tre dy phai vugt qua duge
mdi cd
thi ehu-ng
td duge tu
each
cdng
dan thi tgc da trudng thdnh cua minh.
Nhung
thii'
thach ly khi duac tiln hdnh
trong xa hdi nguyen thuy cd xua thudng
cd
thi
gay sg hai vi duge thuc hipn dudi
nhii'ng hinh thirc
hit
sire da man nhu
chat dirt mpt ngdn tay hoac mgt eanh tay,
be mdt vai chile rang hay lot da lung cua
ngudi chiu ll, Ddi vdi tre trai thanh
nien,
mdt vdi nai tren
thi
gidi thue hipn ll cat
bao quy ddu hoae ddi vdi be gdi
din
tuoi
day thi phai dl cho ngudi hanh il dung

miing vd sd sdc ben
hope
miing thuy
tinh nhgn dl rach am vat. Mdt vai nai thi
xam len than
thi
ngudi ehiu ll hinh anh
cua vat to hoac nhung hinh anh ky quai
tugng trung eho
sire
manh cua bg tgc.
Cd nai cdn bugc ngudi thu ll phai bai
qua nhCrng eon sudi hung han khi nhay
tir tren cao xuong, vipc hp cd bai qua
dugc
bin
bd ben kia hay khdng se la ket
qua ehirng nhdn cho su trudng thanh va
xirng dang gia nhdp vao bp tde.
Nhijng
thir thaeh ddi khi
hit
sire nguy hilm va
da man dy cd the gay ra eai
chit
that sy
eho ngudi chju ll.
Mdt trong nhirng
hinh
thirc gay

vit
thuang dau ddn tren eg the eua ngudi
chju
IS
la hinh thirc ca rang, tdt ea nhung
dira be
din
tuoi trudng thanh se phai
ehju
nghi thirc hdnh le ndy. Mpt so dan
tdc thilu sl d Viet Nam nhu Gia Rai, Gie
Tneng,
E De, Mndng tir xua da cd tuc
ca rang cho tre bang Hem hodc nhCrng
vien da rap. Tre
nO
edn dugc xau Id tai
tir nhd dl
din
tuoi trudng thdnh ed the
deo dugc nhu'ng chile khuyen tai ldn
TAP CHl KHOA HOC XA HQl so 8
(192)
2014
!am tir ngd voi. Mpc du hinh thirc cd rang
gay nhieu dau ddn nhung lai Id nilm tu
hdo cua nhung
dii-a
tre thdnh
nien.

Vi "ea
rang mdi binh thudng, mdi
du(?c
xem Id
ngudi trudng thanh thue thu va day du
va nhd vdy mdi de
kit
hdn, khdng bi che
cudi nen du phai ehju dau ddn nhung
khdng ai ne
trdnh"
(Vu Minh Chi, 2004, tr.
319).
Trong Canh Vang - Bich khoa thw ve
van hda nguyen
thuy,
khi nghien ciru vl
nghi ll eua cdi
chit
va bude tai
sinh,
nhd
nghien ciru James George Frazer (2007,
tr. 1090) ed dua ra nhCrng vi du vl nghi
ll trudng thdnh cua bg lac ngudi Wonghi
hodc Wonghibon d phia nam vung Tdn -
Galles. Tre vj thdnh nien
chi
dugc
chip

nhdn vdo cpng ddng khi thdng qua mdt
nghi ll bi mat, trong do cd vipc nhd mdt
chile
rang va dat cho anh ta mgt ten ggi
mdi.
Ding thdi
d dan tgc nay edn ed
truyln thuylt vl nhan
vpt
Thuremlin ldn
lugt dan tung chang trai di
din
nai xa,
gilt
ehit
hp hoae trong mdt vai trudng
hgp la bam ndt ca the hg roi lam cho ho
song Ipi vd nho cua hg mgt edi rang. Ben
cgnh do, d viing trung tdm Australia ed
bp lac Unmatjera va mdt so bg lac ldn
cpn cd
tin
tai
nghi
thirc cat bao quy ddu
va cae hdnh vi eat xeo khdc doi vdi
ngudi chju le.
Trong eac hinh thire cua vipc gdy ra
eai
chit tpm

thdi cd viec
ehpt
dirt cde bd
phdn cua ngudi chju il
(thpt
hoae tugng
trung) sau dd ghep chung
lai
vdi nhau,
vd Idm phdp cho hg song Ipi. Chi tilt ndy
da dugc truypn co tich mieu ta rat ti mf
vd da dpng trong cde dpng thirc cua
motif tai
sinh.
Chdng hpn, d dan tdc
Raglai eua
Vipt
Nam cd hai eau chuypn
CO
tich mieu ta vipe bam ndt ea
thi
ngudi
chit
sau do dung la mdn gdi Ipi
thanh hinh ngudi. Truypn Chang Mgt
Nira kl lai rang, ngay tir Iue duge sinh ra
Chang da Id mdt dira be dj dpng, Idn len
vdi eg the chT cd mpt nira. Trdi ru idng
thuang nen diing phep thuat cua minh
dl giiip chang ed duac ca

thi
cua mdt
ngudi binh thudng bang
each
diing dao
bam ndt ca
thi
eua chang trai thdnh
nhu'ng manh vun sau do dung la mdn gdi
lai ndn thdnh hinh ngudi va phu phep dl
ehdng ed
thi
song lpi trong mdt hinh hai
mdi nguyen ven (Nhilu tae gia, 2006a, tr.
174).
Truyen Liy chong rin kl lai rang,
khi cd chi b| ran an thjt, chong cd em da
gilt
ehit
eon ran ay, mo bung va idi than
the dd bj tieu hda mat nhilu phan eua chj
ra.
Sau dd chdng bdm ndt thdn
thi
cua
ehj,
lay Id mdn gdi Ipi, de qua ngdy hdm
sau thi chi sdng lai nhu xua (Nhilu tdc
gia,
2006b, tr. 162). Trong truypn Ta Ri

Trang Lan cd nhdn vat Na Ga bi ran an
thit, khi mo bung ran ra thi xdc cua ed da
thoi rira va cd nhilu sdu bo. Trang Lan
mang thi the ndng ra dpi nude va de
giOa
trdi mua eho trdi
hit
sdu bg. Sau dd
chdng chat Na Ga ra tirng khue, bd vao
ndi bung cho that chin rdi
di
qua mgt
ngay mdt dem. Nhd dd xuang Na Ga
liln lai, ndng sdng lai xinh dep han xua
(Trung tam Khoa hpc Xa hdi vd Nhdn
van Quoc gia, 2004). Truyen
Ngw&i
thg
due
va anh hoc nghe ke vl mdt dng Iao
hdnh
nghi due
ngudi, dng ndm trong tay
bi quylt cua nhirng phuang thulc nau
thjt ngudi vd mdt khudn due ma thuat.
Kha nang
diie
ngudi cua dng khdng
ehi
khiln cho ngudi chet thdnh ngudi song

md cdn ed
thi
giiip cho ngudi gid
nua.
LA MAI THI GIA -
NGHI
LE
TRU0t4G
THANH VA
NGUCN
GOC.
benh tat hay
xiu
xi trd thanh ngudi tre
trung,
xinh dep vd khde manh. Ky thuat
diic
ngudi eua dng la gilt chet ngudi
sdng va bd hg vao noi eung vdi nhCrng
phuang thudc bi truyen, ndu sdi trong
nhilu ngay dem. Sau khi than the da tan
ra thanh chdt Idng, dng do hdn hgp dd
vao trong khudn
diie.
Mdt vdi ngdy sau,
khi md khudn ra, ngudi
ehit
duge tdi
sinh vdi than
thi

hodn hao han xua
(Trung tam Khoa hgc Xa hdi va Nhan
van Quoc gia, Vien Van hgc, 2000a, tr.
490).
Mdt thu thaeh gay dau ddn khdc cua
nghi ll trudng thanh d mgt sd nai tren
thi
gidi la nghi thire ddng dinh vao ca
thi
eua ngudi chiu li. Trong truypn co
tich ed motif tdi
sinh,
hanh ddng ndy la
nguyen nhdn gay ra cdi chet cho nhan
vdt. Vd sau dd can phai nhd
din
hanh vi
ma thudt cua ngudi khdc de hut dinh ra
thi nhan
vpt
mdi cd
thi sing
Ipi. Ddn tpc
Mdng eua nudc ta ed cau chuypn Ngw&i
vg bwam ke rang,
Nii
Dao ngheo cudi
dugc vg dpp la Bang Gang Che, bgn
nhd giau ganh ti. ddng dinh vao dau
Bang Cang Che, khiln nang

chit.
Nu
Dao ldy mgt qua bdu vd mdt sirng bd lan
tir dau den chdn vg, lan
din
dau da de
hdng hao
din
do. Nu Dao diing mieng
hijt
dmh tren tran vg, hut mdt cai nang
md mat, hut hai eai ndng md mieng
ndi,
hut ba edi thi nang ngoi day, sdng lai nhu
xua (Vien Khoa hgc Xa hpi Viet Nam,
2004,
tr. 74).
Qua mdt
vai
vi du d tren ta thay hinh
thirc gay ra nhCrng
vit
thuang dau ddn
tren ea
thi
ngudi song va viee bam chat
than
thi
ra nhilu manh khdng chi dugc
thuc hien doi vdi ngudi dang song md ea

ddi vdi thi
thi
cua ngudi da cheL NghTa
la khi
thi
hien trong van hgc dan
gian,
nhCrng
thir
thdch nham gay ra nhCrng
vit
thuang tren ea the eua ngudi thy le
trong li thanh dinh khdng chf giu nguyen
gia tri
la nidt
hanh vi gay ra cai
chit
tam
thdi nCra md cdn cd gia tri nhu mpt
sy
"lam lai", "nan Igi" nham xda bd dau tieh
eua eai
ehit
dang hien hipn tren than the
cua nhan vat. Sau khi
nhu-ng
ddu
vit
eua
cdi

chit
da dugc xda bd thi phan ca
thi
da duge bam ndt dy cdn can phai chiu
su tde dgng cua eac hanh vi ma
thupt,
phil phep vdi su hd trg cua rdt nhilu tac
nhan nhu Id cdy, nude sdi, lua thi mdi
ed the tai
sinh.
Ta cd
thi
thay rang, trong
quan nipm co xua cua cdc dan tpc thi
vipe bam chat, eat cira ea
thi
eon ngudi
giu"
vai trd to ldn trong
rit
nhilu tdn giao
hay phong tue, nghi ll dan
gian,
sau nay
dugc the hien ra trong truypn
thin thopi
va trong co
tich.
Doi vdi eac bd tpe ngudi
nguyen thuy, vipc bam chat mpt each

tugng trung thdn
thi
cua tre thanh nien
trong nghi li trudng thdnh va Idm song
lai ehinh la
edi
nguon cua sire manh ma
ngudi thu li se nhan dugc sau khi tir the
gidi
eua cai
ehit
trd vl.
Mgt trong nhCrng diem ndi bat khi chung
tdi tiln hanh khao sat dang thire nhan
vat
ehit
di va song lpi do bj gay thuang
tieh hay bj bam, chat, chem cua motif tai
sinh trong truyen eo tich
la
su xuat hipn
day dgc vd ddng
vai
trd
hit sire
quan
trgng eua cdc tac nhan nudc, lua hay
cae
logi
thyc vgt. Cd the thay duge In

hipn trong dd quan nipm cua dan gian vl
kha nang sinh san vd quyin nang tai
sinh cua edc thyc
thi
ty nhien, ddn
din
su hinh thdnh cdc tin ngudng ddn gian
TAP CHl KHOA HQC XA HQl so
8 (192)
2014
nhu thd ciing
thin
nude,
thin
lira hay
cac
lopi
cay
coi
Nlu nhu Id cay ed
thi
lam liln Igi vet thuang hay thdn the da bi
bam nhd cua ngudi
chit
thi nudc cd y
nghTa nhu su
tiy rCra
tdi ldi hay su non
ndt cua tre tha dl tir dd nhan vdt cd
dugc sire khde phi thudng, va lira duge

"i
nhu mgt nang luc sieu nhien cd the
hun
diic
vd tang them sire mgnh cho tre
thdnh
dinh.
Ll trudng thanh cua mdt so
dan tge d Tay Nguyen thudng cd nghi
thire cae chang trai tuli thilu nien di den
bin
nudc tam hay rira mgt. Trong le Tu
Cai (li thanh dinh) eua ngudi Dao dau
bang ed ddng tac edc thilu nien mgc
trang phuc hdnh le va di quanh ehao lua
Idn dl duge
thin
lua ban cho
sire
mgnh
eua ngudi trudng thdnh vd xua duoi ta
ma.
2.2.
Hda trang theo hinh dang vat to de
cd
thi
giao tilp dugc vdi to
tien
hay di
vdo the gidi cua ngudi chet

Trong eac
giai
doan hdnh li
ciia
nghi ll
trudng thanh, thdi gian cua edi chet tam
thdi dugc cho Id khoanh khae md ngudi
ehju le dang di vao the gidi eua ngudi
chit
hay dang giao tilp vdi than linh
nham hgc hdi nhCrng bi quylt eua td
tien
eung nhu ddn nhgn sire manh va ma
thugt cua than linh ban cho. Tuy nhien dl
CO thi
dugc than Imh chap nhdn vd ed
thi
quay trd vl
thi
gidi
eiia
ngudi song
thi ngudi ehju ll phai hda trang theo hinh
ddng cua to
tien,
eua vgt to hoae cd
nhCrng hdnh xir nhu ngudi da
chit.
Vd
ngudl xua quan nipm rdng, nlu de ai do

trong the gidi eua ngudi
chit
biet dugc
ta Id ngudl cua
trin thi
thi hp se bdt ta d
Ipi dd mai mai vi hp khdng muon ta quay
lgi cdi trdn vd mang theo nhu'ng bi mgt
eiia hg. Chi tilt nay dugc the hipn khd da
dang trong than thogi vd truypn cl tich
tren the
gidi,
Su di vdo the gidi to tien liie
ndy dong nhat vdi cdi
chit
va su trd ve
cua nhan vat dugc xem Id dong nhat vdi
su tdi sinh trd lgi trong mgt hinh hai mdi
manh me han xua.
Trong
thin
thoai ve dng to Lgc Long
Qudn cua ngudi Viet cd chi tilt eae eon
dan eua Lge Long Quan bj thuy qudi gay
hai nen khdng ddm xuong nudc dl muu
sinh,
hg ben dot lira ggi eha vl eiru giiip.
Lgc Long Quan khuyen cdc con trude khi
xudng nudc nen xdm len minh hinh ve
eua ran, giao

long,
thuong luong dl khi
xuong nude trdnh bj thuy qudi Idm hai.
Ben eanh dd, nhung hinh ve tren mgt
trong dong Nggc Lu dd cho thay tuc hda
trang theo vat to
ciia
ngudi Vipt co da
tirng ton tai
tCr
rat xa xua. Tren mat trong
cd hinh dodn ngudi hda trang bdng Idng
chim ddi, tren dau dpi mu cd mat nhu
hinh dau ehim. d minh thi gan long chim
lam y phuc. Dong thdi tren mgt trong cdn
khac hga hinh nhu'ng con thuyin ed
dang eong vdng eung, d giu'a mdi thuyin
diu
cd mdt cdy cgt trang
sire
bang ldng
chim vd dau ehim. Nhd nghien ciru Ddo
Duy Anh (2005, tr. 293) khi nghien eiru
ve eae hinh ve tren mat trong dong Lae
Viet
da giai thich rdng nhung cdnh tugng
dugc
tdi
hien tren mat trong ehinh Id
canh li quy hon cd tinh

chit
vat to.
Ngudi xua khi tiln hanh nhCrng nghi
thirc eua ll quy hon da hda trang dl ty
ddng nhat vdi vat to. Hinh anh con
thuyin cho thay rang ed
thi
to tien eua
ngudi Lge Viet da vugt biln tir mgt que
huang cu tdi nai d mdi.
Nhu-ng
cugc
vugt biln dugc an todn Id nhd cd uy linh
LA MAI THI GIA -
NGHI
LE
TRUdNG
THANH VA
NGUCN
GOC
vgt
to
che chd va nhilu kha nang trong
khi vugt biln thyc sy, ngudi Viet xya kia
cung da
ty
hda trang vd trang
tri
thuyen
theo hinh

vat
to.
Chi tilt xam len minh hinh anh cua
ring
ran trong truyln thuylt
hay
hinh
anh
ngudi hda trang thdnh chim Lac tren mat
trong dong eho thay
tir
rit
xa xua, ngudi
Viet
da ed y
thirc
vl
ngudn goc
to
tien
cua minh
va
mong mudn
ed
hinh dgng
ben ngoai giong vdi
to
tien
de
duge

to
tien bao hg, ehe chd ddng thdi cd dugc
sire manh eua to tien
dl
cd the dau tranh
ehdng
lai
nhCrng
trd
nggi
tir
thien nhien
va cdc
thi
lyc thu
djeh.
Khi viet
vl
van hda nguyen thuy, Frazer
(2007,
tr.
1089-1090)
kl lai
rang
d
rit
nhilu
bg
Ige
co

xua, dge bipt
la
eae
bd
lge thue hanh
tue thd vat to, khi dam
thanh nien
din
tudi trudng thdnh
diu
phai trai qua mpt
sl
nghi thirc hdnh
li,
phd biln nhat
Id
"vipc
gia bd
chit
cua
chdng thanh nien roi sau dd lam cho anh
ta song lai".
Nha
nghien ciru
gia dmh
rang thuc chat cua nghi thirc nay la vipc
"nhac
bd
linh hon chdng thanh nien
ra

khdi ca
thi
de dua nhap vao vat
to
cua
anh ta". Va vipe nhdc bo linh hdn
ra
khoi
ea
thi
eung dong nghTa vdi vipe gilt ehit
anh ta hoae
it
nhat cung khiln anh ta
rai
vdo mdt giac ngu lim tuang
tu
nhu
cai
chit.
Va
trong
liic
ijm
chit
ndy,
cd mdt
ngudn sdng
mdi
dugc

riit
ra tir vat td
truyln vao ea
thi
khiln anh tdi sinh
trd
lai
hit
sire mgnh
me va
trudng thdnh.
Nhu vdy. theo Frazer (2007,
tr.
1089-
1090)
thuc chat cua nghi le trudng thdnh
ndy la
sy
trao doi
sy
sdng hogc linh hon
giCra eon ngudi
vd to vat cua anh ta.
Dong thdi
d
mgt sd bg Ige edn bugc eae
chang trai phai song tdch bipt trong
mOt
khu rifng sau
khi da

tien hdnh nghi
le
hda trang thanh vgt
to
hay
bi
vat
tl an
thit. Sau dd 1 hoac 2 ngay hp dugc quay
trd
vl
nha, tren
tay
moi ngudi
cd
mpt
cay gay dugc trang tri hai dau bang Idng
ga trong hope Idng chim
da
dilu.
Chile
gay nay
Id
bang ehirng cho thay
nhQ'ng
chdng trai trydng thanh nay da thyc
sy
ed mat
d
thi

gidi cua than
linh
trong thdi
gian vira qua.
Hinh thirc ngudi
thy li
trong nghi
le
trudng thanh hda trang thdnh vat to de di
vao
thi
gidi
thin
linh
da
tirng ton tai
d
rdt nhilu nai tren
thi
gidi,
Frazer (2007,
tr.
1101)
da
kit
lugn rang:
"6"
bat eir nai
nao md ngudi
ta

gap thay tyc thd vat
tl
vd
d bat cir nai
nao
md
ngudi
ta
trinh
diln
vd
kich gia
vd
gilt
chit
roi lam cho
chang trai
tre
song
Igi
trong
li
trudng
thdnh,
cd the tdn tai hay da tirng ton tgi,
khdng
ehf
rieng
tin
ngudng cho rang

ed
thi
gdi gam mpt cdch thudng tryc linh
hdn vao mdt ddi tugng khaeh quan nao
do
-
con vat, edi cdy hay
bit
cir vat gi
-
md edn ca
y
djnh thuc hdnh nhu vay".
Trong
eae
hinh thire song
Igi eua cac
nhan vat trong truyen co tich cd motif tai
sinh,
ed rat
nhilu cau chuyen
kl vl sy
hda than thdnh dpng
vat hay
thyc
v^t
eua nhdn
vat
sau
khi bj

gilt
ehit.
Linh
hon hay mdt phdn than the eua nhdn
v^t
tam thai an nau trong hinh dgng eua cay
edi hay ede eon vat ay dl chd ca hgi tai
sinh trd lai thanh ngudi: Yrit bj
hi
an thjt.
Trat Td
xia
rang ho rgi ra eye thjt eua Yrit,
eye thjt biln thanh
cay
nam,
cdy
nam
bien thdnh Yrit (Chang Rit). Dam
bj
qu9
bat xe th|t, khi quy phanh ngyc Dam, qua
tim
bay ra
biln thanh
eon
ehugt,
eon
TAP
CHl KHOA HQC XA

HQI
so
8 (192)
2014
chugt hda thdnh Dam (Dam Ba Len).
Con vg ca bj vg bd hpi chet, hda thanh
mgt con trdu
dye
hoa rat dpp. Trau
dye
dugc
mOt
cd gai thuc Idng yeu thugng
nSn
hda thanh ngudi (Chang Trau) (Vipn
Khoa hpe Xa hgi Vipt Nam,
2004,
tr. 63).
Trong dpng thire nhdn vdt tdi sinh thdnh
ngudi sau khi trai qua nhieu lan hda thdn
trong eae hinh dgng khae nhau, thay
nii
bgt len la hinh thirc nhdn vat hda thdnh
dgng
v|t,
Id chim hay rua, hoac an thdn
trong nhCrng lodi thyc vgt quen thupe
nhu tre, xoan ddo, edy
thj
Tam bj mp

con di ghe hgi
ehit,
linh hon ndng tgm
thdi an
nip
trong hinh ddng eua ehim
vdng anh, cay xoan dao, eay thj (Tam
Cam) (Trung tdm Khoa hgc Xa hdi vd
Nhdn van Quoc gia, Vipn Van hge,
2000b, tr. 874). Hay nhu trong truypn
Kajong va
Haiek,
Kajong
chit
hda thanh
con
riia,
riia
bj gilt hda thanh
biip
mang,
blip
mang bj ehgt edn bp mang, bp mdng
hda thdnh cay thj cd mpt qua duy nhat.
tir qua thj Kajong song lai thdnh ngudi
(Trung tdm Khoa hgc Xd hpi va Nhdn
vdn Quoc gia, Vipn Van hpc. 2000b, tr.
855).
Trong edc hinh thire bilu
hipn ciia

nghi
li trudng thdnh thdng qua motif tai smh,
chiing tdi nhan thay ddy
Id
hinh thirc
dugc
thi
hipn trong truypn ke mgt each
mg ho nhat. Cd the ddy chf Id bilu hien
eua nhii'ng quan nipm co xua vl mdi
quan hp giCra
loai
ngudi vdi
thi
gidi
dpng vgt va thye vgt eua ngudi nguyen
thuy. Tuy nhien ddy cung cd
thi
Id sy
biln dgng cua nghi le trudng thdnh - mgt
motif nghi
li
dan tgc khi chuyin
tai
vdo
truypn kl ddn gian da khdng cdn giCr
duge mli lien
h0
tryc tilp vdi ngi dung
tin ngudng, ndi dung ky hipu ma chf cdn

giCr
lai dugc nh&ng bilu hipn cd lien
quan
din
hinh thirc ky hieu cua nghi Ii
ma
thdi.
Va hinh anh vdt to ed khi da
duge bien dgng thanh edc lye lugng tu
nhien cd quan he chat ehe
din
su
tin
sinh eua eon ngudi.
2.3.
Bi thdn
linh,
ma quy hay
thii
dCr an
thjt - su tai sinh tCr bdo thai mdi
Bilu hien eua edi
chit
tgm thdi trong
nghi ll trudng thanh duge tim thay trong
cdc tdi lieu vl ede dan tde nguyen thuy
CO
xua edn ed hinh thirc nhu la sy nhdp
thdn (hay linh hdn) cua ngudi chju ll vao
mdt khdng gian kin, ddng va

toi
nhu
mdt dudng ham, edi hang, nam mo hay
trong byng eua thdn
linh,
qudi vat va cdc
eon thil dCr Tir trong khdng gian ddng
kin do, tre thanh nien phai trai qua qud
trinh hanh ll, chju tac dgng cua ma thuat
hay tu hgc phep thuat dl ciru minh thodt
ra vd tai sinh trd
lai
ttr mgt bao thai mdi.
Trong bd lac Binginga cu
trii
tren dai bd
biln
phia tay vinh Carpentarie (Oc),
ngudi ta tin rdng cd mdt vj than linh ten
la Katajalina song trong to
kiln,
khi trong
bg lac cd chang trai ndo den tuoi trudng
thanh thi thdn se ehui ra dn thjt ehdng
trai rdi lam cho chdng song Igi. Cung nhu
vgy, nhu'ng ngudi Anulas d gan dd eung
tin rang cd vi than linh ten
Gnabaia
nuot
song edc cau be thilu nien vd lam cho

ho song lai trong hinh hdi nhCrng ngudi
ddn dng trudng thdnh. Nguac Igi, nhCrng
ngudi Yabins, Bakaus va Tamis Igi tin
rang nhCrng dira tre thanh nien
bi
qudi
vat an
thit
chir khdng phai than linh vd
khi tdi hipn
lai
nghi thirc an thjt dd, hp tgo
ra mpt con qudi
vpt
to Idn vd dang sg
bang mgt chile llu ddi khoang 30m ed
LA
MAI
THI GIA - NGHI
LE TRLfOrgG
THANH VA NGUON
G6C
hinh thil ky di. vai mpt
d^u
nho cao nhu'
dau quai vat va mpt dau vuot nhon
nhir
duoi ciia no. Tre vi thanh nien da
nip
san vao trong do, sau mpt

Ipgt
nhirng
nghi ll ben ngpai, cpn quai vat
(chiSo
leu)
se non chang trai tre ra ngoai. Nhii'ng
anh ta con phai chiu mpt cupc giai
phlu
dau do'n ho'n la cat bao quy
dau
va vet
cat ay dupc cho la nhirng vet can va cao
ciu
cua quai vat khi no khac anh ta ra
ngoai (James George Frazer, 2007, tr.
1092).
Khi nghien ciru ve nghi ll nay, Vu Minh
Chi (2004, tr. 317) kl rang tren
thi gicji
cc bp lac
ngu-cri
Mende Tay Phi, trong
qua trinh tl chirc ll thanh nien cua hp co
nghi thirc bi than mat trpi an thit. Nhii'ng
vit
xam dl lai thanh seo tren
lu'ng ngupi
chiu ll sau nay dupc hilu do chinh la
vit
rang cua

thin
mat
trai.
Khi bi than mat
trpi
an thit
(chit
mpt
each tirang
trung)
nhii'ng dira tre nay se dupc day cac
phep tac nghi le, bi quylt chua benh
Sau do ngucri ta se danh trcng
suit
dem
din
sang de thilc giuc than mat trai ma
bung de ra nhirng ccn nguai truang
thanh (thyc tl la
he dypc
chp rai tir tren
cay
xuIng).
Nghi ll nay tuang trung
che
viec cac thilu nien da dwac tai sinh
thanh mpt "nguai Mende hpan hap mai",
nam dupc truyln thing bi mat cua bp
tpc.
Vii Minh Chi

(2004,
tr. 319) cung
ding
thai phat
hi$n
ra rang dan tpc Dap a
nuac ta cung cc hinh thiic tai sinh tuang
tu-,
tuc la nhung dira tre thanh nien se
duac sinh ra mpt lan nira
tu-
mpt bap
thai
mai.
Khi nh&ng nguai dan ang Dap
din
tuoi truang thanh, hp dupc tham gia vap
ll dp sac. Nguai chiu ll se dung
c?nh
chiec vpng va se bi hat nga vap chiec
vcng.
Hanh dpng nga vao vpng tuang
trung cho viec nhap vap mpt bap thai
mai.
Sau dp khi bj vpng lac hat dirng dgy,
nguai dan png thanh nien dp se khpng
cpn la dua tre con cua
be
me sinh ra ma
da tra thanh mpt cpn nguai cua xa hpi,

con nguai cua
ten
giap.
Bpi vai nguai Dap dau bang
d
tinh Lai
Chau thi ll truang thanh duac xem nhu
la mpt nghi thuc tam linh da co t& xa xua
va van
giu"
nguyen gia trj cho
din
ngay
nay. Nghi thirc nay duac chp la su sinh
ra lln thu hai cua
ngu-ai
chiu ll, sau khi
trai qua nghi te nay, dua tre mO'i dupc
than linh nhan mat, mai cp the giap tiep
duac vai the giai tp
tien.
Trong khi tien
hanh nghi le cung co mot chiec luai
duac
kit
bang day rimg tuang trung cho
bao thai ciia nguai me, nguai chiu le
lep
len dan cap va nhay
xuIng

chiec ludi
ben
dual,
sau khi buac ra khoi chiec
luai bap thai ly, cau thilu nien da chinh
thuc tra thanh ngirai dan ang cua gia
dinh va la ngucri cpng dan truang thanh
cua
xa
hpi.
Hinh anh tuang trung chp bap thai mai
trpng ll truang thanh a mpt sp bp lac cc
khi duac
thi
hien nhu la mpt
nim
ml.
Chang han nhu bp lac Cpast Murring
d
dap Tan - Galles, nguai hanh le se nam
yen trong mpt nam mp gia duac nguai
khac phii len anh ta bang mpt lap mong
nhung
miu
gl va dat
vyn.
Sau khi dupc
mpt nhpm
thiy
cung di vpng xung quanh

dpc bai cau
khin
thi anh ta dpt nhien
dung day, hat tung lap
dit
va vo
cSy,
miia
nhung dieu
miia
ma thuat dupc cho
la da hpc dupc tu tl
tien.
Tir luc do anh
ta chinh thirc duac cong nhan la
nguii
TAP
CHl KHOA HQC XA
HQl
s6
8 (192)
2014
trudng thdnh cua bg Igc (James George
Frazer. 2007, tr. 1091).
Npi dung cua cae edu truypn eo tieh ed
chira dung motif tai sinh gan gui vdi hinh
thirc sinh ra tir mdt bdo thai mdi d nghi
ll trudng thdnh, thudng mieu ta nhan
vdt bi thil
du-

nuot vdo byng sau dd dugc
ngudi khdc rach byng
thii
vd ciru ra, lam
phep cho song lai. Cha
ciia
Dam Phu bj
ed
siu
nuot. Dam Phu
di
tim ca sdu de
ciru cha. Chang gilt chet cd sau, rach
byng nd vd dua xae eha vl nhd gia Pdm
ciru
sing
(Ching Dalenh va nang Pha).
Chj bi ran an thjt, ching eua em mo byng
ran Idi chj ra vd lam phep eho ehj sdng Igi
(Ching Tran) (Nhilu tae gia, 2006b, tr.
162).
Vdi hinh thire nhdn vgt bj
thii
du' an thjt
ehi edn sdt Igi mdt bg phdn ndo dd cua
eathi,
khi dem bg phgn ay eat, ngam, u,
chdn
trong mgt khdng gian kin nhu
chum,

nil,
Idng dat (hinh anh tugng
trung cua bdo thai va
nim
mo) thi trai
qua mgt thdi
gian,
tir bp phdn cdn lai ay
se san sinh ra mpt ea
thi
day dii vd
nhan vgt se duge tai
sinh.
Trong Sw tich
mgt trang, mat trai ed nhan vat Id em trai
eua Apa bj tinh tinh an thjt chf cdn Igi qua
tim.
Apa
liy
tim em ngdm vdo mgt ehum
day nudc vd
bjt ehgt
lgi. Sau ba ngay,
Apa md chum nude ra thi da thay em
song lgi (Trung tam Khoa hgc Xa hdi vd
Nhan van Quoc gia, Vipn Van hgc, 2002,
tr.
1106).
Hay nhu truyen Siu va Sia cd
kl rang, tat ea dan Idng ngudi

H'mdng
ng bj my Ma an thjt ehf edn Igi cac ngdn
tay va ngdn chdn cua ngudi chet. Hai anh
em Sau va Sia mang nhCrng ngdn tay vd
ngdn chdn ly di chdn sdu xuong dat. [t
Idu sau, tir nhCrng ngdn tay vd ngdn chdn
do.
ngudi
sing
mgc len (Trung tam Khoa
hgc Xa hgi vd Nhan van Qudc gia, Vien
Van hgc, 2002, tr. 1055). Truypn Ching
Gialahin kl rang Gialahin bj cgp an thjt,
diu
cirng qua khdng an duge nen egp
dem bd vdo ehum. 10 ngdy sau khi md
ehum ra thi ddu
eiia
Gialahin da bien
thanh mdt em be khau khfnh. Hay trong
truyen Hai chj
em,
khi em
chit,
ehj bd tim
em vdo chum u cung 9 ganh Id phep va 9
ganh nude sudi dau ngudn. 3 ngdy, 3
dem sau mdi md ehum, em sdng lgi.
Su tai sinh cua nhan vat da
ehit

tir mgt
bao thai mdi edn thay the hipn rd nhat d
dang thire nhan vat song Igi do dugc
than linh cho dau thai vdo bung cua mgt
ngudi phu nCr khdc. Truyen Moi tinh
chung thuy ke vl tinh yeu ngang trdi cua
nang con gdi hp Phdng va ngudi con trai
hg Trang. Vi bj cha mp ep duyen, nang
con gdi hg Phdng ty tir tren kipu hoa,
sau dd duac than linh cho dau thai vdo
byng eua ngudi dan bd hp Dgng. Trong
hinh dang eua mdt dira be, ndng da
trudng thdnh
rit
nhanh va mau chdng
trd thdnh mdt cd
gdi
giong hpt nhu xua
(Trung tdm Khoa hge Xa hdi va Nhdn
van Quoc gia, Vipn Van hpc, 2002, tr.
892).
Hay truypn Duyen ng tai sinh cd cd
eon gdi
phii
dng va mgt anh hoc trd
ngheo yeu nhau nhung khdng dugc lay
nhau.
cd gai tu tir. Anh hge trd lay muc
son ghi vdo Idng ban tay ngudi yeu may
ehCr "Thir sinh duyen vj

lilu,
nguyen
kit
hgu duyen
sinh"
vd chdn ed
dudi
gam
giudng.
Cd gai dugc trdi thuang tinh
cho dau
thai
vao byng
ciia
mgt phu nhan
quy tgc khac. Ndng dugc
sinh
ra lan nCra
vd tren tay vdn cdn ddng
chCr
ngdy xua
(Nguyin Dong Chi.
2000b,
tr. 1340).
LA MAI THI GIA -
NGHI
LE
TRUCFNG
THANH VA
NGUON

GQC.
Hoac cau chuyen ke vl ddi bgn At va
Giap,
Gidp cho At mugn tien sau dd bj At
gilt
chit.
Gidp an
nip
trong mgt qua
khi,
vg At an
khi
va cd thai roi sinh ra Gidp
trong hinh hdi mgt dira be. At bj
trCrng
trj
edn Gidp trd ve nhd minh song lai nhu
xua (Sinh eon roi mai sinh cha, sinh
ehiu giir nhi rdi m&i sinh dng) (Nguyin
Dong Chi, 2000a, tr. 372).
3.
K^T
LUAN
TCr nhu'ng phdn tich va ddn chirng neu
tren,
chimg tdi thay rang motif tdi sinh
trong truyen co tich Vipt Nam chinh la sy
chuyin tai cua nghi li trudng thanh ed
nguon goc tir trong lich sir van hda dan
tdc vao van hgc. Cd the khdng djnh nghi

li trudng thdnh chinh la mpt
hinh
thire
nguyen thuy cua motif tai sinh trong van
hge dan
gian.
Dong thdi khi duge chuyin
hda
tCr
mdt motif dan tdc hgc thdnh motif
truypn ke dan gian thi day eung id mpt
trong
nhO-ng
nghi li nguyen thuy cdn giu'
lai duge nhCrng hinh thuc trye tilp, gan
gui va di nhan dien nhat •
TAI LIEU
TRiCH
DAN
I.Ddo
Duy
Anh.
2005.
Lich sCfco
dai
Viet
Nam.
Hd Ngi: Nxb. Van hda Thdng tin.
2.
James George Frazer. 2007.

Canh vang
-
Bach khoa thw
vi van hoa nguyen
thuy.
Hd Ngi:
Nxb.
Van hda Thdng tin.
3. Nguyin Dong Chi. 2000a. Kho
tangtruygn
cd tich
Vigt Nam (tap
1). Ha Ngi: Nxb. Gido
dye.
4.
Nguyin
Ding
Chi. 2000b. Kho
tang truygn
cd tich
Vigt Nam
(tgp 2). Ha Npi; Nxb. Gido
dye.
5. Nhieu tdc
gia.
2006a. Truyen co Ma Ndng. TPHCM: Nxb. Van Nghp.
6. Nhilu tdc
gid.
2006b.
Tnjyen

co
Raglai.
TPHCM: Nxb. Van Nghp.
7. Trung tdm Khoa hge Xa hgi vd Nhan van Quoc gia, Vipn Van hgc. 2000a. Tuyin t$p van
hgc din
gian Viet Nam
(tap
2,
quyen
1),
TruySn
cd
tich.
Hd Ngi: Nxb. Giao due.
8. Trung tam Khoa hgc Xa hgi vd Nhdn van Quoc gia, Vien Van hgc. 2000b.
Tuyen t$p
vin
hgc
dan gian Viet Nam
(tap 2, quyen 2),
Truyen
cd
tich.
Hd Ndi: Nxb. Gido due.
9. Trung tdm Khoa hpc Xa hgi vd Nhdn van Qudc gia, Vien Vdn hpc. 2002.
Tdng
tap
van hoc
cac
dan tgc

thiiu s6
Viet Nam
(tap 2),
Truygn
cd din
gian.
Da Nang: Nxb. Dd Nang.
10.
Trung tdm Khoa hgc Xa hgi vd Nhdn van QuIc gia. 2004. Tinh tuyin van hgc
Vl$t Nam
(tap 2, quyen 1),
Van hgc
cic din
tdc
thiiu
sd.
Hd Ngi: Nxb. Khoa
hgcXa
hgi.
11.
Vien Khoa hgc Xa hgi Viet Nam. 2004. Tdng tap van hgc dan
gian
ngw&i Vidt (tgp 6),
Tnjyen
cd tich thin
ky.
Hd Ngi: Nxb. Khoa hgc Xa hpi.
12.
Vu Minh Chi. 2004. Nhin hgc
van

hda - con
ngw&i
vai
thien
nhien,
xa hgi
va
thi
gl&l sieu
nhidn.
Hd Ngi: Nxb. Chinh tri Quoc gia.