Hoa văn tứ quý trong mỹ thuật thời nguyễn

VAN HOA NGHF THUAT TROMC MIWC
[/HOA VAN Tir OUY
TRONC MY THUAT THCll
NCUYIN
DAO THI THUY ANH
LTS:
Niy thuit thdi Nguyin cd
ie
phai
ii
mft di^
tii
nghien cum thit
diy
cing.
Do
nhii'u bi^n d£i cua iich
sur,
xa hf i cung nhu
nhiihg chuyin df ng trong giao luu vin hda
vdi thi
gidi
bdn ngoii, nhin
chung.
Mm
my
xa hf i thdi dd da chira dpig
rit
nhiiu biln
thii.
Mft gie nhd cua my thuit thdi Nguyin

duoc di cip
hong
bii vilt
dudi
diy phin nio
gidp
ban
doe
hinh dung
dugc
su
biln thii iy.
Hy
vong,
tdi diy, chung tdi so cd djp
dl
cip
siu rfng hon
vl
mft chu
dl
nghiin ciru ri't
cuIn hit vi ding diifoe quan tim niy.
Hoa sen
Kien true canh \'at hda da tao nen nhQng net
phong phu trong cic dd in kiln true thdi Nguyin
TK XIX. Hoa sen mang tfnh chat thuin my
quyen hda trong ve tao nha. Kie'n true thdi
Nguyin khdng ehi phit tridn don le mdt the loai
cung dinh ma phit tridn manh ve kidn true tdn

giao:
den dii, lang tim, nha thd, ehua thip, TQ
Bac chf Nam. nhQng cdng trinh kien true vdi dd
in dupc nghien cQu ky ludng kit ca'u ty le, phong
thiiy da dupe the nghiem tren nhilu md hinh ldn
nhd. Duong thdi, nhi thd Cdng giao dupc xay
dung d khip noi tren ci nudc, su dung he thdng
vdm bin nguyet kieu Roman vdi nhung tru
chd'ng dd tao hanh lang nghi ll. Dd li su kit hpp
giQa ba phong cich Roman, Gothique, kien true
Tay Ban Nha nen kien true cd chidu eao thanh
thoat; kidn true mii cong kit hpp vudng trdn
tupng trung eho dit trdi, hay sir hda hpp ami
duong. O cac tinh midn Bic, kidn true nha thd
chii ydu kdt hpp cung trdn gdc nhpn, phin ndi
thit la nhung vdm cudn cong bup sen vdi cac gd
trang tri tinh tl, kdt hpp trang trf tranh tudng va
kfnh mau rue rd (nha thd Ham Long, nha thd
Ldn d Ha Ndi). Nhung ldp kidn true lin lupt
dupc kit ciu chat che, dan xen \'di iiliQng dudng
cong gpi cam giac nhu chi'nh nhung ldp ciiili hoa
sen dang dm ap he thd'ng kien true nhi thd, nhu
d nha thd Dai On (Chuang My), nha thd Bing Sd
("rhudng Tin), nha thd Ha Hdi, nha thd Ke Set
(Thanh Tri, Ha Ndi)
Thdi Nguyin, cac cinh li bieu thj eho tfnh
thien nhien dupc nghe nhin kidu thQc hda da
dang trong trang trf kidn true. Hoa van hinh
bdng sen gpi len tfnh chat dae biet lam hdi
tudng den tda sen cua Phat. Tuy vao tQng vj trf

cd nhQng gdc nhin tudng minh vd hoa sen ma ta
tha'y nhung bidn hinh tu bieu tupng bdng sen
dupc sing tao tren co sd cich dieu hinh the.
Dac biet, cd thd dl dang nhan ra su giao thoa
giua phong each Tiy Au va phong cich Ddng
Phuong trong nghe thuit trang trf kidn true thdi
Nguyin. Tren cic miu cua sudn nha, treft cac
gd nde nha thd hp Trieu, hp Nguyin Huy, hp
Cao (Trilu Khue, Ha Ndi), ngudi ta vin tha'y
xuat hien nhdm "tQ huu": mai, lien, cue, true,
trong dd motip hoa - li sen dupc cich dieu theo
mdt kilu thQc hoan toan dac biet, gpi lai hinh
anh dai sen eiia due Phat.
Tii bien chd cua cic nghe nhan da bdc Id
trong kidu thuc Id hda: Li sen dupc bien hinh
nhu bidu tuong con rua (quy - mdt trong tQ linh)
trong nhQng trang trf dau gdi d thip phat (thip
chua Thien Mu - Hue); hoac tren cic trang trf
dau edt tru, trang trf ludn nde, ludn mai, bidu
tupng hoa sen dupe cich dieu hda eao, nhai la
trong kidn true chua, den, mieu Li sen khic
tia dudng gan nhu hinh khic ha dd lac thu tren
mai rua, diu rua ngdc len sinh ddng, ngd
nghinh va hoan toan an nhap vdi nhung dii sen
U|S6
320
Thang 2-2011
MY THUAT - KIEN TR['\C
va bup sen dupc each dieu mim mai trong dai
trang trf chu nhat nim ngang.

Sdng nudc cung dupc cich dieu nhjp nhing
tao thinh mdt motip li sen bien hinh mang theo
Idi chuc tung sang quy, vung bin va huong sic
dai lau. Con rua chfnh la bieu trung cho sir \'inh
cuu vi trudng tdn, kit hpp hai hinh miu niy
trong mdt bidu tupng trang trf chfnh la dilu
nghe nhan mud'n gui gim vio dd y niem trudng
cuu ciia nhan cich Phat giio.
Nghe thuat cham khic vi cic dii phu dieu
ldn di kem vdi cic cdng trinh kiln true (gpi
ehung la trang trf kidn true) cung dupe coi la
bidu miu cho ve dep tinh khiei, trang nha va
tinh td. Tren cac buc binh phong, canh cua,
kham thd, cau ddi, ke but, bdng sen kidu thQc
hda dupc kit hpp vdi cic hoa day, dd'i mat trdi-
dd chi'nh la sir so sinh bdng sen gid'ng nhu
chfnh nhan quan tu: Tia sing mat trdi chieu rpi
bdng sen. Nghe nhan da rat kheo leo trong viec
nhan hinh hda motip trang trf, cham khic: vdi
nhung net cham khdng rdi rim, khdng qui ciu
ky nhung bidu tupng bdng sen hda ddu rdng kdt
hpp trong mang cham da thu hut diem nhin bdi
cac dai hda day dang ddi. May dupc each dieu
hda bing cic hinh x-oin nhe nhing chum lai d
trung tam tao ra hinh diu rdng mieng rdng dang
ngam chQ phiic.
Hoa sen thd hien rd net quy luat phd quit
trong thien nhien: am duong, ddng tinh, nhung
canh hoa vQa nhe nhing vua li sir tfeh hpp cua
vu tru nhan sinh, tung Idp cinh mdng manh

nhung chua dung ben trong la sir ddn nhan anh
sing tu nhien, nhung gipt suong long lanh mdi
sing sdm va sir tinh dieu eua trdi dai hpp lai.
Hoa sen cung chfnh la eon ngudi.
Hoa ciic
Cung nhu hoa sen, da tQ lau hoa cue dupe
lira chpn lim bieu tupng ciia Phat giao. Cac
nghe nhan da thue hien cic hoa van Ii, hoa tren
cac cau dd'i, tren cic bd phan kiln true va nhilu
md thQc khic. Trong dd hoa cue chfnh la hien
than cua su quy hidm. Mua thu, cue nd hoa vdi
nhQng thuy ldn cua bdng cue dai dda vQa sang
quy lai vua nhu hien than eua sir ddi dao sinh
khf. The gidi thuc vat dupc bien cai dudi dang
kieu thQc hda theo trf tudng tupng phong phu.
Cue nim trong bd tif thdi, va cdn dupc gui gim
tham y trong tif quy: mai, lan, cue, true. Phdi
hpp vdi nhung dudng net tinh td vdi nhQng net
khic cham ngon lanh linh hoat, nghe nhan xua
da phd'i hpp nhung tinh hoa vao trong sir mdc
mac ma lai nang len quydn nang cua bdng cue
(dien Long An, Hue).
Diem trang trf ndi bat trong cac cdng trinh
kidn true ta vin thudng gap li cic dau tan cung
cua cic nde mii, eae dau mut cua cac nde tam
giie la hoa van cue day cich dieu vdi nhQng
quy tic nhat djnh. Tren cic dudng vien mii nha
cd tai Hud, cue day don gian dupe lap di lap lai.
Hoac tren mpt sd ehi tidt trang trf canh eua gd
vdi ky thuat cham long va cham thung, lai cd sir

each dieu tQ nhung dai hoa day va li dan quyen
nhau thanh nhung dudng xoin rit sinh ddng,
hinh miu trung tam bao gid cung li bdng cue
cich dieu vdi ldp nhuy trdn vi cic tua tda ddu
xung quanh tao sir dang ddi. Du trong bd cue
dpc hoac bd cue ngang, hoa cue ludn ludn dupc
thd hien vdi su thanh thoit, quydn ru nhung
cung rit nhe nhang.
Kidn true nha thd phuang Tay dupc trang
hoang long liy song khdng thd thidu dupc cua
sd hoa hdng. Tuy nhien, d nhidu nha thd Cdng
giao Viet Nam dupc xay dung dudi trieu
Nguyin, eua sd hoa hdng lai dupc bien dieu
thinh cua sd hinh bdng cue, vf du nhu cua sd
nha thd Phung Khoang, nhi thd ling Tim (Hi
Ndi).
TQ bdng cue kidu thQc hda cho din bdng
cue hda diu rdng tren kien true nhi thd cho ddn
nhQng dai phu dieu cham thung cdnh Id hda
long vi kidu thQc trang trf bdng day tren cic
rudng nha gd cd ddu thd hien sir sing tao cua
nghe nhan (nhi cd hp Trieu, Trilu Khue, Hi
Ndi;
nha cd tai Dai Ndi Hue). Nhirng dii phu
dieu lien tuc, mat dp trang trf diy song vin
khdng rdi mit tai chua Bdi Khe (Thudng Tfn,
Hi Ndi) nhd su khoing dat ma tinh td trong net
cham. Cd khi la sir sip xdp motip chim vdi mdt
loai thao mdc nao dd hoac thao mdc dupe kidu
thQc hda thanh con vat linh trong nhQng dd in

trang trf ddc dio. Ngay ca dd trd'ng - mdt tin vat
cung ed sir lira chpn motip la cue hda rdng (cue
Thang 2-2011
So'320|g
VAN HOA NGHE THUAT TROMC MIWC
hda long giao) ben canh nhQng dim miy each
dieu hinh day.
De trang trf cic binh phong, cic lang tim
thd (lang Khai Djnh, lang Tu DQc, dien thd d
An Lang, Hue) ddn cic didm trin bia Van Mieu
Mao Diln (Hung Yen), Vd Mieu (Dai Ndi
Hue) va cac tic phim tranh ghep gdm tai dien
thd Khai Djnh, nghe nhan thdi dd da su dung
nhieu hpa tilt ve ldng vao nhau. md phdng ve
dep bdng cue, bdng mai vdi phong phu cich thd
hien. Dilu dd chung td tu duy thim my thdi
Nguyin khi sinh ddng va phong phu.
Trong cic edt mat tiin d cic ngdi ehua miin
Bic (chua Bdi Khe, chua Dau d huyen Thudng
Tfn, chua Phuc Khanh, d phd Tay Son, chua
Tridu Khue, Thanh Xuan, Ha Ndi) xuit hien li
cue dai cong, manh nhd tupng trung dudi
phupng xde canh dupe kieu thuc hda trong hinh
miu vat linh. Cd the ndi, bidu tupng tu nhien
khdng bao gid bj bidn ddi, ehi cd ldp y nghia
bidu trung cua nd mdi dupe bien hda tuong Qng
vdi sir each tan, bidn dieu hinh thd phu hpp y dd
sang tao cua nghe nhan.
Hoa mai
Khdng ngoai trQ y nghia tupng trung cho

mua xuan, hoa mai nhe nhing di sau vao nghe
thuat tao hinh nhu mdt thu choi tao nha. Hoa
mai dupe thd hien trong cic dd in trang trf kidn
true vua mang y nghia trang trf, lam dep vQa
khic sau timg thd gd cam xuc, y tinh va nhirng
net tu nhien trong tam thQc con ngudi. Ngudi
nghe .si mang theo ci he tu tudng vao timg md
thQc trang trf. Mai la bidu trung cua dQc quan
tu, la ve dep tao nha cua tam hdn: mai edt cdch,
tuyet tinh thdn.
Nghe nhan tidp tuc nhan cich hda mdt loai
hoa theo nhQng quy udc dao due va quan niem
sdng truyin thd'ng: canh hoa mai hoac canh hoa
dio dupc biln ddi thanh chim phung (mai hda
ky lan) Nhung net khic cham tudng vd tinh
mi hQu y dd trudc hit la thu choi tao nha ciia
ngudi nghe si, hp tu do phdng tung trong sing
tao song tai bidn chd lai li d sir kdt hpp thao
mdc \di nhirng con vat quydn nang ky bf. Loii
hoa mai trd nen cd dQc tfnh ma thudt.
Ngay
tQ
xa xa, ngudi Trung Qud'c da coi mai
la mdt vj thud'c quy, phdng ngua va chd'ng lai
ma quy ic ddc. O Viet Nam, hoa mai la dQc
hanh cua ngudi thieu nu:
Lach minh vd
be'
bdng mai
Be rdi. cita ddng then gdi, uy nghi

Bdng mai cung chfnh la hien than cua ve
dep nQ nhi, mdng manh nhung kfn dio, y nhi.
Bdng mai cung dupc gin vdi nhidu bidu tupng
khac dd dl cao y tudng ve ve dep nhan cich:
mai didu - la cay mai va nhung con chim; mai
hac,
cay mai va eon chim hac hoac con cd
tring. Than cd manh mai cin min dd'i chinh vdi
bdng mai nhe nhang tinh khiet la ve dep tao nha
dupc dd cap nhidu trong cic mang dd tii trang
trf kidn true. Sir bidn thai cua/motip bdng mai
trong trang trf kidn true dupc thien bidn van
hinh nhung tuu ehung vin la y tudng ea ngpi ve
dep phim chat eon ngudi, gin vdi hinh miu
ngudi phu nu duyen ding, e a'p, thanh cao. Hinh
tuong hoa mai dupe kdt hap vdi dang dieu sinh
ddng trong timg vj trf kidn true, kd ca nhung chi
tidt kien true nhd nhat nhu trang tri diem edt tru
ddn nhirng mang diu du ldn tai dinh lang Xdm,
dinh HQu Bd, dinh Huong Lang (Vinh Phuc),
dinh tren, dinh dudi thd DQc thinh td Phung
Hung (Trieu Khue, Ha Ndi), hoa vin cQ chum
chim nhu the, nam cinh hoa trdn trja xinh xin
xde nd nam hudng vin tuu trung hudng tam
bing Idp nhuy vdi nhung tua cinh thanh mdng,
didm them nhQng ddm nhd la net cham phi nhe
nhang. Hoa mai cQng gid'ng nhu hoa dao vdi
hinh thQc xinh xinh nam canh nhung diem khac
biet dupc thd hien d bdng mai la mai dupc thich
Qng ngay ca khi anh ning git gao nhat. Chinh

nhQng tia ning mat trdi khic nghiet dd nhu
ving thu lua cang lim cho hoa mai them tuoi
nhuan, vang sing va long Iiy hon. Bit dupe
thin y tu tu nhien vd'n ed, ngudi xua da dd hoa
mai bdc Id khf chat mdt cich sinh ddng nhit
qua tQng nhan td tao hinh: dudng net dirt khoat
nhung thanh nhe, bdng mai nhd be khdng cin
miu sic nhung nhirng Idp cham cao thi'p, dp gd
ndi thay ddi phong phu da tao ra inh sang
huydn dieu tQ nhung ldp cinh, tao ra cic sic do
tQ nhQng mang cham khic trang trf trong kie'n
true.
Sd 320
11 Thang
2-2011
i;y^5i
;7,!-:.,
MY THUAT-KIEN TRUC
NhQng dd gd, da xuit hien trong cham khic
hinh bdng mai d my thuat thdi Nguyin la net
dien hinh rieng cua phong cich cac dng vua
trieu Nguyin. Tu trang trf cham khic kien true
den cic mang cham trang trf va phu dieu d tu gia
tren cic dd vat dung ngudi ta vin thay hoa mai
mang net dep sau sic nhu nhirng ngudi phii nQ
phuong Ddng. Tren nhung chide dia cham bing
nhilu chit lieu khac nhau, nhQng trip dung,
ruong an, cic chan bin, chan ghi, nhung rudng
mii chdng diem den nhQng vat dung sang quy d
cung dinh Hul, ben canh cic loai hoa va cac

motip trang trf khic, hoa mai chilm mdt vj trf
quan trpng. Dac biet, tren chfn dinh ddng cdn lai
d Hue din hdm nay, cd hinh miu hoa mai nam
cinh quen thudc nhung la canh dupc each dieu
rit ddc dao, lai them than cay dupc tich nhinh
tQ ldp sdng tren ddng kenh Vj Td. Li cinh ludt
tren mat nude nhung tich theo hai hudng va ndi
kdt hai nhinh mai chfnh li bpt sdng. Hai chum
mai dang dd'i hai ben tao thd can bing trong
ding ve phi thd rat tu nhien da lim cho bdng
mai sinh ddng hon. Cung li mai, nhung cay mai
tren Nghj dinh (dinh ddng thQ nam trong chfn
dinh) lai dupc bien hinh va kidu thQc hda thanh
hinh con tuin ldc. TQ gd'c cay mai to dam, chic
khde vdi su diem xuydt cac bdng hoa cinh to,
rdi than mai thu nhd din mdt chut, lai bdng
chdc vuan len theo hudng chdch cheo, bit ngd
mdt nhinh mai tich ra ngi ngang ben song song
vdi mat dat nd'i dai nhu sung huou vdi chum hoa
nhd va cac tua li non mem mai. Nghe nhan due
ddng da kheo leo tao nen tfnh hien thuc nhung
te vi den tung chi tiet, lam cho bdng mai nhu
dupc tidp them sinh lire tu y nghia ldc tii - tupng
trung cho udc mudn dat nudc thjnh vupng, ddi
dio sinh
khf
Hoa mai trong cham khic, dieu
khic thdi Nguyin da gdp them sir cudng phu
Tung hoa rong
True hoa rong

Mai hda lan
Thang 2-2011
Sd 320 VTI
VAN HOA NGHE THUAT TROMC MIWC
cho nghe thuat tao hinh thdi Nguydn. Mai cdn
xuit hien trong hiu hdt cic loai hinh nghe thuat,
tQ
cae md thQc nhd be den nhQng hinh miu phQc
tap,
mai khdng don le ma gin kit cung nhung
bilu tupng khic lam tang them td chat thim my
cho thio mdc. cay cd vi tu nhien mang theo
vupng khf vi tinh thin an lac dupe gui gim noi
tam hdn sing tao cua nghe nhan.
Trong ca chilu dai Ijch su cua my thuat
truyin thd'ng Viet Nam, ngudi ta vin thudng
quen vdi hoa sen, hoa cue trong bidu tupng tfn
ngudng, ft ai khai thie cai dep nhe nhang thanh
khiet tQ bdng mai trong cham khic ed Viet
Nam. Rieng viec bdng hoa mai xuat hien nhidu
trong cic trang trf kiln true thdi Nguyin xQng
ding dupc nghien cQu ky ludng hon vdi cic
kiln giai tu da dien gdc nhin nhu ljch su, xa hdi,
tam Iy, thim my,
Cay tung, cay true
Cay tung cay true cung la motip mang pham
chit cua chi'nh nhan quan tu. Trong dd, true li
sir bidu trung bit tu dupc su dung khi nhidu
trong trang trf ndi that kien true. Anh hudng
ciia nghe thuat Trung Hoa ed, nhQng hinh miu

mang theo bidu tupng cua tung, true vdi con ldc
chfnh la sir bidu thj cua tudi thpfcay tung), phuc
ldc ddi dio(con huou). Tung, true edn Ii khf
phieh hien ngang xanh tuoi mai mai, nhQng tan
la xanh ludn ludn chju lire trudc mua ning cung
chfnh la hinh anh tupng trung chQa dung nhidu
y nghia. Trong sir biln hda kidu thQc trang trf,
cay tung cdn chQa dung phim chit hien ngang
va khi dupc gin vdi bidu tupng con hac tring lai
gia tang them y nghia vl sir chju dung, cin min
nhu khf phieh ngudi Viet.
cay tung, cay true dupe nghe nhan dua vio
trong nghe thuit dieu khic chu ydu vdi cic dai
phu dieu bing cac ky thuat cham khic phong
phu. Ky thuat dd da chung td ve dep cua bidu
tupng cay tung trong tidm thuc cua nghe nhan.
Hoac d mQc dp tinh xao hon, tung dupc kidu
thuc hda trong nhieu dd in trang trf cdnh tung
hda rdng, cdy tnic hda long hoac qua ban tay
kheo leo ciia cic nghe nhan, cay true dupc udn
thanh rdng: vin tren co sd than true udn khue
sinh ddng, eie nhinh cay tda ddu ra xung
quanh, bup tren nhd mem, hai cong ru xudng,
gd'c cay dupe tao hinh kheo leo thanh diu rdng
vdi than hinh map map. Hinh khic diu rdng
dupc nhd ra tQ than cay, vdi tu the hien ngang
vung trai, rdng nhu nha ngpc phun chau, cic tin
li tung nhu nhung ban tay nhd xoe ra tung Idp,
tung Idp tao nen yeu td dpng. NhQng tan la tren
ngpn cay manh nhd, thua, cing xudng dudi thin

cay vi gd'c cing dam din, chfnh didu dd da tao
dilu kien cho hinh anh diu rdng them rd net va
sinh ddng hon. Hinh khic trang tri kidu nhu vay
cd the tim thay tren cac canh cua gd cua nhung
gian nha cd hay cic mang cham khic ludn nde,
vin dd tai dinh, nhu dinh Dinh Bang, dinh ling
Dilm (Bic Ninh), dinh Mai Ddng (Ha Ndi)
Trong sir bidn hda, tung, true kdt hpp vdi cac
loai chim, cd khi lai la mdt thQc qua le chi (vai)
hay dao, bf da trd thanh su trang trf cd dien.
Duoc cic nghe nhan dae ta cdng phu, tinh td,
cay tung, true the hien sinh ddng dudi nhilu
dang thQc cich dieu va bidn the. Dang tranh
cudn true Trung Hoa da cd ft nhidu anh hudng
ddn phong cich tao hinh ngudi Viet. Ke ca
nhQng bQc tranh nhd hay nhung hinh miu hoa
van tren gdm tudng don so nhung lai la nhung
gui gim tam tinh sau sic.
cay cd va con vat nhu hien than ciia su kdt
hop bit kha Iy. Nhung buc tranh theu cung dinh
thdi Nguyin, nhQng bQc hpa ddng que tren gdm
cd hoa lam, nhQng hinh ve phii son tren cic
ruong thd dupe thd hien bdi nhung dudng net
tinh td. Cung la motip tung, true, hac, huou
nhung sir each dieu te vi, phu hop vdi timg vi trf
trang trf Iai chfnh li sir tu do ciia pham tru hoa
didu trong hdi hpa thdi Nguyin.
Thdng qua eie de tai va dang dd an trang tri
cd cay, hoa li, hoa van tu quy trong my thuit
thdi Nguydn, chung ta ed the thay dupc nhieu

Idp nghia van hda da dang. Sir ke thua cac
motip thuc vat cic thdi ky trudc nhu hoa sen,
hoa cue thdi Ly - Trin nhung gia tang y nghia
d cic chi tidt tao hinh; su cich dieu hinh the, su
gia tang cac yeu td dudng net, chi tiei phan nao
dd ndi len nhung y tudng thim my eua cic vj
vua tridu Nguydn a
D.TT.A
™
So
320
SM Thang
2-2011