Hợp phần và cấu trúc của cảnh quan

Chương 6: HỢP PHẦN VÀ CẤU TRÚC Chương 6: HỢP PHẦN VÀ CẤU TRÚC
CỦA CẢNH QUAN CỦA CẢNH QUAN
6.1 Các hợp phần cảnh quan6.1 Các hợp phần cảnh quan
Các hợp phần tự nhiên là thành phần Các hợp phần tự nhiên là thành phần
cấu tạo các cấp địa tổng thể có quan hệ cấu tạo các cấp địa tổng thể có quan hệ
chặt chẽ với nhau gồm: chặt chẽ với nhau gồm:
1)1) nền địa chấtnền địa chất
2)2) địa mạođịa mạo
3)3) thủy vănthủy văn
4)4) khí hậu và khí hậu và
5)5) giới sinh vật.giới sinh vật.
6.1.1 Nền địa chất6.1.1 Nền địa chất
•• Cảnh quan nào cũng có một nền địa chất Cảnh quan nào cũng có một nền địa chất
biểu hiện trước hết bằng thành phần biểu hiện trước hết bằng thành phần
thạch học và điều kiện thế nằm của đá thạch học và điều kiện thế nằm của đá
trên mặt. trên mặt.
••
Thành phần thạch học của nền địa chất là Thành phần thạch học của nền địa chất là
một tập hợp các đá được hình thành trong một tập hợp các đá được hình thành trong
một giai đoạn kiến tạo nhất định và có một giai đoạn kiến tạo nhất định và có
quan hệ với nhau về mặt phân bố lãnh quan hệ với nhau về mặt phân bố lãnh
thổ.thổ.
•• Nền địa chất có khi đơn giản, chỉ bao gồm Nền địa chất có khi đơn giản, chỉ bao gồm
một vài loại đá (ở đồng bằng), có khi phức một vài loại đá (ở đồng bằng), có khi phức
tạp, bao gồm nhiều loại đá khác nhau về tạp, bao gồm nhiều loại đá khác nhau về
nguồn gốc phát sinh (miền núi). nguồn gốc phát sinh (miền núi).
•• Nền địa chất trong nghiên cứu cảnh quan Nền địa chất trong nghiên cứu cảnh quan
bao gồm phân tích các giai đoạn kiến tạo bao gồm phân tích các giai đoạn kiến tạo
và đặc điểm các thành phần đá nền.và đặc điểm các thành phần đá nền.
•• Xem hình Xem hình
Phân tích các giai đoạn kiến tạo và đặc Phân tích các giai đoạn kiến tạo và đặc

điểm đất đáđiểm đất đá
•• Để hiểu rõ hơn về nhận thức này chúng ta Để hiểu rõ hơn về nhận thức này chúng ta
có thể xem xét nền móng cảnh quan Việt có thể xem xét nền móng cảnh quan Việt
nam. nam.
•• Ở Việt Nam nền móng cảnh quan được Ở Việt Nam nền móng cảnh quan được
chia ra ba giai đoạn chính gồm: chia ra ba giai đoạn chính gồm:
•• 1) Tiền Cambri1) Tiền Cambri
•• 2) Cổ kiến tạo và 2) Cổ kiến tạo và
•• 3) Tân kiến tạo 3) Tân kiến tạo
11 Giai đoạn Tiền Cambri gồm đại Thái cổ AR (Giai đoạn Tiền Cambri gồm đại Thái cổ AR (
3500 đến 3500 đến ––2500 triệu năm) và đại Nguyên sinh 2500 triệu năm) và đại Nguyên sinh
PR (PR ( 2500 đến 2500 đến –– 570 triệu năm)570 triệu năm)
•• Vết tích còn lại của cấu trúc địa chất Vết tích còn lại của cấu trúc địa chất
thuộc giai đoạn tiền Cambri là các địa thuộc giai đoạn tiền Cambri là các địa
khối đá biến chất khối đá biến chất những hạt nhân của những hạt nhân của
lãnh thổ Việt Nam gồm các khối và những lãnh thổ Việt Nam gồm các khối và những
mảng sót của mảng lục địa cổ tiền mảng sót của mảng lục địa cổ tiền
Cambri:Cambri:
•• 1: địa khối vòm sông Chảy1: địa khối vòm sông Chảy
•• 2: địa khối Kon Tum.2: địa khối Kon Tum.
•• Nham tướng chủ yếu là đá biến chất từ Nham tướng chủ yếu là đá biến chất từ
dưới lên như sau:dưới lên như sau:
•• Gơnai với tướng đá mafic có nguồn gốc Gơnai với tướng đá mafic có nguồn gốc
macmamacma
•• Đá hoa, diệp thạch kết tinh có nguồn gốc Đá hoa, diệp thạch kết tinh có nguồn gốc
trầm tíchtrầm tích
•• Đá biến chất yếu và xâm nhập granit Đá biến chất yếu và xâm nhập granit
Sơ đồ các
vùng địa
chất kiến tạo

Việt Nam
22 Giai đoạn Cổ kiến tạoGiai đoạn Cổ kiến tạo
•• Giai đoạn này diễn ra trong đại Cổ sinh PZ Giai đoạn này diễn ra trong đại Cổ sinh PZ
và Trung sinh MZ (và Trung sinh MZ ( 570 đến570 đến
65 triệu năm) 65 triệu năm)
bao gồm 4 chu kỳ kiến tạo: bao gồm 4 chu kỳ kiến tạo:
•• 1) Calêdoni1) Calêdoni
•• 2) Hecxini2) Hecxini
•• 3) Indoxini và 3) Indoxini và
•• 4) Kimeri.4) Kimeri.
Chu kỳ CaledoniChu kỳ Caledoni
(Đai uốn nếp kéo dài từ Ireland và Scotland (Đai uốn nếp kéo dài từ Ireland và Scotland
qua Scandinavia)qua Scandinavia)
•• Diễn ra chủ yếu ở phía bắc đứt gẫy sông Diễn ra chủ yếu ở phía bắc đứt gẫy sông
Hồng, kéo dài từ Cambri (C1) sớm đến Hồng, kéo dài từ Cambri (C1) sớm đến
Devon sớm (D1)Devon sớm (D1)
•• Mở rộng khối vòm sông Chảy thành khối Mở rộng khối vòm sông Chảy thành khối
nâng Việt Bắc. Hình thành cánh cung nâng Việt Bắc. Hình thành cánh cung
Duyên hảiDuyên hải
•• Trầm tích chủ yếu gồm đá phiến thạch Trầm tích chủ yếu gồm đá phiến thạch
anh xerixit, đá phiến vôi, ít đá vôi, có anh xerixit, đá phiến vôi, ít đá vôi, có
chứa apatit (Cchứa apatit (C
11 22
). Phiến sét vôi, cát kết ). Phiến sét vôi, cát kết
(C(C
33
O), lục nguyên và si lic dạng nhịp (O O), lục nguyên và si lic dạng nhịp (O ––
S), phiến sét, cát kết vôi (SS), phiến sét, cát kết vôi (S D), cuội kết, D), cuội kết,
cát kết, bột kết (D1) và đá vôi (D2).cát kết, bột kết (D1) và đá vôi (D2).

Chu Kỳ Hecxini (Kéo dài từ bắc Iceland Chu Kỳ Hecxini (Kéo dài từ bắc Iceland
qua Pháp Bỉ, Đức)qua Pháp Bỉ, Đức)
•• Chu kỳ Hecxini kết thúc chế độ vỏ đại Chu kỳ Hecxini kết thúc chế độ vỏ đại
dương ở Tây Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ (từ dương ở Tây Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ (từ
Cacbon sớm đến Pecmi).Cacbon sớm đến Pecmi).
•• Vận động Hecxini tạo nền móng cho các Vận động Hecxini tạo nền móng cho các
cảnh quan núi và cao nguyên ở Việt Nam.cảnh quan núi và cao nguyên ở Việt Nam.
•• Dấu ấn đậm nét của chu kỳ Hecxini là Dấu ấn đậm nét của chu kỳ Hecxini là
đường viền núi kéo từ Nam Trung Bộ đến đường viền núi kéo từ Nam Trung Bộ đến
cực Nam Trung Bộ ôm lấy địa khối cực Nam Trung Bộ ôm lấy địa khối
Kontum. Đây là ranh giới phân tách các Kontum. Đây là ranh giới phân tách các
cảnh quan cao nguyên phía Tây với các cảnh quan cao nguyên phía Tây với các
cảnh quan duyên hải Nam Trung Bộ. cảnh quan duyên hải Nam Trung Bộ.
••
Hiện tượng biển tiến mạnh vào đầu Đevon Hiện tượng biển tiến mạnh vào đầu Đevon
tạo nên các nham tướng đa dạng từ nham tạo nên các nham tướng đa dạng từ nham
tướng biển sâu đến nham tướng biển tướng biển sâu đến nham tướng biển
nông và ven biển. nông và ven biển. Trong đó sự có mặt của Trong đó sự có mặt của
đá vôi Đevon và Cacbon đá vôi Đevon và Cacbon Pecmi là cơ sở Pecmi là cơ sở
hình thành các cảnh quan karst ở Việt hình thành các cảnh quan karst ở Việt
Nam sau nàyNam sau này. .
Chu kỳ InđoxiniChu kỳ Inđoxini
•• Chu kỳ Inđoxini diễn ra từ Triat sớm đến Chu kỳ Inđoxini diễn ra từ Triat sớm đến
Triat muộn trong thời gian khoảng 40 Triat muộn trong thời gian khoảng 40
triệu năm. Đây là chu kỳ hoàn thành phần triệu năm. Đây là chu kỳ hoàn thành phần
lãnh thổ nước ta.lãnh thổ nước ta.
•• Chu kỳ Inđoxini hoạt động mạnh ở phía Chu kỳ Inđoxini hoạt động mạnh ở phía
Bắc vĩ độ 18 trong các võng sông Cả, Sầm Bắc vĩ độ 18 trong các võng sông Cả, Sầm
Nưa và mạnh nhất ở võng sông Đà. Nưa và mạnh nhất ở võng sông Đà.
•• Nham tướng chủ yếu là cát kết và đá sét. Nham tướng chủ yếu là cát kết và đá sét.

Từ Sơn La đến Ninh Bình Từ Sơn La đến Ninh Bình Thanh Hóa Thanh Hóa
trong địa phận địa máng sông Đà hình trong địa phận địa máng sông Đà hình
thành các tập trầm tích đá vôi dàythành các tập trầm tích đá vôi dày
Chu kỳ Kimeri (phổ biến ở Đông Âu, vùng Chu kỳ Kimeri (phổ biến ở Đông Âu, vùng
Hắc Hải)Hắc Hải)
Chu kỳ Kimeri (phổ biến ở Đông Âu, vùng Chu kỳ Kimeri (phổ biến ở Đông Âu, vùng
Hắc Hải)Hắc Hải)
•• Là chu kỳ sau cùng trong nguyên đại Là chu kỳ sau cùng trong nguyên đại
Trung sinh được đặc trưng bởi các hoạt Trung sinh được đặc trưng bởi các hoạt
động macma.động macma.
•• Ở phần phía Bắc lãnh thổ: các đá phun Ở phần phía Bắc lãnh thổ: các đá phun
trào chủ yếu là riolit trong các máng trào chủ yếu là riolit trong các máng
trũng Cao Bằng trũng Cao Bằng Thất Khê Thất Khê Lộc Bình, ở Lộc Bình, ở
thung lũng sông Thương, ở Bình Liêu, thung lũng sông Thương, ở Bình Liêu,
Tam Đảo. Tam Đảo.
•• Xâm nhập chủ yếu là granit ở Phiabiooc, ở Xâm nhập chủ yếu là granit ở Phiabiooc, ở
Phiaoac. Xâm nhập và phun trào mafic ở Phiaoac. Xâm nhập và phun trào mafic ở
đứt gãy sâu sông Đà.đứt gãy sâu sông Đà.
•• Ở phần phía Nam lãnh thổ: phun trào Ở phần phía Nam lãnh thổ: phun trào
riolit từ Quy Nhơn đến Vũng Tàu. Các đá riolit từ Quy Nhơn đến Vũng Tàu. Các đá
andezit ở các núi cực Nam Trung Bộ: andezit ở các núi cực Nam Trung Bộ:
Biđup, Lang bian, Tà Đưng.Biđup, Lang bian, Tà Đưng.
•• Hiện tượng xâm nhập và phun trào của Hiện tượng xâm nhập và phun trào của
chu kỳ này diễn ra trên khắp lãnh thổ Việt chu kỳ này diễn ra trên khắp lãnh thổ Việt
Nam và chấm dứt giai đoạn cổ kiến tạo Nam và chấm dứt giai đoạn cổ kiến tạo
(giai đoạn tách dãn).(giai đoạn tách dãn).
•• Từ đây lãnh thổ Việt Nam căn bản đã Từ đây lãnh thổ Việt Nam căn bản đã
hoàn thành, các vận động kiến tạo vào hoàn thành, các vận động kiến tạo vào
tân sinh chỉ có tác dụng cải tạo lại bề mặt tân sinh chỉ có tác dụng cải tạo lại bề mặt
cổ, cổ, các cảnh quan lục địa được hình thành các cảnh quan lục địa được hình thành

và phát triển từ sau giai đoạn nàyvà phát triển từ sau giai đoạn này. .
33 Giai đoạn tân kiến tạo Giai đoạn tân kiến tạo
(từ (từ ––65triệu năm 65triệu năm
đến nay)đến nay)
•• Diễn ra trong đại Tân sinh, là giai đoạn rất Diễn ra trong đại Tân sinh, là giai đoạn rất
quan trọng với Việt Nam và thế giới, vì các quan trọng với Việt Nam và thế giới, vì các
đặc điểm tự nhiên hiện nay ở nước ta cũng đặc điểm tự nhiên hiện nay ở nước ta cũng
như trên thế giới được hình thành trong như trên thế giới được hình thành trong
giai đoạn này.giai đoạn này.
•• Ở Việt Nam giai đoạn Tân kiến tạo được Ở Việt Nam giai đoạn Tân kiến tạo được
bắt đầu từ quá trình bán bình nguyên hóa bắt đầu từ quá trình bán bình nguyên hóa
kéo dài trên 40 triệu năm trong suốt kéo dài trên 40 triệu năm trong suốt
Paleogen từ sau chu kỳ Kimeri, Paleogen từ sau chu kỳ Kimeri, tạo nên tạo nên
các bề mặt bán bình nguyên cổ Paleogen các bề mặt bán bình nguyên cổ Paleogen
trên khắp lãnh thổ Việt Nam.trên khắp lãnh thổ Việt Nam.
•• Từ Neogen vận động Hymalaya với Từ Neogen vận động Hymalaya với các các
pha nâng đặc trưng xen kẽ các pha yên pha nâng đặc trưng xen kẽ các pha yên
tĩnh, với mức độ và cường độ không đồng tĩnh, với mức độ và cường độ không đồng
đều trên các vùng lãnh thổ của Việt Namđều trên các vùng lãnh thổ của Việt Nam. .
Đây là nguyên nhân tạo nên sự phân hóa Đây là nguyên nhân tạo nên sự phân hóa
phức tạp trong hệ thống cảnh quan nhiệt phức tạp trong hệ thống cảnh quan nhiệt
đới gió mùa Việt Nam.đới gió mùa Việt Nam.
•• Trong giai giai đoạn này hoạt động Trong giai giai đoạn này hoạt động tách tách
dãn theo đứt gẫy sông Hồng, sông Cửu dãn theo đứt gẫy sông Hồng, sông Cửu
Long và biển Đông đã tạo nên các trầm Long và biển Đông đã tạo nên các trầm
tích lục nguyên chứa than, lục nguyên tích lục nguyên chứa than, lục nguyên
xen phun trào với bề dày lớnxen phun trào với bề dày lớn (3000(3000
4000m).4000m).
••
Ở vùng nâng, sau mỗi pha nâng lên, hoạt Ở vùng nâng, sau mỗi pha nâng lên, hoạt

động xâm thực bóc mòn dẫn đến sự chia động xâm thực bóc mòn dẫn đến sự chia
cắt các bán bình nguyên thành tạo trước cắt các bán bình nguyên thành tạo trước
đó; đến pha yên tĩnh, sông ngòi mở rộng đó; đến pha yên tĩnh, sông ngòi mở rộng
thung lũng, bồi tụ, san bằng dẫn đến sự thung lũng, bồi tụ, san bằng dẫn đến sự
hình thành các bề mặt san bằng mới.hình thành các bề mặt san bằng mới.
•• Trong giai đoạn này có 6 chu kỳ tạo nên Trong giai đoạn này có 6 chu kỳ tạo nên
các bề mặt địa hình ngày nay.các bề mặt địa hình ngày nay.
•• Chu kỳ 1: bề mặt 2.1 00 Chu kỳ 1: bề mặt 2.1 00 2.200 m là các 2.200 m là các
bán bình nguyên cổ Paleogen (P)bán bình nguyên cổ Paleogen (P)
•• Chu kỳ 2: bề mặt 1.000 Chu kỳ 2: bề mặt 1.000 1.600 m là các 1.600 m là các
bán bình nguyên Mioxen muộn (Nbán bình nguyên Mioxen muộn (N
11
22
))
•• Chu kỳ 3: bề mặt 600 Chu kỳ 3: bề mặt 600 900 m là các bán 900 m là các bán
bình nguyên Plioxen sớm (Nbình nguyên Plioxen sớm (N
22
11
).).
•• Chu kỳ 4: bề mặt 200 Chu kỳ 4: bề mặt 200 600 m là các bán 600 m là các bán
bình nguyên Plioxen muộn (N22)bình nguyên Plioxen muộn (N22)
•• Chu kỳ 5: bề mặt 25Chu kỳ 5: bề mặt 25 200 m là các bậc 200 m là các bậc
thềm xâm thực và xâm thực thềm xâm thực và xâm thực ––tích tụ tích tụ
Pleistoxen sớm Pleistoxen sớm ––giữa (Q Igiữa (Q I II).II).
•• Chu kỳ 6: bề mặt 10Chu kỳ 6: bề mặt 10 20m là các bặc thềm 20m là các bặc thềm
tuổi Pleistoxen muộn (QIII)có nguồn gốc tuổi Pleistoxen muộn (QIII)có nguồn gốc
khác nhau: sông, biển, hồ.khác nhau: sông, biển, hồ.
Bậc địa hình trẻ nhất là các đồng bằng Bậc địa hình trẻ nhất là các đồng bằng
ven biển cao 2ven biển cao 2 4m được hình thành do 4m được hình thành do
biến tiến Flandrian (7000biến tiến Flandrian (7000 4500 năm).4500 năm).

•• Quá trình laterit hóa xảy ra mạnh mẽ Quá trình laterit hóa xảy ra mạnh mẽ
trong khí hậu nóng ẩm có mùa khô dài trong khí hậu nóng ẩm có mùa khô dài
tạo nên lớp đá ong laterit dày ở Đông tạo nên lớp đá ong laterit dày ở Đông
Nam Bộ vào chu kỳ này.Nam Bộ vào chu kỳ này.
•• Đây là thời gian hình thành các quần đảo Đây là thời gian hình thành các quần đảo
san hô Hoàng Sa, Trường Sa và hoạt động san hô Hoàng Sa, Trường Sa và hoạt động
núi lửa tạo nên một số đảo ven bờ: đảo Lý núi lửa tạo nên một số đảo ven bờ: đảo Lý
Sơn, Hòn Hải Sơn, Hòn Hải
•• Vào chu kỳ VI (Pleixtoxen thượng) cũng Vào chu kỳ VI (Pleixtoxen thượng) cũng
xảy ra phun trào bazan trẻ (QIIxảy ra phun trào bazan trẻ (QII IV) ở IV) ở
Vĩnh Linh Vĩnh Linh Lao Bảo, Quảng Ngãi, sông Lao Bảo, Quảng Ngãi, sông
Cầu, lưu vực sông La Ngà Cầu, lưu vực sông La Ngà
••
Quá trình tạo núi với sự phân bậc địa hình Quá trình tạo núi với sự phân bậc địa hình
đã cải tạo bề mặt địa hình cổ, tạo nên tính đã cải tạo bề mặt địa hình cổ, tạo nên tính
chất đồi núi của nước ta, là nguyên nhân chất đồi núi của nước ta, là nguyên nhân
hình thành các vành đai cảnh quan theo hình thành các vành đai cảnh quan theo
độ cao.độ cao.
••
Mặt khác, cấu trúc địa hình địa phương Mặt khác, cấu trúc địa hình địa phương
với các hướng sơn văn, hướng phơi sườn với các hướng sơn văn, hướng phơi sườn
đã có ảnh hưởng tới sự hoạt động của các đã có ảnh hưởng tới sự hoạt động của các
khối khí, làm phân phối lại chế độ nhiệt khối khí, làm phân phối lại chế độ nhiệt
ẩm, là nguyên nhân của sự phân hóa phi ẩm, là nguyên nhân của sự phân hóa phi
địa đới cũng như những phân hóa địa địa đới cũng như những phân hóa địa
phương trong cảnh quan Việt Nam, làm phương trong cảnh quan Việt Nam, làm
đa dạng và phức tạp hệ thống các cảnh đa dạng và phức tạp hệ thống các cảnh
quan nhiệt đới gió mùa nước ta.quan nhiệt đới gió mùa nước ta.
••
Lưu ý rằng; phụ thuộc vào vị trí và đặc Lưu ý rằng; phụ thuộc vào vị trí và đặc

điểm kiến tạo, phụ thuộc vào lịch sử phát điểm kiến tạo, phụ thuộc vào lịch sử phát
triển địa chất khu vực, sự phân bố không triển địa chất khu vực, sự phân bố không
gian và đặc điểm thành phần các loại đá gian và đặc điểm thành phần các loại đá
tạo thành các dạng cảnh quan đặc trưng. tạo thành các dạng cảnh quan đặc trưng.
•• Ví dụ; đá bazan thành phần mafic (bazơ) Ví dụ; đá bazan thành phần mafic (bazơ)
tạo nên các cao nguyên bazan rộng lớn tạo nên các cao nguyên bazan rộng lớn
(Pleicu, Đắc Lắc, Lâm Đồng) với tầng đất (Pleicu, Đắc Lắc, Lâm Đồng) với tầng đất
feralit nâu đỏ dày, màu mỡ. Các khối xâm feralit nâu đỏ dày, màu mỡ. Các khối xâm
nhập granit thường tạo nên các khối, dẫy nhập granit thường tạo nên các khối, dẫy
núi có địa hình cao như Fanxipan 3.143m núi có địa hình cao như Fanxipan 3.143m
(Lào Cai), Ngọc Linh 2.598m (Kon Tum(Lào Cai), Ngọc Linh 2.598m (Kon Tum
Quảng Nam), ChưQuảng Nam), Chư yangyang sin 2.405m (Đắc sin 2.405m (Đắc
Lắc).Lắc).