lịch sử hình thành và phát triển của tôn giáo

A - mở đầu :
Chúng ta đang sống những năm đầu tiên của một thiên niên kỉ mới :
thiên niên kỉ thứ 3. Xã hội loài ngời đã có những bớc tiến vô cùng to ln trong
tất cả mọi mặt : Kinh tế, chính trị, khoa học kĩ thuật và nghệ thuật. Trong một
xã hội nh vậy có một bộ phận không thể thiếu đợc, bởi nó chính là một bộ
phận cấu thành nên thợng tầng kiến trúc và hạ tầng cơ sở của một xã hội, đó
chính là tôn giáo.
Tôn giáo một vấn đề tởng chừng nh vô cùng cũ kĩ, nhng thực chất nú
luôn luôn mới mẻ . Cũng bởi vì tôn giáo nằm trong một bộ phận cấu thành
nên xã hội này nên cùng với sự thay đổi của loài ngời mà tôn giáo cũng có
những sự biến đổi dù là về nội dung hay chỉ là về hình thức . Tụn giỏo - mt
hin tng xó hi phc tp , ch cú th gii thớch nú mt cỏch khỏch quan
khoa hc da trờn nhng quan nim ca nn tng Trit hc duy vt v lich
s ,cng nh nhn thc duy vt khoa hc. Tôn giáo là một hình thức phản
ánh h ảo , xuyên tạc đời sống hiện thực và đã ra đời cách đây hàng chục
nghìn nm nhng ngày nay trớc sự phát triển mạnh mẽ của khoa học kĩ thuật
trên thế giới , tôn giáo dờng nh vẫn có sự phát triển đa dạng về hình thức và
rộng lớn về quy mô . Vì vậy dờng nh không thể giải quyết vấn đề tôn giáo
một cách đơn thuần về mặt nhận thức xã hội.
Mặt khác vai trò của tôn giáo trong đời sống xã hội ngày càng thể hiện
rõ nét , tôn giáo tham gia vào rất nhiều lĩnh vực của đời sống tinh thần , các
tôn giáo lớn thờng không chỉ ảnh hởng sâu sắc trong phạm vi một quốc gia
riêng lẻ mà tầm ảnh hởng còn mang tính quốc tế.
Một số học giả phơng Tây còn cho rằng trong thế kỉ tới cuộc đấu tranh
trong ý thức hệ không còn nữa mà chuyển sang đấu tranh tôn giáo.
1

Trong sự nghiệp xây dựng CNXH ở nớc ta hiện nay, vấn đề tôn giáo hiện
nay đã đợc Đảng và Nhà nớc ta xem xét, đánh giá lại trên quan điểm khách
quan hơn, không xoá bỏ một cách duy ý chí nh trớc nữa mà nhìn nhận trên

quan điểm phát huy những mặt tích cực, gạt bỏ những mặt tiêu cực trong các
tôn giáo. đặc biệt là các chỉ thị về tôn giáo, hay quan điểm của các tôn giáo
hiện nay là: sống tốt đời đẹp đạo .
Trong bài tiểu luận ngắn của mình tôi chỉ muốn nhìn nhận vấn đề này dới
góc độ triết học, đặc biệt là nhìn nhận tôn giáo trên quan điểm duy vật biện
chứng của Mác-Lênin.
Vì chỉ là một bài tiểu luận ngắn nên tôi chỉ có thể nói sơ qua về quá trình
hình thành và phát triển của tôn giáo nhng sẽ tập trung vào phân tích bản chất
và xu hớng phát triển của nó trong thế kỉ XXI này ( những khoảnh khắc mà
chúng ta đang sống ) trong đó lấy lịch sử hình thành và phát triển của tôn giáo
làm cái nền để nhìn nhận nó nh là một mối liên hệ nhân quả tất yếu.
2

B . giải quyết vấn đề :
I- Lịch sử hình thành tôn giáo :
1.Bn cht ,ngun gc ca tụn giỏo :
a. Bn cht :
Da trờn c s ca quan nim duy vt v lch s , cng nh nhng quan
nim ca C.Mỏc v tụn giỏo , Ph. ng-ghen ó a ra mt nh ngha cú tớnh
cht kinh in t gúc trit hc v tụn giỏo nh sau : Nhng tt c mi
tụn giỏo chng qua ch l s phn ỏnh h o vo u úc con ngi - ca
nhng lc lng bờn ngoi chi phi cuc sng hng ngy ca h ; ch l s
phn ỏnh trong ú nhng lc lng trn th ó mang hỡnh thc nhng lc
lng siờu trn th . nh ngha ny khụng nhng ó ch ra c bn cht
ca tụn giỏo m cũn ch ra con ng hỡnh thnh ý thc hay nim tin tụn
giỏo. nh ngha trờn chỳng ta thy rng ,Ph. nghen ó tip tc lun im
cho rng con ngi sỏng to ra tụn giỏo (tt nhiờn con ngi õy l con
ngi ca hin thc lch s ).S sỏng to ra tụn giỏo ca con ngi c
thc hin thụng qua con ng nhn thc . Ch th to ra tụn giỏo l con
ngi , i tng ca s phn ỏnh m con ngi sỏng to ra tụn giỏo l sc

mnh bờn ngoi thng tr cuc sng hng ngy ca con ngi ,cũn phng
thc nhn thc to ra tụn giỏo l phng thc h o .Vi ch th , i
tng v phng thc ca nhn thc nh trờn thỡ kt qu l con ngi to ra
cai siờunhiờn thn thỏnh trong u úc ca mỡnh thuc lnh vc ý thc ,nim
tin.
nhngha ca PH. nghen v tụn giỏo tuy l nh ngha cú tớnh cht
bao quỏtv hin tng tụn giỏo ,l nh ngha rng nhng cng ó ch rừ cỏi
c trng , cỏi bn cht ca tụn giỏo ú l nim tin hay th gii quan hoang
3

đường hư ảo của con người . Sự ra đời hiện tượng tôn giáo với bản chất như
trên là tất yếu khách quan ,vì khi con ngưòi bị bất lực trước sức mạnh của
thế giới bên ngoài thì con người cần đến tôn giáo nhằm bù đắp cho sự bất
lực ấy . Điều đó cũng có nghĩa là bản chất của tôn giáo được thể hiện rõ nhất
thông qua chức năng đền bù hư ảo của nó .
b. Nguồn gốc :
VI.Lê-nin đã gọi toàn bộ những nguyên nhân và điều kiện tất yếu làm
nảy sinh niềm tin tôn giáo là những nguồn gốc của tôn giáo .Nguồn gốc đó
bao gồm : Nguồn gốc xã hội ,nguồn gốc nhận thức ,nguồn gốc tâm lý .
Nguồn gốc xã hội của tôn giáo là toàn bộ những nguyên nhân và điều
kiện khach quan của đời sống xã hội tất yếu làm nảy sinh và tái hiện những
niềm tin tôn giáo .Trong đó có một số nguyên nhân và điều kiện gắn với mối
quan hệ giữa con người với con người .Chúng ta thấy rằng ,sự thống trị của
tự nhiên đối với con người không phải được quyết địnhbởi những thuộc tính
và quy luật của bản thân giới tự nhiên mà được quyết định bởi tính chất mối
quan hệ của con người với tự nhiên ,nghĩa là bởi sự phát triển kém của lực
lượng sản xuất xã hội mà trước hết là công cụ lao động .Như vậy không phải
bản thân giới tự nhiên sinh ra tôn giáo mà là mối quan hệ đặc thù của con
người với tự nhiên ,do trình độ sản xuất quyết định .Trong tất cả các hình
thái xã hội trước Cộng sản Chủ Nghĩa ,những mối quan hệ xã hội đã phát

triển một cách tự phát . Những quy luật phát triển của xã hội biểu hiện như
là những lực lượng mù quáng ,trói buộc con người và ảnh hưởng quyết định
đến số phận của họ .Những lực lượng đó trong ý thức con người được thần
thánh hoá và mang hình thức của những lực lượng siêu nhiên .
Nguồn gốc nhận thức của tôn giáo cũng như mọi ý thức sai lầm chính
là sự tuyệt đối hoá ,sự cương điệu mặt chủ thểcủa nhận thức con người(hay
4

hình thức chủ quan của nó),biến nó thành cái không còn nội dung khách
quan , không còn cơ sở “thế gian” , nghĩa là thành cái siêu nhiên thần thánh .
Nguồn gốc tâm lý của tôn giáo theo Phoi – o- bách không chỉ bao gồm
những tình cảm tiêu cực (sự lệ thuộc sợ hãi ,không thoả mãn , đau khổ ,cô
đơn ,..)mà cả những tình cảm tích cực (niềm vui ,sự thoả mãn,tình yêu ,sự
kính trọng …)không chỉ những tình cảm ,mà cả những điều mong muốn ,
ước vọng ,nhu cầu khắc phục những tình cảm tình cảm tiêu cực muốn được
đền bù hư ảo .
2. Chức năng xã hội của tôn giáo
Chủ nghĩa Mác cho rằng tôn giáo là một hiện tượng xã hội ,nguồn gốc
của nó là ở trong những điều kiện tồn tại vật chất của xã hội trong những
giai đoạn phát triển xã hội nhất định ,nghĩa là ở các mối quan hệ hạn chế của
con người trước những sức mạnh tự nhiên và đối với nhau. Sự bất lực của
con người trước những sức mạnh tự nhiên và xã hội đã nảy sinh ra nyhu cầu
đềnbù sự hạn chế của các mối quan hệ hiện thực ,quan hệ “trần gian”-thế
giới bên kia. Vì thế có thể gọi chứcnăng đềnbù hư ảo là chức năng chủ yếu
và đặc thù của tôn giáo .
Luận điểm nổi tiếng của C.Mác : “Tôn giáo là thuốc phiện của nhân
dân” đã làm nổi bật chức năng đền bù hư ảo . Giống như thuốc phiện tôn
giáo đã tạo ra cái vẻ bề ngoài của “sự làm nhẹ” tạm thưòi nỗi đau khổ của
con người , an ủi cho những mất mát ,những thiếu hụt hiện thực của đời
sống con người , đồng thời gây ra những tác động có hại đối với con người

khi tạo ra ở họ nhu cầu thường xuyên tách khỏi hiện thực ,tiêm nhiễm cho
họ những quan niệm phản khoa học .
Trong những điều kiện lịch sử cụ thể ,tôn giáo thậm chí có thể là chỗ
dựa tinh thần cho những ước muốn chân chính của quần chúng bị áp bức
,phục vụ cho lợi ích của họ .Ví dụ nó đã từng làm vỏ bọc tư tưởng của các
5

phong tro xó hi tin b .Nhng õy nú vn khụng h mt chc nng n
bự h o ,vỡ ht nhõn c bn ca cỏc tụn giỏo -nim tin vo cỏi siờu nhiờn
luụn luụn gõy tỏc ng kỡm hóm i vi tớnh tớch cc ca qun chỳng ,
chuyn hng nim tin v s n lc ca h vo con ng h o . Chớnh vỡ
vy VI.Lờ nin ó nhn mnh : Tụn giỏo l thuc phin i vi nhõn dõn
cõu núi ú ca C.Mỏc l hũn ỏ tng ca ton b quan im ca ch ngha
Mỏc trong vn tụn giỏo .
3.Thời kì đầu : hình thành và phát triển dới t tởng của chủ nghĩa
duy tâm
Có thể nói ngay từ khi xuất hiện loài ngời trên trái đất này thì tôn giáo
cũng xuất hiện theo. Nh Lênin đã viết : sự sợ hãi đã tạo ra thần linh, con ngời
từ thuở đầu sơ khai vô cùng nhỏ bé và yếu ớt, họ cảm thấy kinh sợ trớc sức
mạnh của tự nhiên. Trong thế giới quan của họ thiên nhiên đợc cai quản bởi
các vị thần : thần sấm, thần ma, thần gió... đợc phác hoạ trong các cuốn Kinh
thánh hay các cuốn sách nh : Thần thoại Hi lạp, hay các sách kinh của các đạo
Hinđu ( đạo của ngời ấn ).ví dụ nh đạo Hinđu là một hệ thống tôn giáo - tín
ngỡng- triết học. Tôn giáo này quan niệm các vị thần cai quản thế giới này nh
indra( thần sấm ), Surya ( Thần mặt trời ), Varu ( Thần gió ), Agni ( Thần
Lửa , Varuna ( thần không trung )... Con ngời không hề có sự tác động gì đối
với thế giới họ đang sống do đó chỉ có cúng tế kêu cầu thì con ngời mới đợc
Thần linh phù hộ trong mọi công việc.
Chính vì vậy mà trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng
thì : sự bất lực của con ngời trớc những sức mạnh tự nhiên là nguyên nhân

làm nảy sinh và tái hiện tôn giáo. Tôn giáo khi đó là một phần trong đời sống
con ngời bởi nó đã bao gồm những sức mạnh nằm bên ngoài con ngời và đợc
phản ánh vào trong thế giới quan của con ngời.
6

4.Thời kì đã hình thành xã hội loài ngời có giai cấp :
Cho đến khi con ngời thoát khỏi thời kì sơ khai, và đã có sự hình thành
một xã hội loài ngời rõ rệt thì con ngời lại trở nên bất lực trớc chính những vấn
đề của xã hội đó gây ra cho họ. Họ tin vào những con ngời có sức mạnh toàn
năng có thể che chở cho họ và đem lại cho họ cuộc sống hạnh phúc và họ tôn
sung những con ngơi đó một cách tuyệt đối : đó có thể là Chúa Giê-su ( đạo
Thiên chúa ), Thánh Allah ( đạo Hồi ) hay Đức Phật Thích ca ( đạo Phật ), khi
đó tôn giáo bắt đầu đợc hình thành một cách rõ rệt . Điều đó ta có thể cho là
tất nhiên : yếu thì cần phải đợc che chở, nhng xét trên quan điểm duy vật biện
chứng thì đó lại là một sai lầm : đó là sự tuyệt đối hoá, sự cờng điệu một mặt
nào đó của năng lực nhận thức, làm cho nhận thức của con ngời xa rời thế giới
hiên thực dẫn đến sự phản ánh sai lầm, h ảo thế giới đó. Xét về mặt nhận thức
và xét trên cặp phạm trù tất nhiên-ngẫu nhiên ta cũng có thể hiu một phần
nào về sự hình thành tôn giáo : đó là do khi xã hội cha phát triển con ngời vẫn
còn nghèo đói và nhận thức của con ngời về tự nhiên... vẫn còn hạn hẹp thì sự
ra đời của tôn giáo nh một điều tất nhiên bởi mỗi tôn giáo đều có những t tởng
riêng về giới tự nhiên cũng nh con ngời. Con ngi l mt trong vn vt
nhng ng thi chớnh nú li l quý giỏ nht trong ton b th gii vn vt
.Con ngi l mt sinh vt cú nm bm tớnh t nhiờn. ú l : nhõn ,ngha,
l, trớ, tớn . Nhõn- l lũng nhõn ỏi,khỏc vi bt nhõn ch khụng phi l
ngi cú tõm ỏc . iu ú cú ngha l bit thng ngi ,yờu ngi .
Ngha l chớnh ngha ng thi cũn l nghió v ,tc l thc hin bn
phn ca mỡnh .L - l l cỏch c x tc l tuõn theo o trng
thnh .Trớ - l s hiu bit ,tc l quan sỏt v nhn thc sõu , khụng lm ln
, nm bt cỏi huyn vi v tỡm tũi tõm lý . Tớn - l lũng chõn thnh , l tớnh

chõn thc tc l nht mc trung thnh vi mt ai hoc mt vic gỡ ú
m khụng dao ng ,nghiờng ng. Nếu nói sự ra đời của tôn giáo là một
7