Y Học Cổ Truyền Tây Tạng

YH CC

TRUY N TÂY T NG

Y H C TÂY T NG
C

S

CH A B NH C A Y H C TÂY T NG

Y h c Tây T ng có t kho ng th k th 7 sau công nguyên, khi mà ng i tr vì Tây T ng,
vua Songtsen Gampo tri u t p các ng y đ n t Trung Qu c, n
và Iran đ phát tri n h
th ng y h c này.
Do đó Y h c Tây T ng d a trên ph i h p gi a Ayurveda, Y h c c truy n Trung Qu c (TCM),
và Ph t giáo Tây T ng, v i các y u t c a y h c r p.
Ph

ng pháp ch nh th (nh

•

L i s ng

•

C m xúc

•

Thái đ

•

Môi tr

•

Th i ti t

v i Ayurveda và TCM) xem xét các y u t sau:

ng

ng th i, c ng có ý ki n là 3 "th d ch" trong c th ki m soát ch c n ng n i t ng:
•

Gió, liên quan đ n hô h p và v n đ ng.

•

M t, liên quan đ n tiêu hóa, n

•

c da và tính khí.

m, liên quan đ n gi c ng , c

đ ng kh p và đàn h i da

M t trong các c n nguyên c a b nh đ c cho là s thi u hi u bi t v b n ch t đúng đ n c a
s th c. Thi u s th a nh n này d n đ n các c m xúc và ham mu n mâu thu n, t o ra 3
tr ng thái tâm th n khác nhau:
•

G n bó

•

Ác c m

•

M h

C 3 lo i tr ng thái tâm th n này, còn g i là "3 đ c t " làm u
cân b ng và b nh t t.

t p tinh th n, d n đ n m t

Các nguyên nhân khác gây m t cân b ng bao g m các y u t môi tr ng, nh h ng khí
h u theo mùa, ch đ
n, đ c t , ch n th ng và h nh ki m trong cu c s ng. Các y u t
này tác đ ng lên các th d ch b ng tính ch t t ng t ho c trái ng c c a chúng, gây ra s
d th a ho c thi u h t.
M t khác, do ngu n g c c a nó, y h c Tây T ng s d ng nhi u bi n pháp ch n đoán c a y
h c c truy n Trung Qu c. Các th y thu c Tây T ng c ng s d ng các ph ng pháp b t
m ch, phân tích n c ti u, ch n đoán l i, và quan sát chung đ xác đ nh tình tr ng c a
b nh nhân.

i u tr bao g m th o d c và các li u pháp ph (châm c u, g i ý v ch đ
xoa bóp, c u, các k thu t thanh l c và các nghi l tôn giáo)

n và hành vi,

M c đích cu i cùng c a t t c các k thu t này là ph c h i cân b ng trong các th d ch.
Trong nh ng n m g n đây, y h c Tây T ng đã tr nên thông d ng
ph ng Tây và hi n
đang đ c s d ng ph bi n thông qua các th y thu c Tây T ng s ng
các n c ph ng
Tây.
I. Khái ni m
Y h c Tây T ng là m t ngành khoa h c, ngh thu t và tri t lý mang l i cách ti p c n chính
th lu n v ch m sóc s c kh e. Nó là m t khoa h c vì các qui t c c a nó đ c li t kê trong
m t khuôn kh có h th ng và logic d a trên hi u bi t v c th và m i liên quan gi a c
th v i môi tr ng. Nó là m t ngh thu t vì nó s d ng nh ng k thu t ch n đoán d a trên
s sáng t o, s th u hi u, s tinh t và tình th ng c a ng i th y thu c. Và nó là m t tri t

H C VI N Y D

C H C1C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

lý vì nó bao quát nh ng nguyên t c ch

luân h i.

y u c a Ph t giáo là lòng v tha, nghi p ch

ng và

Tri t h c Ph t giáo cho r ng v n v t trong v tr luôn tr ng thái luân h i - r ng m i hi n
t ng đ u là nh t th i, và đ c tính duy nh t v nh vi n chính là s nh t th i.
c Ph t d y
"Cho dù s t n t i có hoàn h o hay không, nó v n là m t t t y u có th c và kh c nghi t c a
s hi n h u, mà t t c m i sáng t o đ u là phù du." Chính s nh t th i này khi n cho t ng
v t và v n v t đ u ph i ch u đau kh vào lúc này hay lúc khác. S đau kh không ph i là
ng u nhiên mà b t ngu n t m t nguyên nhân c th , cho dù đó là t ki p này hay ki p
tr c. Ch có thông qua h c t p và thành tâm th c hành
t - ma m i có th thoát kh i
vòng đau kh luân h i.
Lý thuy t y h c Tây T ng cho r ng v n v t trong v tr đ c t o thành t 5 y u t nguyên
th y là sa ( t), chu (N c), me (L a), rLung (Gió) và Nam-mkha (Không gian). M c dù c
5 y u t nguyên th y này đ u ch u trách nhi m t o thành m i t bào, nh ng m i y u t l i
có m t nh h ng đ c tr ng: sa có nh h ng l n h n trong vi c t o thành t bào c ,
x ng, m i và kh u giác; chu ch u trách nhi m t o thành máu, các d ch c a c th , l i và
v giác; me chi ph i thân nhi t, n c da, m t và th giác; rLung đ m nhi m vi c th , da và
xúc giác; và nam mkha ph trách các khoang c th , tai và thính giác.
II. L ch s
S hình thành ch y u c a cái mà hi n nay chúng ta g i là Y h c c truy n Tây T ng
(YHCTTT) b t ngu n vào kho ng th k th 7 - 8 sau CN. Tr c đó, ng i Tây T ng đã có
m t n n y h c dân gian khá khác bi t v i các dân t c khác trên th gi i, d a trên nh ng
hi u bi t theo kinh nghi m v tính ch t đi u tr c a các lo i cây c , mu i, khoáng v t và s n
ph m đ ng v t đ a ph ng.
Tr c th k th 7: đã có nh ng chuy n vi ng th m c a các th y thu c n c ngoài, nh

các th y thu c đ c Nhà Vua sùng đ o Ph t Asoka (th k 3 tr.CN) phái đi t
n
đ
truy n bá y h c kh p châu Á. Ch c ch n c ng có s giao thi p v i Trung Qu c thông qua
nh ng đoàn lái buôn. Nhi u chi u th khác nhau c a các lãnh chúa đ a ph ng có ti u s y
h c đ c đ c p. áng chú ý là qu c v ng Lha-mtho-ri, th k th 5, ng i đã phái hai
th y thu c n i ti ng t
n
t i Tây T ng đ d y các th thu t ch n đoán cho ng i Tây
T ng, và qu c v ng hBron-gnyan, th k th 6, có con trai đ c m đ c thu tinh th
thành công b ng ph ng pháp đánh m ng m t v i dao m b ng vàng.
Th k 7: Qu c v ng Srong-btsan là ng i đ u tiên th ng nh t Tây T ng và l p ra v ng
qu c Tây T ng. Ông mang n n v n minh đ n cho các th n dân c a mình qua vi c sai các
h c gi sáng t o ra b ng ch cái và ng pháp phù h p v i ngôn ng b n đ a và m i các h c
gi đ n t nh ng n n v n minh l n c a châu Á.
làm quen v i tinh hoa c a y h c, ông mang v nh ng ki n th c t
n
, Trung Qu c và
Ba T . i u này di n ra thu n l i nh hai chính phi c a ông là k t qu c a cu c hôn nhân
v i hoàng t c Trung Qu c và Nepal. áng chú ý là:
- d ch và gi i thi u "Great Medical Treatise" (
và Dharmakosha d ch t ti ng Trung Qu c.

i lu n thuy t y h c), do Ha-shang Mahadeva

-s

truy n bá ki n th c c a danh y Trung Qu c Han-wang-Hang

-s

truy n bá ki n th c c a danh y

n

Bharadaja

- s truy n bá ki n th c c a danh y Ba T Galenos (khó mà bi t đ
hay là tên ông đ c đ t cho do th ng xuyên tham kh o Galen).

c đây là tên c a ông

Ba th y thu c n i ti ng này đã ghi chép l i nh ng đi m c t y u c a thu t ch a b nh c a
mình
d ng v n b n theo ngôn ng m i. Thú v h n, h đã vi t m t lu n v n g m 7
ch ng ("The Weapon of the Fearless" - V khí c a lòng can đ m) d a trên nh ng bàn lu n
và trao đ i gi a h . Hai v danh y đ u cu i cùng đã quay v quê h ng nh ng Galenos v n
làm m t ng y, c i v và sinh ba ng i con trai đ c ông d y ngh thu c và sau đó truy n
bá y h c mi n b c, trung và nam Tây T ng. C ng có m t ch ng trình c a hoàng t c đào
t o nh ng bé trai sáng d tr thành th y thu c.
Th k 8: Nhi u tài li u y h c (ch y u b ng ti ng Hán) đ c d ch sang ti ng Tây T ng
trong n a đ u th k 8 và b y đ c đ u tiên đã đ c l p ra cho các ng y và các th y thu c

H C VI N Y D

C H C2C

TRUY N VI T NAM

YH CC

TRUY N TÂY T NG

khác. Tuy nhiên, s ki n tr ng đ i trong l ch s Tây T ng là s tr vì c a Qu c v ng Khristrong-lde-btsan trong n a sau c a th k này. Ông là ng i đ t n n móng v ng ch c cho
Ph t giáo
Tây T ng và d i s b o tr c a ông hàng tr m tr em thông minh sáng d
đ c đào t o thành nh ng d ch gi đ mang nh ng tinh hoa c a n n v n minh châu Á v
cho đ t n c.
c bi t đáng chú ý là Vairocana, ng i n m v ng và d ch "Fourfold Medical
Treatise" (rgyud bzhi), trình bày bao quát h th ng y h c ph t giáo n
mà sau đó tr
thành hòn đá t ng c a h th ng y h c Tây T ng. Tuy nhiên, lãnh t tinh th n chính Tây
T ng vào th i gian này - Padmasambhava - đánh giá là còn quá s m đ gi i thi u m t h
th ng quá hoàn ch nh và thâm thúy nh v y [có s c ng th ng đáng k v tôn giáo vào th i
đi m này vì nh ng ng i theo bái v t giáo và các th y lang đang ch ng đ i m nh, trong s
này có c nh ng quan l i nhi u th l c]. Ng i ta quy t đ nh gi u các b n d ch và các ch
d n trong m t b o tháp hình đài hoa trên nóc ngôi chùa Samye, mà ch nh ng nhà s có
quy n m i đ c m ra và truy n bá h th ng ki n th c y h c hoàn ch nh này vào th i đi m
thích h p.
Tuy nhiên, Qu c v ng Khri-srong đã quy t đ nh xây d ng m t h th ng y h c xu t s c.
Bi t r ng h th ng đ y đ - d a trên Fourfold Treatise - s đ n sau, ông đã v i nhi u danh
y t các n c láng gi ng và sai h d ch t các ngu n tài li u y h c c a các n c l n châu
Á. Trong giai đo n này s th nh v ng c a n n y h c châu Á đã tràn vào Tây T ng. Sau này,
v i s công khai Fourfold Treatise , t t c nh ng trí tu này đ c đúc k t d i m t ánh sáng
th ng nh t, đ c h ng tính logic nghiêm ng t c a đ o Ph t và nh ng ki n th c v tâm lý
và tâm th n đã có t 1300 n m tr c hình thành qua s phân tích t m c a Ph t giáo v
tinh th n, c th và m i liên quan gi a chúng, ch a nói đ n vi c nghiên c u chúng tr c ti p
thông qua thi n đ nh. Qu c v ng đã cho m t s nam thanh thi u niên sáng d h c các k
thu t có trong nh ng b n d ch này. Chín ng ì trong s h đã h c đ c nhi u nh t và đ c

c làm Ng y.
c bi t đáng chú ý là ng i đ u tiên, Yutok Yeunten Gonpo, có l v danh y
Tây T ng n i ti ng nh t. Nhi u câu chuy n k l v ông đã bi n ông tr thành g n nh là
hi n thân c a chính thu t ch a b nh và ch a đ ng t t c s k di u và bao la c a vi c
khám phá ra ngh thu t này c a loài ng i. Ông đ c ng i Tây T ng cho là đã tái sinh
(hay đ u thai) nhi u th k sau đó đ tr thành ng i canh gác và di n gi i cu n Fourfold
Medical Treatise đ c gi ng d y bí m t Samye.
Th k 9. ây là giai đo n có s ph n ng quy t li t tr c làn sóng m i c a Ph t giáo và
v n hóa n c ngoài do qu c v ng Khri-Srong đ a vào, d i s tr vì c a ng i k v ông là
qu c v ng Langdarma, các th y tu bái v t giáo và các c n th n c a ông này. H u h t các
di tích c a đ o Ph t đ u b phá h y. Trong và sau tri u đ i c a ông, v ng qu c b s p đ ,
tình tr ng h n lo n x y ra và đây là th i k suy vi trong l ch s Tây T ng. M t s s gia cho
r ng m c dù ph t giáo b t n th t n ng n , song y h c truy n th ng v n ti p t c mà không
b nh h ng. i u này r t đáng ng . Có l nó v n ti p t c nh ng m t hình th c khác, vì
nhi u v danh y n i ti ng nh t hành ngh trong các đ n chùa đã b phá h y và toàn b
nh ng đ c tr ng c a m t n n ki n th c Tây T ng đang đ c hi n đ i hóa đã b th t truy n
khi nh ng k ph n đ ng c khôi ph c tr t t c . M c dù nhi u ki n th c đã đ c d ch ra,
nh ng r t ít th t ch c a th i k đ u này còn sót l i.
Vào n a sau th k 10 y h c Tây T ng đã có m t b c ti n đáng k . M t làn sóng nh ng
con ng i c n cù và qu c m c a hai vùng đ t n m k p gi a n
và Tây T ng đã ra s c
làm vi c đ ph c h i n n v n hóa Tây T ng và đ a nó tr thành tinh hoa mà n
ph i
c n đ n. H đ c g i là lotsawa, có ngh a là nh ng d ch gi . H không đ n thu n là nh ng
nhà ngôn ng h c mà còn là nh ng h c gi v đ i soi sáng cho nhân lo i v cái thi n c a
chính mình, "d ch" hi u theo ngh a r ng nh t là đ a nh ng tinh túy c a m t n n v n hóa
này vào m t n n v n hóa khác. T th k 10 đ n th k 12, h không ch đ n thu n ph c
h ng Ph t giáo và y h c Tây T ng mà còn b i đ p thêm cho chúng, m r ng n n t ng c a
chúng và thi t l p v ng ch c m t n n v n hóa mà s kéo dài t i t n cu i th k 20. Cùng
v i nhi u đi u khác, h đã d ch m t trong nh ng th t ch y h c c quan tr ng nh t - cu n

yan-lag brgyad-pa'i snying-po bsdus-pa ("Bát chi y h c tinh hoa"), g m 120 ch ng và
ph n chú d n c a nó - bZl.ba'i 'od.Zer ("Ánh tr ng").
Th k 11. Có l d ch gi có nh h ng nh t là Rin.chen bZang.po (958-1055). Ông đã h c
t p d i s dìu d t c a 75 h c gi n i ti ng c a n
và dành nhi u th i gian nghiên c u
các bài gi ng Janadarna nh t là cu n "Bát chi y h c tinh hoa" và ph n chú d n c a nó. Ông
đã gi ng d y, c ng c và truy n bá nh ng bài gi ng y khoa này Tây T ng. H u du c a

H C VI N Y D

C H C3C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

các h c trò ông là nh ng ng i đóng vai trò l n trong vi c thúc đ y vi c th c hành y h c
Tây T ng. D i s h ng d n c a ông t ng s đã có 158 tài li u đ c d ch và biên so n.
Trong th k này, nh ng khái ni m thâm thuý v b n ch t tâm th c a con ng i và s ph
thu c gi a con ng i v i môi tr ng xung quanh và xa h n là v i v tr mà trong đó con
ng i đang s ng đã đ c ch p nh n, thông qua các bài gi ng Kalachakra tantra. Nh ng bài
gi ng này nghiên c u nh h ng c a th i gian trong ngày, mùa trong n m v.v.. đ n sinh
h c và khí ch t c a con ng i, và nhi u đi u khác n a, nh giáo s Meyer nh n xét, nó
th a h ng quan ni m c a ng i n
v c u trúc c th , nh n th c, sinh lý b nh và tr
li u.
L ch s đ c bi t nói đ n chín v danh y h u du c a Rin.chen.bZang.po cu i th k 11. Hai

ng i trong s h đã mang l i nh ng b c phát tri n m i. Shang-ston gZi Brjid-'bar đã t i
n đ và h c v Bát chi Tinh hoa khái quát trong Nalanda d i s dìu d t c a đ i danh y
Chadravi. Ông tr v Tây T ng v i r t nhi u bài gi ng mà ông đã d ch ra. sTod-ston
dKonchog Skyabs c ng t i n
và nghiên c u nh ng công trình này d i s h ng d n
c a b c th y Shintipa. sTod ston n i ti ng do vi c gi ng d y H u Yuthog trong ph n chú
d n Ánh tr ng trong Bát chi Tinh hoa. Trong n a cu i th k này, gTer-ston Grapa mNonshes (1012-1090) đ c cho là đã phát hi n ra Fourfold Treatise mà ba th k tr c đ c
Vairocana gi u trong chi c c t
chùa Samye. M t s ng i Tây T ng xem ông là s đ u
thai c a Vairocana chính vì lý do này.
Th k 12: Th k này mang l i cho chúng ta ng
Yuthog II (1112-1203) - và công trình y h c n i ti
này đã t p h p m t cách xu t s c t t c nh ng y u
cho t i th i gian này. V ngu n g c c a nó, Giáo s
ông":

i th y thu c Tây T ng n i ti ng nh t ng nh t - Fourfold Treatise. Công trình
t đã hòa nh p vào n n y h c Tây T ng
Meyer đã nói trong cu n "Y h c ph ng

“Ngu n g c và l ch s c a Four Tantras v n còn bí n và là đ i t ng tranh cãi gay g t gi a
các h c gi Tây T ng. M t s cho r ng nó là nh ng bài gi ng đích th c c a
c Ph t " ng
c u kh c u n n" (Bhaisajyaguru), đ c d ch t ti ng Ph n, trong khi m t s khác coi nó là
m t tài li u không rõ tác gi . M t s th m chí còn đi xa h n khi ph nh n ngu n g c ti ng
Ph n và tin r ng nó là công trình c a m t tác gi Tây T ng - Yuthog này ho c Yuthog kia d a trên nh n xét khá đúng r ng nó ch a nh ng ý ni m xa l v i n
, nh t là nh ng ý
ni m có v t Trung Qu c. Tuy nhiên, ý ki n cho r ng Four Tantras là l i c a Ph t đã th ng
th d i quy n l c chính tr c a Dalai Lama V và ng i nhi p chính c a ông là Sangye
Gyamtso, ng i kiên quy t ng h quan đi m này. H tin r ng Four Tantras đ c truy n

d y đ u tiên
n
b i chính
c Ph t khi ngài hi n thân l n đ u tiên nh m t " ng c u
kh c u n n". Sau đó, vào th k th 8, Vairocana đ c cho là đã d ch và đ a tài li u này
cho th y c a ông là Padmasambhava, ng i sau đó đã gi u nó trong chùa Samye. Vào n a
sau th 7 ng i ta cho r ng nó đ c phát hi n l i b i Drapa Ngonshe (1012-90) và trong
th k ti p theo nó đ n tay Yuthog Tr , ng i đã hoàn thi n lu n thuy t b ng cách s a đ i
nó cho phù h p v i đi u ki n đ a ph ng c a Tây T ng. i u này s gi i thích t i sao nó có
ch a nh ng y u t phi n
.
ây là m t cách gi i thích công khai h p lý. Quan đi m c a m t trong s nh ng (n u không
nói chính là) th y thu c Tây T ng n i ti ng nh t đ ng th i, Giáo s Khenpo, Troru Tsenam,
đã gi i quy t m i tranh cãi b ng cách ch ra con đ ng
c Ph t v ch ra trong Ph t giáo
ph ng Nam, ngh a là, không ch nh m t nhân v t l ch s c a n
mà còn nh m t hi n
thân gây c m h ng (sambhogakaya) cho th gi i này trong n m thiên niên k sau s khai
sáng c a ngài và, khái quát h n, nh m t hi n thân d n đ ng c a s tuy t đ i, b t k đâu
và b t k ai. N u cái "tinh th n thu n túy" này x y ra v i Yuthog và d n ông t i công trình
xu t chúng Four Tantras, thì tài li u này là gi ng h t gi a bài gi ng c a
c Ph t và b n
hi n nay. i u này không lo i tr kh n ng nó c ng là b n s a đ i và c p nh t c a m t tài
li u c - đích th c c a
c Ph t - đ c chính
c Ph t làm cho phù h p v i th i đ i c a
mình và sau này nh h ng đ n Yuthog.
B t k ngu n g c c a Fourfold Treatise, ch c ch n nó là m t tài li u v y h c c truy n Tây
T ng và là m t tài li u xu t chúng. R t nhi u tài li u y h c c truy n Tây T ng đ c so n
th o đ d n gi i cho Fourfold Treatise và, gi ng nh nhi u công trình v đ i khác, nó luôn có

v đ ng trên và v t xa nh ng chú d n c a nó trong m t v th tinh khôi và oai nghi.

H C VI N Y D

C H C4C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

B n thân Yuthog c ng đ c bao quanh b i nh ng truy n thuy t và ch c ch n là m t nhân
v t k l , ông đã đ n n
nhi u l n và có m t trí óc minh m n và thông tu có th làm
ch và trình bày quan đi m v t t c nh ng b ph n khác nhau có m t trong n n y h c Tây
T ng lúc đó. Công trình c a ông không ch là k t qu c a m t trí tu m n ti p mà còn c a
kinh nghi m ngh y d y d n và nh ng chuy n vi n du.
Th k 12-15: Truy n th ng y h c đ c ghi chép chính trong giai đo n này là c a Yuthog,
Trung Tây T ng. Nh ng truy n th ng khác h ng th nh Tây Tây T ng và vùng Sakya và
trên h t y h c Tây T ng ti p t c trên con đ ng đ n gi n và gia đình theo cách cha truy n
con n i.
Th k 15 - 17: Hai truy n th ng n i ti ng BYANG và ZUR. Trong th i gian t đ u t i gi a
th k 15, hai h th ng quan tr ng này đã phát tri n, t ng ng mi n B c và mi n Nam
Tây T ng, đ u d a trên Fourfold Treatise nh ng v i quan đi m khác nhau v b n ch t c a
nó, v i m t s khác bi t nh trong cách di n gi i và trong nh n bi t cây thu c. i u sau
cùng này là không có gì đáng ng c nhiên và làm n y sinh m t v n đ th ng g p ph i trong
quá trình xây d ng c s d li u D c li u Y h c C truy n Tây T ng. Trong khi vi c nh n
d ng th c v t h c ph ng Tây ch y u d a trên hình d ng và màu s c c a cây, xác đ nh

loài và phân loài, thì trong y h c c truy n Tây T ng đi u quan tr ng hàng đ u n m các
đ c tính y h c. Trong y h c c truy n Tây T ng thì nhi u cây khá khác nhau l i mang cùng
m t tên.
Không ph i n c nào c ng có t t c nh ng lo i cây này. Ngay c khi c ng nh ng loài đó
đ c tìm th y nh ng đ a đi m khác nhau, thì đ c tính y h c c a nó v n có th r t khác
nhau tu theo đ cao, khí h u và đi u ki n đ a lý c a n i đó. Vì y h c đ c truy n bá t các
n c khác t i Tây T ng và t vùng này c a Tây T ng đ n vùng khác, nên nhi u lo i thu c
thay th c a đ a ph ng đôi khi th y trong ph n D c li u đ c kê trong Fourfold Treatise
và tài li u c a m t s tác gi khác nh ng không tìm th y đ a ph ng. Nh ng lo i thu c
thay th này th ng mang tên c a lo i thu c ban đ u. ôi khi thu c thay th l i t ra có
nh ng đ c tính v t tr i so v i lo i thu c ban đ u.
Các h th ng Byang và Zur phát tri n đ c l p trong th k 15, b sung cho nhau vào th k
16 và th t s hòa làm m t vào cu i th k 17, d i nh h ng m nh m c a quan Nhi p
chính Desi Sangye.
H th ng BYANG kh i đ u v i Jangdagpa (byang.bdagrnam.rgyal grags.bzang) (13951475). Ông và nh ng ng i k t c đã biên so n nhi u lu n thuy t y h c, nh t là nh ng chú
d n cho Four Tantra. H th ng c a h đ c nuôi d ng
b c Tây T ng. H tin r ng
Fourfold Treatise là bài gi ng c a chính
c Ph t.
H th ng ZUR b t đ u sau đó ch ng 50 n m,
Nam Tây t ng, thông qua Zurkhapa
(zur.mkar mnyam.nyid rdo.rje) (1439-1475). Là m t th n đ ng, ông ch u nh h ng m nh
m c a truy n th ng y h c bí truy n Yuthog Nyintik b t ngu n t Yuthog II. Trong m t gi c
m , ông đã nh n đ c l i truy n d y r ng nh ng b n Fourfold Treatise và các tài li u liên
quan khác hi n có đã b sai l c qua nhi u th k , và r ng ông ph i s a ch a l i chúng. Ông
đã làm đi u này m t cách r t t m , l n ng c l i nh ng tài li u n
g c và tri u t p h i
ngh các th y thu c t t t c m i vùng c a n
. Cu c s ng ng n ng i nh ng quan tr ng
c a ông đã mang l i s đ i m i to l n cho n n y h c c truy n n

và khai sáng m t
trong nh ng truy n th ng n i ti ng nh t c a nó.
Th k 17: nh h ng c a Dalai Lama V và quan nhi p chính Desi Sangye Gyamtso. Dalai
Lama V (1617-1682) n m quy n l c
nhi u vùng đ t
Tây T ng và tr thành m t qu c
v ng hùng m nh. Ông l p ra nhi u tr ng y, cách xa th đô m i Lhasa. Môn đ chính c a
ông và là quan nhi p chính t ng lai, Desi Sangye (sde.srid sangs.rgyas rgya.mtsho)
(1563-1705) là m t h c gi l i l c. D i s ch đ o c a ông, m t nhóm các th y thu c và
h c gi đã kh o c u nh ng chú gi i khác nhau c a các truy n th ng Byang và Zur trong
Fourfold Treatise và báo cáo l i cho ông nh ng khác bi t, nh ng mâu thu n và nh ng đi m
c n bàn. T t t c nh ng nghiên c u này, cu n chú gi i chính "Blue Vaidurya Treatise" đ c
so n th o. ây là cu n sách r t có giá tr và đ c đánh giá r t cao cho mãi t i nay. H n ch
c a công trình này là ch Desi Sangye không ph i là m t th y thu c th c hành mà ch là
m t nhà lý lu n y h c. Ông có cu c s ng chính tr , h c thu t và tôn giáo r t b n r n. Blue
Vaiduya nh n đ c nhi u s chú ý ph ng Tây trong nh ng n m g n đây và đ c nhi u
ng i xem là chú gi i c a chính Fourfold Treatise. i u này không hoàn toàn đúng.

H C VI N Y D

C H C5C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

Dalai Lama V không hoàn toàn hài lòng v i các tr ng d y y h c c a mình và đã yêu c u

Desi Sangye tìm m t đ a đi m thích h p g n Lhasa đ đ t m t tr ng. ó là lý do (m t s
n m sau, sau khi Dalai Lama qua đ i và d i th i nhi p chính c a Desi Sangye) tr ng Iron
Hill (lcags.po.ri) Medical College đ c thành l p. Có qui đ nh r ng m i chùa, ngh a là m i
huy n, s đ c nh n m t th y thu c đ c đào t o t tr ng này và do đó đây bi u hi n cho
s b t đ u c a h th ng y t công c ng Tây T ng. Quy n l c chính tr c a truy n th ng
Desi Sangyr - tr ng phái Gelupa - lúc này đ ng ngh a v i vi c xu h ng y h c này s
nhanh chóng chi m u th trên ph n l n cao nguyên Tây T ng. Nó hòa nh p m t cách hi u
qu Byang và Zur l i thành m t (m c dù đây không đ n thu n là Byang b đ ng hóa vào
Zur) và t o ra m t trào l u m i c a YHCT Tây T ng.
Th k 18: Tr ng y Iron Hill tr thành m t mô hình đ c nhân lên
đông Tây T ng,
Kumbum n m 1757, Labrang n m 1784 B c Kinh t i Yonghegong kho ng n m 1750 và
còn Mông C và vùng Ban-c ng.
Có s đua n c a YHCT Tây T ng
ông Tây T ng trong th k này, d i nh h ng c a
Dilmar Geshe, ng i có th m c d c li u đã tr thành tài li u tham kh o đ c ch p nh n
r ng rãi. ông Tây T ng có đ t đai màu m h n Trung Tây T ng và là m t trong nh ng
ngu n chính cung c p nhi u lo i th o d c dùng trong YHCT Tây T ng. Môn đ n i ti ng c a
Dilmar Geshe là Situpa 8, Choji Jungnay (chos.kyi byung.gnas) (1700-1774), m t nhân v t
tôn giáo, m t nhà ng pháp, nhà th , nhà khoa h c và là m t th y thu c v i nh ng k n ng
có m t không hai. Ông đã sáng l p ra m t tr ng y Palpung, trong v ng qu c De-Ge c a
Tây t ng vùng vi n đông Tây T ng, c ng là n i bi u hi n t duy r t c i m đ i v i nh ng
giá tr c a các ki n th c c đi n Trung Hoa v ngh thu t, y h c và khoa h c.
Các nguyên t c c

b n

M c dù không đ c trang b nh ng ph ng pháp hi n đ i đ kh ng đ nh nh ng lý thuy t
c a mình, song các nhà hi n tri t n
c đ i tin r ng v tr - m c phân t - là m t b

mênh mông c a v t ch t, n ng l ng, chuy n đ ng và ràng bu c, trái ng c v i t m phông
vô tính c a không gian. H g i 5 thành t có m t kh p n i c a s t n t i là 5 y u t . B
hi n t ng bi n đ i không ng ng này bi u hi n - m c đ thô thi n - thành m i hi n t ng
đ ng v t, rau c và khoáng ch t mà chúng ta coi là s s ng. C th ng i là m t th gi i vi
mô r t ph c t p hàm ch a c n m y u t , nh m t v tr trong đó chuy n đ ng c th là
m t th gi i v mô c c k ph c t p bao g m 5 y u t . Ta có th so sánh nh n th c v N m
Y u t này v i m t máy in ch s d ng 3 màu và màu đen đ in ra m i b n sao tác ph m
c a mình. K t qu cu i cùng - ví d m t b n sao b c ho Gauguin - ch a hàng tri u màu và
r t ph c t p song t ng đi m màu v n ch là m t s n ph m đ n gi n c a b n th m c này.
Khi s m t cân b ng c a 5 y u t trong c th ng i (toàn b ho c trong m t hay nhi u c
quan và h th ng) gây ra b nh, s cân b ng đ c ph c h i b ng cách thu hút các ngu n
y u t t th gi i xung quanh. i u này có th đ c th c hi n thông qua thay đ i hành vi,
thay đ i b a n, dùng thu c ho c áp d ng nh ng bi n pháp đi u t đ c hi u. Y h c Tây T ng
s d ng cây c , khoáng ch t và v.v, ch t l ng các y u t c a chúng đ c bi t là làm t ng
ho c gi m m t hay nhi u y u t trong c th . H n n a, hàng th k kinh nghi m th c t đã
cho th y tác d ng tr c m t và lâu dài c a các d c li u káhc nhau trên nh ng mô và c
quan khác nhau c a c th và trên nh ng b nh t t c th .
YHCT Tây T ng ch ra 3 sinh đ ng l c h c đ c g i theo ti ng Tây T ng là nyes pa gsum: ba
tác nhân gây b nh (ti m tàng). H chia t t c nh ng h th ng c th khác nhau thành 3
nhóm (liên quan v i các y u t ) đ m b o cho ho t đ ng t t c a ph c h p tâm-th là con
ng i. Vì th chúng ta h u nh có th g i đó là "Ba tác nhân s c kh e". Tuy nhiên, khi ch c
n ng bình th ng c a chúng b phá v , chúng tr thành tác nhân gây b nh và cu i cùng
b nh t t s x y ra. Ba sinh đ ng l c h c này r t gi ng v i tridosha c a n n y h c ayurveda
n
.
Gi ng nh vi c s a ch a m t đ ng c ô tô, th y thu c YHCT Tây T ng c phát hi n nh ng
y u kém trong h th ng tr c khi h ng hóc c th x y ra. Do đó YHCT Tây T ng ph n nào
là m t n n y h c d phòng x trí nh ng khuynh h ng b t bình th ng tr c khi chúng
khi n b nh nhân bi u hi n các v n đ lâm sàng nghiêm tr ng. Tuy nhiên, do nhi u ng i
ch đi khám khi b nh đã n ng, nên ph n chính c a n n y h c này - trên th c t - có liên

quan v i đi u tr t c thì m t b nh c th mà b nh nhân m c trong khi đ ng th i x lý s
m t cân b ng ti m n bên d i.

H C VI N Y D

C H C6C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

Nhi u khái ni m v sinh lý, b nh lý và tr li u trong YHCT Tây T ng b t ngu n t y h c Ph t
giáo và Siddha n
.
o Ph t đã t xóa s
n
t th k 12 s.CN. N n y h c c a nó
h i nh p v i y h c ayurveda c a đ o Hindu, chi m u th
mi n b c ti u l c đ a này. Song
hình th c thu nh h n c a y h c Siddha v n t n t i mi n nam.
YHCT Tây T ng mô t gi i ph u thông qua phép n d v m t ngôi nhà, trong đó có nh ng
kênh l n c a ho t đ ng duy trì s s ng, có m t s huy t r t quan tr ng đ b o v và m t
s đ ng chuy n hóa đ nuôi d ng. Trong c th , có m t s c ch r t nh y c m là m c
tiêu t n công c a b nh t t. Cu c s ng đ c duy trì ch y u b ng nhi t l ng c a s tiêu
hóa và chu i chuy n hóa b y n c sau đó, tái t o các mô c th và sinh ra ch t bài ti t. Quá
trình chuy n hóa là r t quan tr ng trong y h c Tây T ng, n u ng và tiêu hóa t t là chìa
khóa chính đ có s c kh e t t. Ba l nh v c l n c a b nh h c đ ng vai trò quan tr ng trong

tiêu hóa và chu i chuy n hóa b y n c này. Chúng là nh ng y u t trung gian c a m t s c
kh e t t - khi cân b ng và không b r i lo n, và c a b nh t t - khi b r i lo n. Trong tr ng
h p sau chúng đ c g i là ngu n t n công gây b nh.
C s c a ch n đoán b nh - nh trong m i h th ng y h c khác - ph thu c vào s sáng
su t c a th y thu c. Logic và suy lu n đóng vai trò chính trong vi c đánh giá tình hình c a
ng i th y thu c. Và còn h n th n a, vì
đây không có xét nghi m máu, X quang ho c
phòng thí nghi m. S d ng các b ng ch ng thu th p đ c qua khám th c th , h i b nh,
b t m ch và xem n c ti u, th y thu c s đ ngh m t ch ng trình đi u tr đ đ a ng i
b nh tr l i tr ng thái s c kh e cân b ng. i u này có th bao g m m t ho c nhi u ho c c
b n m c đ đi u tr d i đây:
- l i khuyên v l i s ng, ch ng minh r ng công vi c, môi tr
và gia đình nh h ng nh th nào đ n s c kh e,
- n u ng đi u đ , s
tr ng thái cân b ng,

d ng th c

n và đ

ng, các m i quan h

u ng m t cách thông minh đ giúp c

cá nhân
th tr

l i

- thu c bao g m h n 2000 v , th ng d ng ph i h p (đôi khi t i 70 v ho c h n trong m t

bài thu c). Bài thu c đ c thi t k đ làm d u ho c làm s ch. Các thu c làm d u th ng có
d ng thu c s c, thu c viên, b t tán, h , cao, nung khô, ch t chi t và lên men. Các thu c
làm s ch bao g m d ng d u nh n, thu c t y, gây nôn, hít, th t và các thu c làm s ch toàn
b c th nói chung.
- các đi u tr khác (ch y u dùng ngoài) nh
chích máu, c u và ti u ph u.

t m thu c, thu c m , ch

m nóng ho c l nh,

Th y thu c ph i tuân th nh ng qui t c nghiêm ng t v luân lý và đ o đ c. i u này đóng
m t vai trò quan tr ng trong thu t ch a b nh. Quan đi m chung là đ gi m tính ch quan,
b i nói chung và nh t là trong khi khám b nh và b t m ch, ng i th y thu c không ch đ n
gi n là m t ng i làm tình hình thêm ph c t p b i s hi n di n và nh ng ki n gi i ch quan
c a mình, mà ph i là ng i mang đ n s an bình, m t t m g ng s ph n ánh chính xác
tình hình c a ng i b nh. B t m ch có l là ví d sáng rõ nh t c a đi u này. M ch đ c cho
là ng i truy n thông đi p gi a b nh nhân và th y thu c. M t s th y thu c Tây T ng mô
t vi c b t m ch là "l ng nghe c th b nh nhân".
đ t t i tr ng thái t nh l ng sâu s c
c n thi t đ "l ng nghe" m t cách hi u qu , các th y thu c th ng d y thi n và c u
nguy n. Tr c đây, h u h t các th y thu c Tây T ng là nh ng Ph t t và vi c hành ngh là
con đ ng tu tâm c a h và là cách đ h ph c v c ng đ ng. Không nên đánh giá quá th p
c ng nh quá cao khía c nh tâm linh này c a YHCT Tây T ng. K t qu t các c s khám
ch a b nh b ng YHCT Tây T ng v i các th y thu c đ c đào t o d i ch đ C ng s n
(ngh a là không có khía c nh Ph t giáo trong vi c đào t o) đã cho th y YHCT Tây T ng hoàn
toàn đ ng v ng đ c trên đôi chân c a mình nh m t h th ng y h c không có tính ch t
Ph t giáo. Tuy nhiên, nh ng th y thu c YHCT Tây T ng có kinh nghi m d y d n v YHCT
Tây T ng kèm và không kèm theo khía c nh tâm linh và đ o đ c đ u nh t trí r ng s hi u
qu h n n u có khía c nh này, nh t là trong m i quan h th y thu c-b nh nhân.

5y ut

chung c a s

s ng

Trong y h c Tây T ng, ng

i ta th y c hai h th ng "n m y u t " n i ti ng c a châu Á là:

- H th ng n
, trong đó chúng bi u hi n ch y u thành 5 y u t c b n c a t t c các
hi n t ng liên quan, m t m c đ nào đó, t ng ng v i cái mà hi n nay chúng ta g i là
v t ch t, s ràng bu c, nhi t đ ng h c, s v n đ ng và không gian.

H C VI N Y D

C H C7C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

- H th ng Trung Qu c, trong đó chúng bi u hi n
d ng đ ng h n, t ng ng v i 4 giai
đo n chung c a m i chu k s ng và m t tr ng thái n n t ng, ngh a là sinh, tr ng, tàng và
hóa, di n ra m i c p đ và m i quá trình, t phân t cho t i đ i ng i.

Hai h th ng này không mâu thu n mà b sung cho nhau. C hai đ u đ c s d ng r ng rãi
trong y h c Tây T ng. Ví d , vi c b t m ch có liên quan r t nhi u t i vi c làm cho hòa h p
v i tình tr ng ngay tr c m t c a c th và vì v y th ng s d ng d ng đ ng c a các y u
t . Tuy nhiên lý thuy t v thu c c a YHCT Tây T ng l i liên quan nhi u h n v i nh ng đ c
tính tr b nh n đ nh h n c a d c li u, và do đó s d ng nhi u h n các khía c nh t nh c a
5y ut .
H

th ng các y u t

c a

n

Các bài gi ng c a
c Ph t, 2500 n m tr c, đã góp ph n vào cu c tranh cãi quy t li t v
b n ch t c a v t ch t m c đ phân t . N m y u t , nh đ c th hi n trong đ o Ph t, là
5 y u t bao trùm m i s v t, đ ng v t, cây c ho c khoáng v t. M i y u t đ u có m t
trong t t c m i th c th v t ch t và ph i h t s c c n th n đ không b đánh l a b i tên g i
đ n gi n c a chúng. Y u t "l a" (xem d i đây) th c ra là n ng l ng có trong m t th c
th (n ng l ng ti m n ho c đang trong quá trình gi i phóng ra). Do đó y u t "l a" có
trong b ng, trong đá l nh và v.v... Rõ ràng nó không ph i là l a v t lý mà là m t n d c a
cái hi n nay đ c chúng ta g i là "n ng l ng". T t nhiên, l a th c s là ví d sáng t nh t
c a n ng l ng đang đ c gi i phóng. T ng t , "đ t", "n c" và "gió", nh chúng ta th y
h ng ngày, là phép n d v bi u hi n c a nh ng y u t này m c đ tinh vi h n.
* Y u t
T-V T CH T ây là ch t li u c b n c a m t tr ng thái. Nó là tr ng thái
n n móng, c b n. Tính ch t c a nó là n đ nh, b n v ng, ch ng ch u, n ng n và ch m
ch p.
m c đ ít khái quát h n, c th là trong c th , y u t đ t bi u hi n ch y u là th t

và x ng c a c th và các c quan, t o nên c s cho s s ng.
*Y ut N
C-G N K T/LIÊN H /DI CHUY N. V t ch t s v v n n u các thành ph n
c a nó không đ c g n bó v i nhau b i m i lo i l c. Y u t n c liên k t m i th v i nhau
và, do b n ch t c a s liên h , t o đi u ki n cho s l u thông và thay đ i và tính "uy n
chuy n" c a vi c ti n g n và lùi xa. Trong c th , y u t n c bi u hi n rõ nh t thành các
d ch c th đ m b o duy trì và th c hi n đúng ch c n ng.
* Y u t L A-N NG L
NG, ti m n ho c bi u hi n. M i tr ng thái đ u nó nh ng ti m
l c c a nó. C ng có nh ng khi ti m l c c a nó đ c gi i phóng: th i đi m c a s thay đ i
khi tr ng thái c m t đi và tr ng thái m i đ c t o ra. Trong c th ng i, y u t l a bi u
hi n nh t trong quá trình dinh d ng, trong s th c n đ u ng đ c chuy n thành n ng
l ng c n thi t cho c th và n ng l ng này l i đ c dùng đ giúp cho c th và trí não
ho t đ ng t t.
* Y u t GIÓ-CHUY N
NG. T t c m i v t ch t đ u chuy n đ ng. Cu c s ng là m t
dòng ch y liên t c và m i tr ng thái l i có nh ng chuy n đ ng và nh ng l c riêng. Trong c
th ng i, y u t gió bi u hi n rõ nh t là h hô h p và nh ng chuy n đ ng có ý th c và
không có ý th c c a c th .
* Y u t KHÔNG GIAN. Không nh các y u t khác luôn trong m i t ng tác h ng
đ nh, t ng và gi m, không gian ch đ n thu n là b c phông kích th c h ng đ nh t o đi u
ki n cho các y u t khác t n t i và ho t đ ng. Trong c th ng i, nó đ c bi t liên quan t i
các khoang bên trong và các l trên c th .
M c dù không đ c trang b nh ng ph ng pháp hi n đ i đ kh ng đ nh nh ng lý thuy t
c a mình, song các nhà hi n tri t n
c đ i tin r ng v tr - m c phân t - là m t b
mênh mông c a v t ch t, n ng l ng, chuy n đ ng và ràng bu c. B hi n t ng bi n đ i
không ng ng này bi u hi n - m c đ thô thi n - thành m i th cây c i đ t đá, đ i d ng
và s s ng mà chúng ta nh n th c đ c. C th ng i bi u hi n r t ph c t p c a n m y u
t , nh m t v tr trong đó chuy n đ ng c th là bi u hi n c c k ph c t p c a 5 y u t .

Khi s m t cân b ng c a các y u t trong c th ng i gây ra b nh, s cân b ng đ c ph c
h i b ng cách thu hút các ngu n y u t t môi tr ng xung quanh, b ng cách s d ng các

H C VI N Y D

C H C8C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

lo i cây c , khoáng ch t và v.v.., đã đ c bi t là làm t ng ho c gi m m t hay nhi u y u t .
H n n a, kinh nghi m th c t đã cho th y tác d ng tr c m t và lâu dài c a các thu c khác
nhau trên nh ng mô và c quan khác nhau c a c th và trên nh ng b nh t t c th .
H

th ng các y u t

c a Trung Qu c

Tên c a chúng t ng t v i tên c a các y u t
cho không gian và g thay th cho tên c a gió.

trong h

th ng trên, tr

kim lo i thay th

* Y u t G (M C) - SINH. G
đây mang ý ngh a nh ng ch i non xanh m n m n c a
mùa xuân, ám ch s xu t hi n c a cái m i. Nh ng d u hi u đ u tiên c a m t th c th m i
d n d n có hình d ng và s c m nh, nh nh ng nhánh cây v n lên hay nh ng m m non
nhú lên kh i m t đ t. Khái ni m này có liên quan ch t ch v i y u t GIÓ
trên, gióg là
trung gian c a s thay đ i.
m c n đ nh trong chuy n hóa c a c th ng i, s tu n hoàn
(bi u hi n b i y u t gió) c a oxy, máu và các d ch th khác mang l i s đ i m i h ng đ nh
c a h th ng. i u này đ c bi t liên h v i ho t đ ng c a can và đ m. Nh ng thay đ i
chính - nh s th thai, d y thì, kinh nguy t v.v... đ c báo tr c b i nh ng thay đ i trong
y u t này.
* Y u t L A (H A) - TR
NG. i u này r t gi ng v i y u t l a đã đ c gi i thích
trên. Vì h th ng y h c Trung Qu c nói nhi u h n đ n khía c nh đ ng c a y u t này, nên
đây nó có liên quan nhi u h n t i s gi i phóng ti m l c và đ t đ n tr ng thái sung mãn.
T ng ng v i mùa hè và v thu ho ch, cây tr ng đ t t i đ chín và vì l
y chúng t o ra
h t gi ng c a nh ng sinh th t ng lai. Trong c th ng i y u t l a liên quan ch t ch v i
quá trình chuy n hóa, v i tâm và ti u tràng.
* Y u t KIM LO
đo n tái sinh) c a chu
y u t ki n t o nên nó
th khác. T t nhiên, s
ph và đ i tràng.

I (KIM) - TÀNG. ây là giai đo n suy tàn (c ng có th xem là giai
k . Sau khi đ t t i s sung mãn, th c tr ng th ng tàn l i đi, các

d n d n tan ra và đi theo nh ng h ng khác, t o thành nh ng th c
tàn l i này đi n hình b i mùa thu. Trong c th , nó đ c liên h v i

*Y ut N
C (TH Y) - HÓA. i n hình b i mùa đông, đây là tr ng thái ti m tàng c a
chu k , trong đó th c th b phân h y và n m ng d i d ng nh ng y u t c u thành c a
cái s b c l vào mùa xuân. Trong c th , y u t này đ c liên h v i th n và bàng quang.
* Y u t
T (TH ). C S , N N MÓNG. Trong th t các mùa, y u t đ t xu t hi n
b n l n, ngh a là gi a mùa này v i mùa khác. Có th di n gi i y u t này nh m t tr ng
thái c b n xu t hi n thoáng qua khi nh ng giai đo n rõ r t h n c a chu k ch a chi m u
th .
Nh ng y u t này có th

t

t

nhiên và có tính t

ng h p và t
ng kh c

ng kh c t

M

Con

T

T

M c

Th y

H a

Kim

Th

H a

M c

Th

Th y

Kim

Th

H a

Kim

M c

Th y

Th y

Kim

M c

Th

H a

Ba sinh đ ng h c

H C VI N Y D

C H C9C

TRUY N VI T NAM

nhiên

ng h p


YH CC

TRUY N TÂY T NG

Gi i thi u
Hi u đ c ba sinh đ ng h c này là n m đ c chìa khóa đi vào n n YHCT Tây T ng nh ng
hi u đ c chúng không ph i d vì b n thân chúng không ph i là nh ng th c th v t lý mà là
nh ng h th ng c a các quá trình t ng t nhau.
Hãy l y m t ví d : đó là dòng ng i xe đông đúc đi qua m t cây c u c a thành ph vào gi
tan t m. Nó đ c t o nên b i nh ng con ng i c th , nh ng chi c xe c th mà t ng chi c
xe, t ng con ng i đ u đang trong hành trình riêng c a mình. Nh ng có m t th không c
th và không th phân tách, đó chính là "dòng" giao thông. Không có gì l y đ c đ đ a vào
ng nghi m phân tích. Không có gì là v t ch t. Tuy nhiên, b ng cách chi u nhanh cu n
phim v dòng giao thông này ho c b ng cách thu th p s li u th ng kê, ng i ta có th xác
đ nh rõ nh ng lu ng ch y khác nhau, nh ng kho nh kh c đông đúc, nh ng đi m đen v.v...
H n n a, v i nh ng hi u bi t đó ng i ta có th phân lu ng giao thông, thay đ i th
tín hi u ho c làm m t s vi c khác đ c i thi n tình hình.

t

đèn

T ng t nh v y, ba sinh đ ng l c này (s tr thành ba y u t gây b nh n u có đi u gì đó
di n ra b t bình th ng) không tách r i kh i các h th ng c a c th mà chúng h p thành.
T ng sinh đ ng l c trong ba sinh đ ng l c là m t nhóm nh ng h th ng sinh lý có th c
gi ng nhau v b n ch t và có chung nh ng tính ch t y u t chính. V m i liên quan c a
chúng v i tâm th n, hãy xem ph n b nh sinh
Gi ng nh ng i k s giao thông đ t l i pha cho đèn tín hi u, ng i th y thu c Tây T ng
nh n th c rõ v ho t đ ng chung c a toàn c th . Nhi m v c a h là hi u rõ cách th c
thay đ i nh ng quá trình và nh ng thông s v t lý c th đ đ a nó tr l i tr i thái kh e
m nh và đ m b o là nó ch y t t. Nói m t cách lý t ng, đây là m t n n y h c d phòng
phát hi n và ch a tr tình tr ng thi u, th a ho c mâu thu n c b n tr c khi chúng d n đ n
b nh t t trên lâm sàng. Trên th c t , vì h u h t ng i dân ch đi khám bác s khi tình tr ng
b nh đã bi u hi n trên lâm sàng - nên đây là m t n n y h c chính th lu n đi u tr m t

ch ng b nh c th đ ng th i đ nh ra cách th c đ đ a ng i b nh tr l i tr ng thái s c kh e
cân b ng càng nhi u càng t t.
Có m t s ít d ch gi s d ng thu t ng th d ch cho nh ng sinh đ ng h c này. Thu t ng
này là không phù h p vì nó đ t nh ng quan ni m c a ng i Tây T ng ngang b ng v i n n y
h c trung c
Châu Âu. i u này hoàn toàn không đúng. Khi nhi u n m trôi qua, sinh đ ng
h c có th không ch ng t là thu t ng đúng nh t, nh ng lúc này nó đ đ giúp chúng ta
hi u. H n n a, r t khó tìm đ c t t ng ng v i tên g i c a nh ng sinh đ ng h c này. Do
chúng đ n Tây T ng xu t phát t n n y h c n
, nên đây chúng tôi s s d ng thu t
ng theo ti ng Ph n, vì chúng d hi u h n ti ng Tây T ng. Ba sinh đ ng h c này là:
* VATA - (Tây T ng: rlung) - l c đ ng h c liên quan t i y u t gió
* PITA - (Tây T ng: mkhris.pa) - nhi t đ ng h c liên quan t i y u t l a
* KAPHA - (Tây T ng: bad.kan) - k t-thu đ ng h c liên quan t i y u t n
V i nh ng ng
BA SINH

i quan tâm, nh ng t

Tây T ng này đ

c đ c là loong, treepa và payken.

NG H C LÀ NH NG TÁC NHÂN GÂY B NH

H C VI N Y D

C H C10
C

c và đ t

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

Khi nh ng sinh đ ng h c này ho t đ ng bình th ng, không nh h ng x u đ n nhau và
không quá th a hay quá thi u, c th s ho t đ ng bình th ng và con ng i tr ng thái
s c kh e t t. V i ngh a này, chúng ta có 3 y u t trung gian chính c a s c kh e, đ c g i là
dhatu theo ti ng Ph n, có ngh a là các "véct " c a s c kh e. Chúng ta có th g i chúng là
các "tác nhân s c kh e". Khi m t hay nhi u sinh đ ng h c này th c hi n không đúng ch c
n ng, b thi u, th a ho c b t đ u c n tr các h th ng khác, nó tr thành m t tác nhân gây
b nh. Lúc này chúng đ c g i là dosha, v i ngh a "b t an". Thu t ng này đ c d ch tr c
ti p sang ti ng Tây T ng là nyes.pa, đ c là nyay.pa đ ch các sinh đ ng h c.
D

i đây, chúng ta s xem xét ch c n ng c th c a t ng sinh đ ng h c trong s c kh e

VATA
L c đ ng h c c b n này là thu t ng chung ch nh ng chuy n đ ng và dòng ch y trong c
th , ch y u là hô h p, c đ ng, chuy n đ ng, bài ti t và tu n hoàn c a máu và các th
d ch khác, c ng nh ôxy và các thành t s ng còn khác đ c chúng v n chuy n. Nó c ng
bao g m lu ng tín hi u ch y trong dây th n kinh. Nh ng dòng ch y khác nhau này, thông
qua nh ng kênh c th c a mình, đ c phân thành n m vùng chính:
* Duy trì s s ng "g n li n v i nh ng dòng ch y n m quanh đ nh đ u, v i ph m vi ho t
đ ng h ng và ng c". Ch y u liên quan v i s đi u khi n c a não đ i v i các ch c n ng
v n đ ng nh th , nu t, khóc, h t h i, v.v... c ng nh duy trì lý trí sáng su t và trí tu

minh m n.
* i lên "g n li n v i th n m ng c, v i ph m vi ho t đ ng m i, l i và h ng." Ch y u
liên quan t i th và ôxi, giúp cho vi c nói, s c m nh th xác, n c da đ p, s c n cù và
nh n th c.
* Tràn ng p "g n li n v i th n m tim, v i ph m vi ho t đ ng kh p c th ". Ch y u liên
quan t i kh n ng v n đ ng c a t t c các c và các chi c a c th , t u ng chi t i nh m và
m m t, ch c n ng hàng đ u là nh p tim.
* B n c a l a "g n li n v i th n m đ ng tiêu hóa, v i ph m vi ho t đ ng kh p các n i
t ng trong b ng". Ch y u liên quan t i nh ng nhu đ ng giúp cho vi c tiêu hóa và c c quá
trình nhi t đ ng h c c a chuy n hóa, trong đó ch t dinh d ng đ c tách ra kh i ch t c n
bã và b y lo i mô đ c t o ra.
* T ng xu ng "g n li n v i th n m vùng tr c tràng, v i ph m vi ho t đ ng đ i tràng,
bàng quang, b ph n sinh d c và đùi". Ch y u liên quan v i bài ti t phân, n c ti u, kinh
nguy t, tinh d ch c ng nh quá trình sinh đ . Chúng bao g m c gi l i c ng nh t ng xu t.
PITTA
Khái ni m này ch y u liên quan t i nh ng quá trình sinh đ ng h c mà qua đó c th đ c
nuôi d ng và duy trì nh th c n, n c u ng và các kích thích giác quan. S duy trì này
bao g m c các quá trình th xác c ng nh tinh th n. Có 5 vùng chính
* Tiêu hóa "g n li n v i th n m gi a ch a tiêu và đã tiêu". Ch y u liên quan v i nh ng
quá trình v t lý và hóa h c phân tách đ
n thành ch t dinh d ng và ch t c n bã, l y n ng
l ng t th c n đ t o thành thân nhi t và h tr chung cho b n Pitta d i.
* Tô màu "g n li n v i th n m gan". Liên quan v i nh ng quá trình cho các mô màu s c
đúng c a nó, làm cho máu và th t có màu đ , m có màu tr ng, tu có màu h ng nh t và
các th d ch khác có màu vàng ho c tr ng.
* Kích thích "g n li n v i cái n m trong tâm h n". T o ra sinh l c và s c m nh cho s
tôn, s quy t tâm, trí tu và là ngu n l c đ đ t t i m c tiêu c a m i con ng i.

t

* em l i ánh sáng "g n li n v i th n m m t". Bao g m ho t đ ng bình th ng c a c
quan th giác c ng nh dây th n kinh th giác và các b ph n liên quan c a não: t t c
nh ng gì giúp phân bi t đúng màu s c và hình d ng.
* Cho n
làn da t

c da h ng "g n li n v i th
i sáng và kh e m nh.

n m

da". Bao g m t t c

nh ng quá trình cho m t

KAPHA

H C VI N Y D

C H C11
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

Khái ni m này liên quan t i s hình thành đúng đ n các lo i th d ch khác nhau, c ng nh

duy trì c u trúc v t lý ch a đ ng chúng và t o nên ngôi nhà trong đó s s ng đ c b o t n.
Nó c ng liên quan t i các c m giác và s th a mãn tinh th n. Có 5 vùng chính:
* Nâng đ : Ch c n ng này "g n li n v i th ch y u n m ng c". Liên quan t i h x ng,
ch y u là các x ng, s n... c a x ng c, và b ng cách suy r ng ra cho c u trúc v t lý còn
l i, thì đây là ngôi nhà th c s đ b n ch c n ng sau d a vào.
* Phân gi i: Ch c n ng này "g n li n v i th n m n i không tiêu hóa". Nó liên quan v i
nh ng ch t d ch giáng hóa đ
n nh nh ng quá trình hóa h c khác nhau.
* V giác: Ch c n ng này "g n li n v i th
m n, đ ng, cay và se).

n m

l

i" và giúp nh n bi t 6 v (ng t, chua,

* Th a mãn: Ch c n ng này "g n li n v i cái n m trong đ u" và giúp t o ra c m giác hài
lòng.
* Kh p n i: Ch c n ng này "g n li n v i cái n m trong/xung quanh t t c
cho g p và du i.

các kh p", giúp

Ba sinh đ ng h c này có nh ng th i gian đ c tr ng trong n m khi mà chúng tích lu s c
m nh đ sau đó tr nên đ y r i v i, gi ng nh n c thu tri u lên r i xu ng. Chúng có liên
quan v i nh ng thay đ i trong các y u t đi kèm v i nh ng thay đ i c a mùa. Th y thu c
YHCT Tây T ng c n ghi nh đi u này vì h s đi u ch nh ch n đoán c a mình theo y u t
sinh đ ng h c tr i lên theo mùa đang bi u hi nvà s r t th n tr ng đ không làm t n
th ng quá trình tích l y tuy ch a bi u hi n nh ng đang di n ra.

Nh ng m c chung này là c s cho vô s đ tài nghiên c u, m r ng trong kh p các l nh
v c khác nhau c a YHCT Tây T ng. T sao các tác nhân s c kh e l i bi n thành các tác
nhân gây b nh, chúng làm đi u đó nh th nào và làm th nào đ đi u tr các v n đ lâm
sàng phát sinh đã chi m hàng tr m trang trong Fourfold Tantra và hàng ngàn trang chú
gi i. YHCT Tây T ng li t kê 404 b nh, v i kho ng 1200 phân m c, m i cái l i có nguyên
nhân, b nh h c và cách đi u tr riêng. Th y thu c YHCT Tây T ng gi ng nh m t nh c
tr ng mà qua m t th i gian lâu dài tìm hi u v nh c lý c ng nh tích lu ki n th c v t ng
lo i nh c c , có m t cái nhìn t ng quát giúp ông ch huy c dàn nh c trình t u m t cách hay
nh t.
* Gi i ph u và sinh lý
- Quan ni m và s

phát tri n

YHCT Tây T ng đi theo quan ni m c a đ o Ph t v b n ch t linh h n c a s s ng, ngh a là
t i th i đi m th thai, linh h n t ki p tr c c a m t ng i nào đó s nh p vào th xác m i
đ c cha m t o ra khi th thai. Nó c ng gi i thích thai nhi ti p thu n m y u t nh th nào
và phát tri n nh th nào trong th i gian thai nghén.
- Gi i ph u
Phép n d v ngôi nhà. YHCT Tây T ng phác h a gi i ph u c b n thông qua hình nh m t
ngôi nhà, trong đó t ng ph n c th đ c ví v i m t ph n n i th t t ng t c a ngôi nhà v
ch c n ng và t m quan tr ng. Ví d , d dày đ c so sánh v i chi c n i n u n c a m t
quán tr l n, ngh a là nó nuôi d ng t t c các b ph n khác, thông qua v trí quan tr ng
c a nó trong chu i m t xích chuy n hóa. Các n i t ng đ c so sánh v i m t tri u đình,
trong đó có vua, hoàng h u, qu n th n... v i nh ng ch c n ng riêng nh ng t ng tác v i
nhau đ đ m b o ho t đ ng bình th ng c a c v ng qu c. D a vào mô t ch c n ng
chính c a t ng b ph n gi i ph u, các tài li u y h c đã phác ra khái ni m thô s v th tích
và tr ng l ng t ng đ i c a chúng.
Các kênh: ây là m t trong nh ng khía c nh đ c chú ý và bàn lu n nhi u nh t c a YHCT
Tây T ng và ph i r t th n tr ng khi đ c ph n di n gi i c a tác gi này ho c tác gi khác.

M t s nh ng ng i r t xu t s c đã (và v n ti p t c) v p ph i nh ng sai sót đáng ng c
nhiên liên quan đ n ch đ này. L i gi i thích đ a ra đây đ c d a trên nh ng cu c tranh
lu n dài v i Giáo s Khenpo Tsenam, m t trong nh ng th y thu c YHCT Tây T ng n i ti ng
(n u không nói là ng i n i ti ng nh t) và c ng là m t h c gi Ph t giáo xu t chúng.
Các đ ng kinh là s mô t v n t t các th c th v t lý. Hãy l y ví d , m t bi u đ ti n đ
trên bàn làm vi c c a ng i k s có th bi u th hàng lo t đ ng và khung k cho th y

H C VI N Y D

C H C12
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

nguyên li u v t t thô đ c chuy n thành s n ph m cu i cùng nhà máy nh th nào. Còn
trong chính nhà máy, ch ng có nh ng đ ng và nh ng khung k mà ch có nh ng c máy
ch y r m r m, nh ng đ ng nguyên v t li u thô, nh ng n i h i, b ng chuy n, ng tuýp và
vô s th khác. Bi u đ ti n đ c a ng i k s là b n tóm t t đ n gi n hóa c a t t c
nh ng th đó, tuy nhiên nó giúp cho nh ng ng i có ki n th c hi u đ c chính xác nh ng
ch m tr và sai sót m t b ph n nào đó c a h th ng s
nh h ng t i nh ng ch khác
nh th nào.
T ng t nh v y, các "đ ng kinh" là cách đ n gi n hóa bi u th nh ng quá trình chính gi
cho c th t n t i. th c th c a nh ng quá trình này đ c t o b i dây th n kinh, c , mô,
máu, th d ch, b máy hóa h c ph c taoh trong và gi a các c quan và v.v... Nó đ c bi t

liên h m t vùng ho t đ ng này c a c th v i m t vùng khác, đ bi u th s t ng tác c a
chúng. Nh ng đ ng kinh này không có gì khác h n là nh ng quá trình. B i v y YHCT Tây
T ng có th nói v đ ng kinh gi a gan và m t. i u này không có ngh a là có m t đ ng
kinh nào đó không nhìn th y gi a hai c quan này mà ch đ n thu n là c quan này nh
h ng đ n c quan kia, thông qua nh ng quá trình v t lý và hóa h c ph c t p. Ví d , hi n
nay chúng ta bi t r ng vùng d i đ i ki m soát n c ti u thông qua nh ng hormon đ c nó
ti t ra và đ c máu đ a đ n tuy n th ng th n. Không có m t cái " ng" d n tr c ti p t
vùng d i đ i t i th n mà đó ch là cách YHCT Tây T ng mô t m i liên h gi a hai c quan
này và c ch h ot đ ng c a chúng. Các đ ng kinh là gi n đ v nh ng m i liên quan c a
c th , ch không ph i là s đ gi i ph u. Có th nói r ng nhi u đ ng kinh chính t ng
ng v i nh ng đ ng m ch máu, th n kinh và n i ti t chính c a c th , vì đó là nh ng
đ ng truy n đ t thông tin chính c a chúng.
Không nh n th c đ c b n ch t s l c c a các đ ng kinh, ngày nay v n có nhi u ng i
coi các đ ng kinh đ c th hi n trong YHCT Tây T ng là "nh ng đ ng tâm linh", vì không
th y có nh ng đ ng gi i ph u t ng ng khi m t thi. M t s ng i khác đánh đ ng m t
cách đ n gi n và sai l m các đ ng kinh này v i các nhánh c a h th n kinh trung
ng.
ây không hoàn toàn là l i c a h khi quên m t m t đi m khi nghiên c u YHCT Tây T ng.
o Ph t s d ng nh ng b n đ c th cách đi u hóa t ng t trong thi n đ nh và đã tri n
khai m t h th ng trong đó vi c thi n đ nh c p đ cao s d ng nh ng b n đ này có th
nh h ng đ n não đ đem l i nh ng thay đ i h u ích trong c th c a ng i thi n. H n
n a, nh ng b n đ cách đi u hóa này còn màn m i liên quan v i c th thu n khi t th n
thánh đ c mô t trong Ph t giáo vajrayana. C n ph i h t s c chú ý đ không l n l n gi a
các h th ng y h c và thi n đ nh. C các th y thu c và nh ng ng i thi n đ u khuyên nh
v y.
hi u m i liên quan gi a các đ ng kinh y h c và thi n đ nh c n nh ng ki n th c và
kinh nghi m đáng k v thi n, c ng nh hi u bi t quan ni m v v tr c a đ o Ph t. C n có
m t trí tu đ có th phân bi t cái nào áp d ng cho th xác và cái nào áp d ng cho tinh
th n.
Các tài li u th ng mô t 4 lo i đ ng kinh chính. Chúng không ph i là nh ng lo i đ ng

kinh khác nhau mà là c ng nh ng đ ng kinh y đ c nhìn t 4 quan đi m khác nhau, theo
ch c n ng c a chúng. ó là:
* Nh ng đ

ng kinh phát sinh, t o ra c th và ba sinh đ ng h c.

* Nh ng đ

ng kinh t n t i, duy trì c th , gi

cho lý trí sáng su t, tinh th n t nh táo v.v...

* Nh ng đ ng kinh k t n i, đ c mô t ch y u thông qua ho t đ ng c a kho ng 700
m ch máu, 19 dây th n kinh chính và các nhánh c a chúng.
* Các đ

ng kinh h tr s

s ng.

CÁC HUY T. đó là nh ng đi m quan tr ng trên c th đ c bi t d b t n th ng và t n
th ng nh ng huy t này có th d n t i th ng tích nghiêm tr ng ho c t vong. CÁc tài li u
mô t kho ng 302 huy t trong s này, có liên quan v i th t, mô m , x ng, gân và dây
ch ng, các t ng "đ c" (tâm, can, tì, ph , th n), các t ng "r ng" (v , đ m, bàng quang, ti u
tr ng, đ i tr ng) và các kinh.
CÁC
NG. ây là nh ng đ ng đi chính trong c th mà qua đó c th đ c duy trì. M t
s
ngoài trong khi m t s khác bên trong. Nh ng đ ng bên trong ch y u liên quan v i
ti n trình 7 l n c a chuy n hóa (đ c mô t đ y đ h n ph n sinh llý) mà m i giai đo n

l i s n sinh ra c d ng ch t và ch t c n bã. 9 đ ng bên ngoài chung cho c hai gi i là hai
m t, hai tai, hai l m i, mi ng, ni u đ o và h u môn. Ph n còn có hai núm vú và âm đ o.

H C VI N Y D

C H C13
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

SINH LÝ
NH NG ÍCH T N CÔNG C A TÁC NHÂN GÂY B NH. Ch đ
n u ng đúng và dinh d ng
h p lý, tiêu hóa hi u qu sau đó là chuy n hóa hi u qu , cùng v i s n sinh và bài ti t đúng
đ n các ch t c n bã, là trung tâm c a nh ng gì mà YHCTTT cho là c n thi t đ duy trì s c
kh e t t. Quá trình chuy n hóa chung b t đ u t khi n th c n và ti p theo là nh ng quá
trình d hóa và đ ng hóa t ru t non đi qua toàn b đ ng tiêu hóa t i gan và, t ng b c
m t, đi t i s n sinh ra các mô c th khác nhau cho t i khi "t a sáng" b ng s c kh e t t.
M i giai đo n l i sinh ra m t s ch t dinh d ng c n cho c th và m t s ph ph m c n
đ c đào th i. Rõ ràng là b t c đi u gì di n ra không bình th ng trong chu i s ng còn này
đ u s tác đ ng nghiêm tr ng t i s c kh e. Th y thu c c n hi u t ng t n nh ng quá trình
này và bi t cách s d ng hành vi, ch đ
n, thu c ho c nh ng bi n pháp đi u tr t n g c
h n đ đi u ch nh m i r i lo n x y ra.
L A CHUY N HÓA. Ch đ này nói đ n vi c t o ra n ng l ng t ch t dinh d ng. "L a

chuy n hóa" là c s c a vi c tiêu hóa nh ng c ng là thành t n ng l ng có m t trong ba
sinh đ ng l c chính, trong c u t o c th và trong các ch t bài ti t. Các th t ch c nói
r ng: "Nó làm cho ng i ta không b m và luôn sung s c, nó mang l i ánh sáng và h i m,
s tr ng th , và làm t ng s c nóng c a các thành ph n c th ."
M tl

ng l a chuy n hóa nh t đ nh, đ

- nhai và ti t n

c t o b i:

c b t đúng

- ti t m t đ
-s

di chuy n c a đ

n và sinh đ ng h c c a "gió"

là c n thi t đ giáng hóa th c n thành th s t o ra c n ng l ng và nh ng d ng ch t
t i quan tr ng cho c th . N u l a ban đ u này không đ , ch t dinh d ng s không đ c
x lý đ y đ và ho c là s b đào th i ho c s t o thành nh ng ch t c n bã có h i. Y u và
ki t s c, v i nh ng h u qu khác nhau, có th x y ra sau đó. Do v y m t ch đ
n lành
manh - đ c mô t là không quá n ng b ng và làm m t nhiên (cung c p nhi t l ng cho
c th h n là l y m t nhi t l ng c a c th ) là c n thi t và ch đ
n này c n phù h p v i
kh n ng tiêu hóa c a m i ng i.

M t ph n quan tr ng trong YHCTTT là đ m b o cho b nh nhân nh n đ c nng l ng t i đa
t ch đ
n và xem xét xem ch đ
n có phù h p v i nhu c u và l i s ng c a ng i đó
hay không. Trong YHCTTT, n u ng t t và tiêu hóa t t gi vai trò ch y u trong y h c d
phòng c ng nh là y u t h tr s ng còn cho các bi n pháp đi u tr khác nhau.
Chu i chuy n hóa
Sinh d

ng ch t

Ph ph m/ch t ti t

1

D ng ch t - ch t dinh d
th c n

ng t

2

máu

m t

3

th t

d ch ti t t

4

m

m hôi và bã nh n

5

x

6

t y

ch t nh n c a phân

7

Các d ch s ng (có l ch y u là
hormon) t o nên ánh h ng hào
c a s c kh e t t

Tinh trùng, tr ng, kinh nguy t

ng

ch t ti t - phân và n

c ti u

9 l c a c th

R ng, móng và tóc

Ngu n g c c a b nh t t. YHCTTT nhìn nh n b nh t t trên 3 ph ng di n th i gian. Bình di n
th nh t lùi xa v quá kh và có liên quan t i sinh lý c a m t ng i. Là m t n n y h c Ph t
giáo, quá kh này c ng bao g m suy ngh và hành đ ng c a ng i đó ki p tr c.
ki p
này hay ki p tr c, tâm lý c a m t ng i có nh h ng chung đ n sinh h c c a ng i đó.
nh h ng này là chìa khóa t o ra ba sinh đ ng h c chính, là m t ch đ quan tr ng trong
YHCTTT đ n m c ph i bàn đ n chúng trong m t m c riêng. Ham mu n và g n bó đ c liên

H C VI N Y D

C H C14
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

h m t thi t v i Vata. T c gi n và c tuy t đ c liên h m t thi t v i Pitta, còn nh m l n và
ngu d t có liên quan ch t ch v i Kapha. Trên bình di n th i gian th hai, là k t qu sinh lý
c a m t ng i, v i đ m nh y u c a nó và trong đó ba sinh đ ng h c là nh ng y u t trung
gian c a c s c kh e và b nh t t. Khi chúng th c hi n đúng ch c n ng c a mình (cái nào

đúng ch c a cái n y”) và không b bi n đ i chúng s đem l i s c kh e t t và cân b ng. Khi
chúng r i kh i tr ng thái cân b ng do b ki t qu , d th a ho c xung kh c, chúng có th
gây h i cho m t ho c nhi u giai đo n trong 7 giai đo n c a chuy n hóa (ho c các quá trình
bài xu t) và h u qu là m y u. còn m t giai đo n b nh sinh thé ba di n ra ngay l p t c có
liên quan t i nh ng tình hu ng t c th i khi n b nh kh i phát. D i đây là ví d đ n gi n
hóa cho th i đi m này:
.... b n ch t tâm lý c a m t ng

i trong quá kh

đ c tr ng cao đ b i ham mu n

.... đi u này khi n cho m t trong 3 sinh đ ng h c l n l t nh ng sinh đ ng káhc và t o ra
m t con ng i quá nh y c m, d m c b nh và d b ki t s c khi không th ki m soát đ c
môi tr ng
.... m t ngày nào đó ng i y m c h i ít qu n áo, ti p xúc v i ti ng n chói tai và stress
tâm th n có th đ t ng t bùng n - nhanh h n nhi u so v i nh ng ng i khác
Ghi chú 1: Ayurveda n
là m t trong nh ng ngu n g c c a YHTT. i m này c n đ c
làm sáng t , n u không thì ng i ta có th hi u r ng YHTT b t ngu n t y h c Hindu, mà
đi u này là không đúng. “Ayruveda” - nh tên c a nó đã ch rõ - là thu t ng đ c dùng
trong th i y đ ch n n y h c c a n
kh i đ u b ng b kinh c c a đ o Hindu - kinh
Veda (V đà). Tuy nhiên, ph i l u ý m t th c t là y h c Hindu và y h c Ph t giáo nuôi
d ng và b i b thêm cho nhau trong g n 1700 n m sau s kh i đ u khiêm t n c a y h c
th i k Veda và tr nên gi ng nhau trong vi c áp d ng các ch t li u, tuy nhiên v n khác
nhau v th gi i quan và nghi th c ch a b nh. Vào kho ng th k 12 - 13, đ o Ph t h u
nh b xóa b
n
b i s xâm l c c a n c ngoài. Tuy nhiên, n n y h c đa ngu n g c

c a n
, v n ti p t c ch y trong đ o Hindu v i cái tên Hindu là ayurveda. Nh đã nói
trên, m t trong nh ng ngu n g c chính c a y h c Tây T ng là t y h c Ph t giáo n đ th
k 8 - 12, có ph n gi ng v i ayurveda c a n
ngày nay.
L u ý 2. M t khía c nh khác c a y h c Ph t giáo n
là y h c siddha. Siddha là nh ng
nhà hi n tri t l i l c có nh ng ph m ch t khá đ c s c, v i ki n th c uyên bác v hóa h c.
H có nh ng k thu t tinh vi đ đ kh đ c kim lo i và mu i khoáng dùng trong các bài
thu c ph c t p có s d ng kim lo i, đá quí, khoáng ch t, cây c và đôi khi c các s n ph m
đ ng v t. H c ng có ki n th c uyên thâm v vi c s d ng trí óc đ mang l i l i ích cho c
th . Các k n ng c a h đ c truy n l i theo cách r t r i r c và bí m t. Truy n th ng này
thâm nh p vào Tây T ng d i nh h ng c a các đ i lãnh chúa n đ h i th k 8 - 12 và
đ c duy trì cho đ n t n ngày nay. Tuy nhiên,
n
, do s bi n m t c a các siddha theo
đ o Ph t, hình thái y h c này đã suy vi đáng k so v i th i hoàng kim c a nó, song nó v n
ti p di n, d i hình th c y u t h n và đôi khi khá sai l c, ch y u
mi n nam n
.
Không nên nh m l n gi a nh ng k thu t c x a và ph n l n là bí m t đ c l u truy n c n
th n qua hàng nghìn n m b i các danh y Tây T ng v i y h c siddha
mi n Nam n
ngày nay.
Ch n đoán

T ng quan

H C VI N Y D

C H C15
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

Quá trình suy lu n ch n đoán c a y h c Tây T ng d a trên thông tin đ
cách:

c thu th p theo 4

- th m khám toàn thân
- h i b nh
- b t m ch
- ki m tra n

c ti u

Trong đó, b t m ch là m t ngh thu t c c k tinh t và mang ý ngh a h n nhi u so v i vi c
đ m m ch đ n gi n trong y h c hi n đ i.
Th y thu c y h c c truy n Tây T ng th ng h ng đ n vi c hi u b nh hi n t i c ng nh s
cân b ng/m t cân b ng nói chung c a 3 sinh đ ng h c và b ng cách đó hi u đ c b nh tình
v lâu dài c a b nh nhân. Ng i th y thu c c n ch y u d a vào nh ng quá trình suy lu n
logic đ t ng t i đa l ng thông tin thu th p đ c thông qua nh ng th thu t này, không có
s tham gia c a máy móc hay bên th ba, không gi ng nh y h c ph ng Tây d a vào xét
nghi m máu, X quang, đi n tâm đ và t t c nh ng ngu n l c khác t o nên m t ph n c a

h th ng y h c hi n đ i.
i u này khi n YHCTTT phù h p m t cách lý t ng v i nh ng vùng xa xôi n i ng i th y
thu c ph i hoàn toàn d a vào chính mình. Và nó có hi u qu rõ r t. M t thi u tá trong quân
đ i n
- đ ng th i là m t bác s chuyên khoa tiêu hóa khá n i ti ng - đã k t i H i Ph u
thu t Hoàng Gia London, Anh vào gi a nh ng n m 1980 nh sau:
“B nh vi n c a tôi n m ngay c nh m t phòng khám Tây T ng Gangtok, Sikkim. Kho ng
m t n a s ng i dân đ a ph ng đ n ch tôi và m t n a đ n ch h . Tôi đây, v i đ ng
máy n i soi và các thi t b khác. Còn h thì
đó, b t m ch và khu y n c ti u. Và đi u
th ng khi n tôi kinh ng c là rút cu c, t l thành công gi a chúng tôi và h không khác
nhau nhi u l m.”
Khám xét chung. Th y thu c xem xét di n m o và thái đ , ki m tra l i và lòng tr ng c a
m t, s nhi t đ
trán và đôi khi s vành tai và các tuy n c . Ti p theo là th m khám c
th ph n b th ng ho c b đau c a c th .
H i b nh. Ph n r t quan tr ng này c a quá trình ch n đoán có th th c hi n theo 2 cách:
tr c ti p và gián ti p. Theo cách tr c ti p, b nh nhân s đ c h i v các tri u ch ng, th i
gian m c các tri u ch ng đó, ch đ
n và l i s ng, ti n s b nh t t và v.v... Tuy nhiên,
n u th y thu c không th a mãn v i câu tr l i c a b nh nhân và c m th y b nh nhân
không nói th t ho c không th cung c p nh ng thông tin c n thi t, h c ng có nhi u cách
suy lu n, thông qua nh ng câu h i gián ti p nh m tìm ra s th t. Th y thu c c ng có th
c m th y c n đ t câu h i cho nh ng ng i g n g i v i b nh nhân, nh t là trong tr ng h p
b nh nhân m n ng ho c không bi u hi n đ c rõ r t b nh tr ng c a mình.
B t m ch
“M ch là s

gi mang nh ng thông đi p v b nh đ n cho bác s ” (Fourfold Tantra)

B t m ch là m t trong nh ng công c tinh vi nh t trong y h c Tây T ng và c ng là m t
trong nh ng th khó thành th o nh t. T ng t - song không hoàn toàn gi ng - b t m ch
trong y h c c truy n Trung Qu c - vi c b t m ch trong YHCTTT th ng đòi h i m t th gì
đó t a nh kinh nghi m c a kho ng 10 000 m ch tr c khi th c s “c m th y” và thành
th o. V i nh ng ng i không quen v i quá trình này và th y khó mà hi u đ c t i sao m ch
l i có th là m t thông đi p truy n tin ph c t p và quan tr ng nh v y, hãy so sánh nó v i
s tinh t c a ng i n m r u vang k c u, có th phát hi n đ c vô s ti u ti t so v i m t
ng i th h c vi c, ho c so v i s khác nhau gi a tai c a m t nh c s có th phát hi n đ c
âm đ hoàn h o - trong nh ng b n hòa âm, s khác bi t tinh t c a âm v c v.v... so v i
ng i ngoài ngh .
M ch là ph ng ti n cho phép th y thu c hòa nh p và “l ng nghe” ho t đ ng c a c th
ng i b nh. Nó đòi h i s t nh tâm g n nh tuy t đ i v phía ng i th y thu c, bi n đ i
quan h bi n ch ng hai bên, th y thu c - b nh nhân thành m t không gian c c k thân ái
và t nh l ng (trong nh n th c c a th y thu c) trong đó c th ng i b nh t k ra câu
chuy n c a chính nó. ây là m t m i liên h tr c ti p r t th c th , phi lý trí, ti p ngay sau
đó là m t lo t nh ng suy lu n thông minh. Trên th c t ng i th y thu c đi tìm 6 vùng

H C VI N Y D

C H C16
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

thông tin t

th .

m i bên c

S
s
m
ch

tay đ

c b t m ch, c ng nh

thông tin chung v ho t đ ng c a c

d ng chu k th có ki m soát c a chính mình làm th c đo, tr c tiên ng i th y thu c
đ ý đ n t c đ , sau đó là s c m nh, đi m n i b t, b n ch t, s c c ng và đ ch c c a
ch. M ch đ c chia thành 2 lo i chính, g là nhi t và hàn. Thông tin thu th p đ c ti t
theo 2 suy xét quan tr ng:

1. m ch “th t ng” c a b nh nhân. M ch kh e m nh đ u đ n c a m i ng
r t. Nói chung, có 3 lo i
•

đ c và thô g i là m ch “nam”

•

m nh và nhanh g i là m ch “n ”

•

kéo dài, tr n tru và m m m i g i là m ch “bodhisattva”

i khác nhau rõ

2. m ch “nh t th i”. Sinh h c c a ng i b nh h ng b i th i gian trong ngày và mùa trong
n m. M t s
nh h ng bi u hi n
m ch theo th i gian trong ngày và mùa trong n m.
Ng i ch a có kinh nghi m có th nh m chúng v i các d u hi u r i lo n ch c n ng n u
không bi t v nh ng nh h ng này.
Sau khi quan sát chung, ng i th y thu c s tìm ki m thông tin c th có liên quan t i các
t ng đ c và r ng c a c th . Dùng 3 ngón tay, ng i th y thu c l n l t b t m ch quay
hai tay c a b nh nhân. M i bên c a t ng ngón tay ng i th y thu c c m nh n nh ng thông
tin sau:
Ngón tay th y thu c

c tay ph i c a b nh
nhân

c tay trái c a b nh
nhân

n a ngón tr bên x

ng quay

ph i (tim đ i v i n )

tim (ph i đ i v i n )

n a ngón tr bên x

ng tr

đ i tràng

ru t non

n a ngón gi a bên x

ng quay

gan

lách

n a ngón gi a bên x

ng tr

túi m t

d dày

n a ngón nh n bên x

ng quay

th n ph i

th n trái

n a ngón nh n bên x

ng tr

bàng quang

bsam se’u

Khám n

c ti u

N c ti u có th chuy n t i nh ng thông tin quan tr ng v ho t đ ng c a c th . Trong
YHCTTT, thông tin này đ c thu th p thông qua nhìn, ng i và đôi khi là n m, ch không
thông qua phân tích hóa h c. Phù h p v i phân lo i chính c a YHCTTT v b nh sinh, k t qu
quan sát đ c chuy n thành 3 sinh đ ng h c. Th a m t trong s nh ng sinh đ ng h c này
s cho nh ng ch báo đ c tr ng v màu s c, mùi, đ đ c, bay h i, c n l ng (n u có), màng
trên b m t và v.v.... T t nh t là là ki m tra n c ti u l y vào lúc sáng s m, vì có th quan
sát đ c m t s thu c u ng vào hôm tr c và vào bu i t i. N c ti u đ c ki m tra khi còn
nóng, trong khi ngu i và khi đã ngu i. ôi khi ng i ta khu y n c ti u b ng m t cái que đ
quan sát ki u b t hình thành. Rõ ràng là nh ng m u n c ti u mà b nh nhân mang t i
trong ngày ch có th đ c ki m tra khi đã l nh.

Ph

ng pháp đi u tr

H C VI N Y D

C H C17
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

T ng quan
YHCTTT đi u tr toàn b con ng i thay vì ch đi u tr b nh, đ t cách th c ch a tr v n đ
tr c m tt trong m t khung c nh l n h n là làm vi c vì m t s c kh e c n c và lâu dài c a
ng i b nh. B t c khi nào có th , nh ng cách đi u tr “nh nhàng” luôn đ c a chu ng
h n nh ng cách đi u tr “nghi t ngã”. Th t c a 4 cách th c đi u tr chính đ c trình bày
d i đây, g m thay đ i l i s ng, ch đ
n, thu c và đi u tr ngoài - là th t c a nh ng
cách th c đ c a chu ng.
Nh v y, n u v n đ c a b nh nhân có th đ c kh c ph c b ng cách thay đ i l i s ng, đôi
khi b ng nh ng th r t đ n gi n, nh h c cách gi cho th n đ c m, tránh m t s đi u
ki n khí h u v.v và v.v... thì là t t nh t và không c n đ n thu c, là th đi u tr tri u ch ng
h n là nguyên nhân. Thay đ i ch đ
n là m c đ đi u tr ti p theo. N u l i s ng ho c ch
đ
n không th gi i quy t đ c v n đ ho c n u th i gian g p rút, thu c s đ c s d ng.
ôi khi c n áp d ng c nh ng bi n pháp c p bách h n, trong đó có th ph i ti u ph u,
ch m nóng, t m khoáng v.v...

Trên th c t , th y thu c th ng s d ng m t ph i h p hi p đ ng g m l i s ng, ch đ
và thu c đ làm b nh nhân kh e m nh tr l i, đôi khi cùng v i s h tr c a các ph
th c đi u tr bên ngoài đ đ y nhanh quá trình.
L i khuyên v

n
ng

l i s ng

C th con ng i là r t ph c t p và thích nghi cao đ . Song kh n ng thích nghi c a nó có
nh ng gi i h n và nh ng gi i h n này khác nhau t ng i này sang ng i khác. Theo cách
mà m t cá th đ c c u t o t 5 y u t t và 3 sinh đ ng h c, m t s đi u ki n s ng s có l i
và m t s káhc có h i. Nh ng đi u ki n này có liên quan t i n i sinh s ng và làm vi c, cách
th c làm vi c, m i quan h v i ng i xung quanh, cách n m c phù h p v i th i ti t, có hút
thu c lá hay u ng r u không, mô hình làm vi c/ng /ngh ng i và v.v... Nói chung, th y
thu c YHCTTT ph i đánh giá môi tr ng th ch t và tâm lý mà ng i b nh s ng trong đó.
Môi tr ng này, gi ng nh c th ng i b nh, đ c t o thành b i 5 y u t - nh bàn lu n
trong m c 5 y u t , và s luôn luôn nh h ng đ n s cân b ng các y u t c a c th . i u
này l i tác đ ng đ n 3 sinh đ ng h c và sinh ra nh ng h u qu trên lâm sàng. S chú ý đ c
bi t th ng đ c dành cho tác đ ng c a khí h u và mùa lên c th .
M i m t con ng i là duy nh t. M i ng i s ng trong nh ng hoàn c nh duy nh t. Do đó có
nh ng h ng d n nh ng không có nh ng nguyên t c c ng nh c và b t bi n. Cái t t cho
b nh nhân này l i có th gây h i cho b nh nhân khác. Th y thu c c n có th i gian đ hi u
b nh nhân và đ v n d ng toàn b trí tu c a mình vào vi c phát hi n nh ng tr c tr c
trong l i s ng c a b nh nhân.
Ph n này c a YHCTTT là r t đáng chú ý đ i v i ph ng Tây, n i mà l i s ng không đi u đ ,
quá c ng th ng và c m xúc không n đ nh là r t ph bi n, và môi tr ng thì b ô nhi m, n
ào và c ng th ng.
Tây T ng th i x a, con ng i có l i s ng r t n đ nh, n u ng và chung

s ng cùng v i thiên nhiên. N u có ng i th c m c li u các th y thu c YHCTTT có ph i là
nh ng ng i t t nh t đ đ ng đ u v i l i s ng hi n đ i ph ng Tây hay không, thì c n
xem xét th c t là hi u bi t c b n c a h v “các y u t ” là có c s chung. H n n a, th y
thu c YHCTTT giúp ta có c h i đ c bi t đ “nhìn t bên ngoài” vào nh ng thói quen s ng
đang ngày càng đ c cho là không còn gì ph i bàn cãi. S khách quan th ng cho th y đi u
hi n nhiên mà ch a ai t ng th y.
L i khuyên v

n u ng

Ch đ
n là m t tình hu ng khác c a s ph thu c l n nhau: gi a b n ch t các y u t và
sinh đ ng h c đ c thù c a b nh nhân và tính ch t c a các y u t trong ch đ
n c a ng i
đó. S ph thu c l n nhau này không ph i là h ng đ nh mà thay đ i theo mùa và theo n m.
Th y thu c YHCTTT có kinh nghi m c a Tây y luôn nh n th c đ c c m t s đi u rõ ràng
có th giúp ích cho b nh nhân c ng nh th c t là ph ng Tây m i th r t khác v i Tây
T ng. Ng i dân Tây T ng là k t qu c a vô s ch n l c t nhiên, s ng trong nh ng đi u
ki n kh c nghi t nh vùng núi cao v i ngu n th c ph m h n ch , ch y u là ng c c, s n
ph m s a và th t. Khí h u c a h r t đ c thù. Nh ng h ng d n v ch đ
n mà các th y
thu c YHCTTT áp d ng theo truy n th ng r t phù h p v i ng i Tây T ng Tây T ng nh ng
nh ng h ng d n này, c ng nh nh ng h ng d n b t ngu n t
n
trong các tài li u y
h c c c a Tây T ng ch phù h p ph n nào v i ph ng Tây. C n nghiên c u thêm v v n đ

H C VI N Y D

C H C18

C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

này vì nh ng hi u bi t c a YHCTTT làm c s cho các nguyên t c n u ng là có th áp d ng
chung và có th t ra r t có ích, m t khi đã đ c bi n đ i cho thích h p v i các hoàn c nh
đ a ph ng khác.
L i khuyên v ch đ
n g m 2 d ng: chung và nh t th i. L i khuyên chung d a trên đánh
giá c a bác s v c u t o và l i s ng c a b nh nhân. L i khuyên nh t th i nh m c th vào
nh ng b t n c a b nh nhân. Ví d ng i ta cho là s r t t t n u b nh nhân u ng bia, n
th t c u, kiêng salát ho c trà v.v... trong m t vài ngày n u sinh đ ng h c c a gió t m th i
b m t tr t t .
Thu c
YHCTTT có kho d c li u c c k phong phú. Các thu c c a nó ch y u là nh ng v thu c,
đ c t o thành t 5 đ n 70 ch t, đ c rút ra t hàng nghìn ch ng lo i d c li u. Thu c
đ c đi u ch thành d ng viên, b t, n c s c, cao v.v... và th ng đ c kê đ n dùng trong
2 ho c 4 tu n.
n thu c th ng g m 3 ho c 4 v khác nhau, m t cho bu i sáng, m t cho
bu i tr a và m t cho bu i t i, và đôi khi m t v thu c n a dùng tr c khi đi ng .
Nh ng “viên thu c k di u” c a YHCTTT đã cho k t qu c c k đáng chú ý. Nh ng bài thu c
ph c t p này là r t đ c hi u. Chúng đ c đi u ch b ng nh ng qui trình tinh ch và kh đ c
tinh vi, t n th i gian và công s c nh ng, do d a trên nh ng mu i khoáng và kim lo i hi m,
nên không th dùng
ph ng Tây. M t s nghiên c u v các thu c này đang đ c ti n

hành Trung Qu c và Israel.
Các cách đi u tr khác
Bao g m:
•

Ch

•

“ n huy t nh ”, dùng th o d

•

m gói th o d

c m vào huy t v
c n vào huy t v

n huy t b ng s t nung

Châm c u không ph i là m t b ph n c a YHCTTT, m c dù m t s th y thu c c ng đ
h c v k thu t này và s d ng nó đ b sung cho thu t ch a b nh c a mình
•

T m th o d

•

Gây nôn và th t tháo

•

ch

•

chích huy t

•

ti u ph u

c

m nóng ho c l nh

áng chú là Tây T ng là m t trong nh ng n c đ u tiên trên th gi i th c hành m
th y tinh th (kho ng m t nghìn n m tr c) b ng ph ng pháp “đánh m ng m t”
•

c

đ c

xoa bóp

Các thu c
D c li u c truy n: Tr c tiên chúng ta c n tránh quan ni m sai l m cho r ng YHCTTT ch
là m t n n y h c dân gian đ n gi n s d ng m t vài th cây c k l c a vùng núi cao đ
mang l i k t qu đ c bi t. Ng c l i, đây là m t kho ki n th c đã đ c tr i nghi m c n

tr ng v s tác đ ng l n nhau c a t t c m i th trong th gi i v t ch t và vi c s d ng
chúng đ ch a b nh.
Do có quá nhi u th th ng xuyên tác đ ng đ n s c kh e c a con ng i, nên YHCTTT xem
t t c m i th - đ ng v t, rau ho c khoáng ch t - đ u có th dùng làm thu c ho c gây h i.
Ngh thu t c a ng i th y thu c là s d ng nh ng ngu n l c có s n trong m t tình hu ng
nh t đ nh, áp d ng chúng đúng lúc và đúng hoàn c nh.
Các tài li u y h c c c a Tây T ng đã mô t h n 2000 ch t đ c dùng làm thu c trong
YHCTTT. Trên th c t , nh ng b nh viên l n nh t s d ng t i 800 ch t, còn th y thu c
nh ng n i xa xôi, t thu hái và ch bi n thu c, có th s d ng kho ng 100. CÁc tài li u y
h c c truy n ch ra 8 vùng nguyên li u có th đ c s d ng hi u qu trong đi u tr b nh:

H C VI N Y D

C H C19
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

TRUY N TÂY T NG

•

các ch t “quí”, nh
nh v bào ng

•

ch t khoáng chi t xu t t

•

ch t khoáng chi t xu t t
khoáng nóng v.v...

•

h ng li u và tinh d u hi m (đ i v i Tây T ng) nh nh c đ u kh u, đinh h ng,
b ch đ u kh u ho c ch t chi t t đ ng v t nh túi x . Các lo i mu i c ng đ c đ a
vào m c này, nh mu i n, l y t n c ho c đ t, ho c nh ng lo i mu i nh mu i
Glaubers (mu i natri sulfat ng m 10 n c)

•

d c li u t cây c i: bao g m nhi u lo i g , nh g đàn h
trái cây và qu h ch, nh qu m n arura n i ti ng c ng nh

•

cây l u niên và cây to

•

th o d

•

các s n ph m đ ng v t

đá quí, kim lo i quí và nh ng s n v t hi m (đ i v i Tây T ng)
đá, nh mu i s t
đá m m và đ t, nh

l u hu nh, cancit, l ng đ ng

su i

ng, c ng nh nhi u lo i
h t tiêu, h phách v.v...

c, cây ng n ngày và cây b i

Bài thu c
Các thành ph n k trên hi m khi đ c s d ng riêng r . Chúng th ng đ c ph i h p v i
nhau nh m ng n ng a tác d ng th phát c ng nh đ gi i quy t không ch nh ng ch ng
b nh c th mà còn đ a toàn b c th tr l i tr ng thái cân b ng. R t hay g p kho ng 5,
8, 10, 15, 20, 30 v thu c ho c th m chí nhi u h n đ c k t h p th n tr ng nh m đ i phó
v i tình tr ng c th c a b nh nhân. K t qu bài thu c đ c mang tên v thu c chính + t ng
s các v thu c, ví d Eaglewood 20, Ngh tây 13 ho c Trân châu 70.
3 nguyên t c chính là c s cho vi c ph i h p các v thu c c a Y h c Tây T ng là:
•

Thu c không ch bình n b nh, mà đ ng th i c n có th ph c h i c th .

•

N u ch nh m vào bình n b nh là ch a đ , nh ng c ng ph i đ m b o r ng thu c
không gây ra tác d ng ph có h i

•

M t khi b nh đã đ

c bình n b i thu c, thu c c n ng n không cho b nh tái phát.

Nh ng qui t c này là c s c a toàn b ngh thu t đi u ch thu c.
Thu hái cây thu c
Khi thu hái g , h ng li u, cây l u niên và các thành ph n th o d c, có m t s qui trình
đ c nói đ n trong Fourfold Tantra mà m i th y thu c Tây T ng đ u ph i đ c. Khi thu hái
cây thu c, tâm trí ph i tr ng thái l c quan. Cây thu c c n đ c trông vùng th nh ng
thích h p
•

Cây thu c mát c n tr ng
và đ cao l n h n.

•

Cây thu c nóng c n tr ng
khô ráo.

•

Thu c t t c n tr ng
nhi u

•

Cây c n tr ng n i s ch s , thoáng đãng và d ch u, có ánh sáng t t, và ph i kh e
m nh, không b côn trùng hay th i ti t làm h i.

•

Cây c n có hình d ng, màu s c và mùi v đúng, và có r ch c kh e.

•

Cây c n đ

•

R , c và ph n thân c a cây nên đ
và l i đi.

•

Ph n lá c a cây, nh a cây và cu ng hoa nên thu hái vào mùa hè ( Tây T ng lúc này
c ng là mùa m a) khi cây xanh t t.

•

Hoa và ng n hoa nên thu hái vào cu i hè

vùng khí h u l nh, h

n i khí h u m, có ánh n ng, h

n i h o lánh,

đó cây không b con ng

c thu hái đúng lúc. Thu c đ

H C VI N Y D

ng v phía b c, không có ánh n ng
ng v phía nam,

n i

i ho c đ ng v t qu y

c thu hái phù h p v i 5 y u t và 4 mùa.

c thu hái vào cu i mùa thu, khi cây b t đ u khô

C H C20
C

TRUY N VI T NAM


YH CC

D

TRUY N TÂY T NG

•

Qu và h t nên thu hái vào gi a mùa thu, tr

•

V cây, v l a và nh a cây nên thu hái vào mùa xuân, khi th i ti t b t đ u
nh a đang dâng lên

c li u c ng c n đ

c khi có s

ng giá, khi chúng chín h t.
m và

c phân lo i và ph i khô đúng cách

N u có th , cây thu c mát và nóng nên đ
đ c tr n thành thu c.

c b o qu n trong nh ng khi riêng cho đ n khi

M i lo i cây thu c đ n có h p đ ng riêng, và nh ng lo i cây có mùi m nh nh t i (Allium
sativum), hành (Allium cepa) và a ngùy (Ferula asafoetida) c n đ c c t riêng v i nh ng
lo i cây khác
Trong khi ph i s y và b o qu n, không đ
hôi th i t n c ti u, ch t ti t v.v...

c đ

cây thu c b nhi m b n b i khói ho c mùi

Thu c c n đ c gi trong môi tr ng s ch và thông khí t t. V đ t
bi n t cây thu c thu hái ngay trong n m đó.

i: thu c c n đ

c ch

T t c các thu c đ c đ u đ c ch bi n theo nh ng bài thu c đ c nói đ n trong các tài
li u y h c c , mô t chính xác ph n nào c a cây đ c s d ng, khi nào thì thu hái, ph i s y
nh th nào, cách chu n b và pha tr n c ng nh t l chính xác c a t ng thành ph n.
Thu c đã pha tr n đ c c t gi
n i đ c bi t và đ c đi u tr r t th n tr ng.
Ch bi n. Nhi u qui trình khác nhau đ c áp d ng đ thu đ c ph n t t nh t c a d c li u
s ng. i u này có th đ n gi n là ng t riêng lá ra kh i cây ho c dùng các bi n pháp c h c
và hóa h c đ n gi n đ tách khoáng ch t ra kh i qu ng. Qui trình này c ng bao g m, ph i
khô, làm s ch, nghi n nh , tán v n v.v... khi c n đ ch bi n d c li u s ng chu n b đ
pha tr n, c ng nh , trong m t s tr ng h p, là nh ng qui trình kh đ c c c k ph c t p và
t n công s c. Khi đã s n sàng đ pha tr n, chúng đ c ph i h p theo th t và qui trình
nghi m ng t, đ c các th y thu c lành ngh gi ng d y r t k l ng cho h c trò. Th c ra,
trong đi u ki n t t nh t, ngay c vi c thu hái d c li uc ng đ c th y thu c giám sát nh m
đ m b o d c li u đ c thu hái
n i và vào th i đi m có đ m nh và đ tinh khi t cao
nh t. S n ph m là thu c viên, b t, n c s c, cao thu c, thu c m , n c thu c đ t m,
thu c hít, thu c th t v.v... có ít ho c không có tác d ng ph .

H C VI N Y D

C H C21
C

TRUY N VI T NAM