Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN VĂN PHƯỢNG

T¦ S¶N NG¦êI VIÖT ë TRUNG Kú
Tõ §ÇU THÕ Kû XX §ÕN N¡M 1930

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

HÀ NỘI - 2015


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM HÀ NỘI

NGUYỄN VĂN PHƯỢNG

T¦ S¶N NG¦êI VIÖT ë TRUNG Kú
Tõ §ÇU THÕ Kû XX §ÕN N¡M 1930
Chuyên ngành : Lịch sử Việt Nam
Mã số

: 62.22.03.13

LUẬN ÁN TIẾN SĨ LỊCH SỬ

Người hướng dẫn khoa học: GS. TS NGUYỄN NGỌC CƠ

HÀ NỘI - 2015

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan đây là công trình
nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả
sử dụng trong luận án là trung thực. Những
kết luận được rút ra trong luận án chưa từng
được ai công bố trong bất kỳ công trình nào
khác.
Tác giả Luận án

Nguyễn Văn Phượng


MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục các bảng

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

NCLS

: Nghiên cứu lịch sử

NXB

: Nhà xuất bản

TTLTQG : Trung tâm lưu trữ Quốc gia



DANH MỤC CÁC BẢNG

Ký hiệu

Nội dung các bảng

Trang

Bảng 3.1: Khối lượng hàng hóa đường dài qua cảng Đà Nẵng từ năm 1914
đến năm 1918 [153, tr.139].........................................................................................
Bảng 3.2: Thống kê số lượng thuyền buôn và khối lượng hàng hóa của
thương nhân Việt Nam xuất cảng, giai đoạn 1910 - 1916 [20, tr.70].........................
Bảng 3.3: Khối lượng hàng hóa vận chuyển ven bờ qua cảng Đà Nẵng từ
năm 1913 đến năm 1918 [153, tr.139]........................................................................
Bảng 3.4: Thống kê số lượng người Việt đóng thuế môn bài ở Trung Kỳ các
năm 1921 - 1922 [153, tr.211-212].............................................................................
Bảng 3.5: Phân bố các làng nghề dệt ở Phú Yên trước năm 1930 [105, tr.122123].............................................................................................................................
Bảng 3.6: Các sản phẩm dệt của tỉnh Phú Yên tham gia hội chợ [35, tr.20]..............
Bảng 3.7: Khối lượng hàng xuất - nhập khẩu qua cảng Bến Thủy, Đà Nẵng
năm 1924 và 1926 [69, tr.124], [114, tr.196]..............................................................
Bảng 4.1: Thống kê số tiền người Âu và người Việt đóng thuế ở một số tỉnh
khu vực Trung Kỳ năm 1922 [153, tr.211-212]........................................................


1

MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Trung Kỳ (Annam) là tên gọi theo sự phân chia của người Pháp khi đặt ách
thống trị lên đất nước ta. Theo hiệp ước Hácmăng được ký kết giữa triều Nguyễn với
thực dân Pháp ngày 25-8-1883 thì khu vực Trung Kỳ bao gồm các tỉnh từ Quảng Bình
tới Ninh Thuận. Sau đó, trong Hiệp ước Patơnốt được ký ngày 6- 6- 1884, thực dân
Pháp trả lại Bình Thuận ở phía Nam và Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh ở phía Bắc cho
khu vực Trung Kỳ. Như vậy, đến đầu những năm 20 của thế kỷ XX khu vực Trung Kỳ
chính thức được xác lập từ địa giới phía Nam tỉnh Bình Thuận trở ra tới địa giới phía
Nam tỉnh Ninh Bình, với các tỉnh là Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình,
Quảng Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa,
Phan Rang, Bình Thuận, Đắc Lắc, Kon Tum, Lâm Viên (sau tách thành Thành phố Đà
Lạt và tỉnh Đồng Nai Thượng) và một thành phố “nhượng địa” là Đà Nẵng. Đây là khu
vực có nhiều nét tương đồng về điều kiện địa lý, tự nhiên, xã hội, có nhiều tiềm năng
để phát triển kinh tế công - nông - thương nghiệp, có sức hấp dẫn đối với các nhà tư
sản nước ngoài và Việt Nam.
Dưới tác động của các cuộc khai thác thuộc địa và những điều kiện chủ quan,
khách quan khác, cùng với tư sản người Việt cả nước, bộ phận tư sản người Việt ở
Trung Kỳ cũng dần hình thành, phát triển, từ một bộ phận nhỏ bé trong xã hội ở đầu
thế kỷ XX trở thành lực lượng có địa vị nhất định trong xã hội Trung Kỳ từ sau Chiến
tranh thế giới thứ nhất (1914 - 1918).
Vừa ra đời, tư sản người Việt Trung Kỳ đã có những hoạt động dưới những
hình thức khác nhau và cổ động làm ăn theo lối tư bản chủ nghĩa khá sôi nổi, với
những phương thức kinh doanh phù hợp. Họ không ngừng vươn lên và từng bước
khẳng định vai trò, vị thế của mình, trên cơ sở đó góp phần vào phong trào dân tộc
trong những năm đầu thế kỷ XX.
Cho đến nay vấn đề tư sản người Việt thời Pháp thuộc đã được các nhà khoa
học trong và ngoài nước nghiên cứu, một số công trình đã công bố. Tuy vậy, nhiều vấn
đề lịch sử về tư sản người Việt như tác động của chính sách thống trị của thực dân
Pháp đối với sự ra đời và trưởng thành của nó, hoạt động sản xuất kinh doanh, sự tham

gia của họ vào phong trào dân tộc dân chủ, đặc điểm và vai trò lịch sử của họ đối với
lịch sử dân tộc vẫn chưa được giải quyết thỏa đáng. Hơn nữa, cho đến nay vẫn chưa có


2
công trình nào chuyên nghiên cứu về tư sản người Việt ở khu vực Trung Kỳ trong
những thập niên đầu thế kỷ XX.
Sự nghiệp đổi mới hiện nay đang gặt hái được nhiều thành tựu, đặc biệt sự kiện
Việt Nam gia nhập tổ chức Thương mại thế giới (WTO), đang thúc đẩy quá trình hội
nhập kinh tế quốc tế diễn ra mạnh mẽ. Bên cạnh những cơ hội thuận lợi, các doanh
nghiệp (cả quốc doanh lẫn tư doanh) vẫn còn lúng túng, chưa thích ứng kịp với những
chuyển biến của cơ chế mới về cạnh tranh trên thị trường. Công cuộc công nghiệp hóahiện đại hóa ở khu vực đang gặp nhiều trở ngại. Chính sách của Nhà nước đối với
doanh nhân, doanh nghiệp và cuộc vận động “người Việt ưu tiên dùng hàng Việt” vẫn
còn những bất cập, chưa đạt kết quả như mong đợi. Cần phải có những nghiên cứu về
kinh tế - xã hội thời kỳ trước đổi mới để đúc rút những bài học kinh nghiệm có giá trị
tham khảo cho quá trình triển khai những chính sách trên.
Từ thực tế trên, thiết nghĩ nghiên cứu về sự ra đời; hoạt động sản xuất, kinh
doanh; hoạt động của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong phong trào dân tộc
dân chủ; đặc điểm và vai trò của bộ phận người này trong 30 năm đầu thế kỷ XX vừa
có giá trị khoa học vừa có giá trị thực tiễn sâu sắc.
Về khoa học: Nhìn nhận toàn diện, sâu sắc về nguồn gốc, quá trình ra đời và
những đặc điểm nổi bật trong hoạt động kinh tế lẫn chính trị của tư sản người Việt ở
Trung Kỳ; góp phần vào việc đánh giá đúng vai trò của tư sản người Việt trong tiến
trình lịch sử khu vực và dân tộc; đồng thời rút ra bài học kinh nghiệm cho sự nghiệp
công nghiệp hóa - hiện đại hóa đất nước hiện nay.
Về thực tiễn: Giải quyết đề tài góp phần bổ sung, làm sáng tỏ, đầy đủ hơn trong
nhận định, đánh giá về giai cấp tư sản Việt Nam; về tình hình kinh tế - xã hội Việt Nam
dưới thời Pháp thuộc và tác động của chính sách khai thác, bóc lột của thực dân Pháp
đến quá trình công nghiệp hóa của thực dân Pháp ở Đông Dương; là tài liệu cần thiết
để biên soạn, giảng dạy lịch sử Việt Nam thời cận đại ở bậc đại học.

Với những lí do trên, tác giả quyết định chọn đề tài “Tư sản người Việt ở Trung
Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930” để nghiên cứu viết luận án Tiến sĩ Lịch sử.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là tư sản người Việt ở Trung Kỳ, với những
vấn đề liên quan tới nó như sự ra đời, quá trình phát triển, hoạt động sản xuất, kinh


3
doanh trong các lĩnh vực kinh tế, sự tham gia phong trào dân tộc dân chủ và đặc điểm,
vai trò lịch sử của họ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
2.2. Phạm vi nghiên cứu
- Thời gian nghiên cứu của luận án là 30 năm đầu thế kỷ XX. Theo đó, luận án
chia làm hai giai đoạn (từ đầu thế kỷ XX đến năm 1914 và 1914 - 1930) để thấy rõ quá
trình trưởng thành và bước chuyển biến trong hoạt động sản xuất, kinh doanh, hoạt
động chính trị - xã hội của tư sản người Việt ở Trung Kỳ dưới tác động của những điều
kiện lịch sử cụ thể.
- Không gian nghiên cứu của luận án là khu vực Trung Kỳ theo sự phân chia
của người Pháp, gồm các tỉnh là Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh, Quảng Bình, Quảng
Trị, Thừa Thiên, Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Phan
Rang, Bình Thuận, Đắc Lắc, Kon Tum, Lâm Viên (sau tách thành Thành phố Đà Lạt
và tỉnh Đồng Nai Thượng) và thành phố Đà Nẵng.
- Nội dung nghiên cứu của luận án được giới hạn trong việc tìm hiểu điều kiện,
sự ra đời, quá trình hoạt động sản xuất, kinh doanh, sự tham gia của tư sản người Việt
vào phong trào dân tộc dân chủ và đặc điểm, vai trò của họ đối với tiến trình lịch sử
dân tộc trong trong 30 năm đầu thế kỷ XX
3. Mục đích và nhiệm vụ của luận án
3.1. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu có hệ thống về quá trình phát sinh, phát triển và trưởng thành của tư
sản người Việt ở Trung Kỳ; đặc điểm và vai trò của giai cấp này trên các lĩnh vực kinh

tế, chính trị - xã hội trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
3.2. Nhiệm vụ của luận án
Luận án giải quyết những nhiệm vụ chủ yếu sau đây:
- Phân tích những điều kiện lịch sử và nguồn gốc xuất thân của tư sản người
Việt ở Trung Kỳ đầu thế kỷ XX.
- Tái hiện có hệ thống hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt
ở Trung Kỳ trên từng lĩnh vực, ngành kinh tế cụ thể; sự tham gia của họ vào phong
trào dân tộc dân chủ từ đầu thế kỷ XX đến năm 1930. Qua đây làm rõ những thành
công và hạn chế trong hoạt động của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ 30 năm
đầu thế kỷ XX.
- Bước đầu rút ra những đặc điểm và vai trò lịch sử của bộ phận tư sản người
Việt ở Trung Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.


4
4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu
4.1. Nguồn tài liệu
Luận án được hoàn thành dựa trên nhiều nguồn tài liệu khác nhau:
- Các tác phẩm kinh điển của chủ nghĩa Mác - Lênin; văn kiện của Đảng Cộng
sản Việt Nam; các tác phẩm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và các nhà lãnh đạo Đảng,
Nhà nước.
- Tài liệu lưu trữ tại các Trung tâm lưu trữ Quốc gia I, IV, Viện Thông tin Khoa
học Xã hội thuộc Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam, Thư viện Quốc gia Việt
Nam và Thư viện các tỉnh thuộc khu vực Trung Kỳ. Các văn bản, nghị định, báo cáo,
chuyên san, niên giám thống kê của chính quyền thuộc địa được đăng tải trên báo chí
đương thời.
- Các công trình nghiên cứu đã công bố có nội dung liên quan đến đề tài, bao
gồm: sách chuyên khảo, sách tham khảo, giáo trình, bài viết đăng trên các báo, tạp chí,
tập san tiếng Pháp và tiếng Việt, các luận án, luận văn đã bảo vệ thành công có liên
quan đến đề tài.

- Tư liệu điền dã: Điền dã một số nơi vốn là địa điểm xây dựng nhà máy, xưởng
sản xuất, chế biến và hàng buôn, hiệu buôn của các nhà tư sản người Việt dưới thời
Pháp thuộc trên địa bàn Trung Kỳ.
- Ngoài ra, còn khai thác nguồn tài liệu trên mạng Internet.
4.2. Phương pháp nghiên cứu
- Cơ sở phương pháp luận là chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về
giai cấp và sự ra đời của giai cấp tư sản.
- Để giải quyết các nhiệm vụ khoa học đặt ra là tái hiện hoạt động sản xuất, kinh
doanh và sự tham gia của tư sản người Việt ở Trung Kỳ vào phong trào dân tộc dân chủ
trong 30 năm đầu thế kỷ XX, đồng thời phân tích, đánh giá những đặc điểm, vai trò của
họ đối với lịch sử dân tộc, tác giả sử dụng phương pháp nghiên cứu chuyên ngành cơ
bản: phương pháp lịch sử và phương pháp logic và sự kết hợp giữa hai phương pháp này.
Bên cạnh đó, để đảm bảo tính chính xác về nội dung, sự kiện và tính thuyết
phục của các luận điểm nghiên cứu nêu ra trong luận án, tác giả còn sử dụng một số
phương pháp liên ngành khác như thống kê, tổng hợp, phân tích và đối sánh tài liệu…
Ngoài ra, còn thực hiện phương pháp điền dã ở một số địa điểm trên địa bàn các
tỉnh Trung Kỳ.


5
5. Đóng góp của luận án
Luận án có những đóng góp chủ yếu sau đây:
- Trình bày một cách có hệ thống trên cơ sở khai thác và xử lý các tài liệu thu
thập được về sự ra đời, hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt ở Trung
Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
- Làm rõ quá trình tham gia và đóng góp của của bộ phận tư sản người Việt ở
Trung Kỳ vào phong trào dân tộc dân chủ; đồng thời, phân tích những hạn chế về mặt
chính trị của họ khi tham gia phong trào dân tộc dân chủ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
- Nêu và đánh giá một cách khách quan đặc điểm, vai trò lịch sử của tư sản
người Việt ở Trung Kỳ trong ba thập niên đầu thế kỷ XX.

- Kết quả của luận án nêu lên những nhận thức lịch sử khách quan, cụ thể hơn
về tư sản người Việt, do đó có thể dùng làm tài liệu tham khảo khi nghiên cứu về lịch
sử Việt Nam thời cận đại, nhất là nghiên cứu về tình kinh tế, chính trị - xã hội khu vực
Trung Kỳ nói riêng và cả nước nói chung thời thuộc Pháp.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phẩn mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung
luận án được cấu tạo thành 4 chương:
Chương 1: Tổng quan tình hình nghiên cứu vấn đề
Chương 2: Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ đầu thế kỷ XX đến trước Chiến
tranh thế giới thứ nhất (1914)
Chương 3: Tư sản người Việt ở Trung Kỳ từ năm 1914 đến năm 1930
Chương 4: Đặc điểm, vai trò lịch sử của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong 30
năm đầu thế kỷ XX.


6
Chương 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VẤN ĐỀ
Nghiên cứu về giai cấp tư sản nói chung là một vấn đề lịch sử quan trọng đã
được đặt ra từ lâu, suốt từ đầu thế kỷ XX đến nay.
Trong những năm đầu thế kỷ XX, những hoạt động công thương nghiệp của
tư sản người Việt nói chung và tư sản người Việt ở Trung Kỳ nói riêng đã được
người Pháp quan tâm tìm hiểu. Tuy nhiên, nhắc đến tư sản người Việt thời kỳ này
chỉ là các bản báo cáo của các viên cai trị đầu tỉnh và cơ quan chuyên môn về kinh
tế hay các tạp chí, niên giám thống kê của chính quyền thực dân.
Sau Cách mạng tháng Tám - 1945, nhất là sau thắng lợi của cuộc kháng
chiến chống Pháp (1945 - 1954), việc nghiên cứu về tư sản người Việt được đặt ra
như là một nhiệm vụ chính trị của giới sử học nhằm phục vụ cho công cuộc cải tạo
xã hội chủ nghĩa ở miền Bắc. Do đó, trên Tập san Văn Sử Địa đã liên tiếp đăng
những bài viết của các tác giả như Minh Tranh, Nguyễn Công Bình, Nguyễn Kiến

Giang, Đào Hoài Nam, Văn Tạo… Những bài viết này đã dẫn ra các ý kiến về quá
trình phát sinh, phát triển, tình hình hoạt động, đặc điểm của tư sản người Việt và
vai trò của nó trong cuộc cách mạng giải phóng dân tộc, trong đó có tư sản người
Việt ở Trung Kỳ.
Bên cạnh các tác giả trong nước, thời kỳ này cũng có một số tác giả nước ngoài,
người Việt Nam ở nước ngoài hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp đề cập đến vấn đề này.
Sau năm 1975, vấn đề tư sản người Việt được tiếp tục quan tâm nghiên cứu
với tư cách là một giai cấp mới trong cơ cấu xã hội Việt Nam thời thuộc địa. Các
bài viết chủ yếu đăng trên tạp chí Nghiên cứu Lịch sử. Trong những bài viết này,
các tác giả bắt đầu đi vào tìm hiểu hoạt động của tư sản người Việt nhằm chấn hưng
thực nghiệp, phát triển thế lực, giành vị thế của bộ phận giai cấp mình cả về kinh tế
lẫn chính trị trong sự so sánh với tư sản Pháp và tư sản Hoa kiều. Tuy nhiên, cho
đến nay, các tác giả vẫn giành sự quan tâm nghiên cứu về giai cấp tư sản Việt Nam
nói chung, ít có công trình nghiên cứu về tư sản người Việt ở một khu vực cụ thể.
Đó là cơ sở để tác giả định hướng tiếp cận nguồn tài liệu và xác định hướng nghiên
cứu cho luận án của mình.


7
1.1. Tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài luận án
1.1.1. Những công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung
Thời kỳ trước Cách mạng tháng Tám năm 1945 chưa có cuốn sách nào
nghiên cứu sâu về tư sản người Việt nói chung, tuy nhiên có nhiều bài viết đăng
trên các báo, tạp chí tiếng Việt giới thiệu những cơ sở sản xuất, phương thức kinh
doanh của một số tư sản người Việt tiêu biểu, đồng thời phản ánh tiếng nói của họ
trong cuộc đấu tranh giành quyền lợi về kinh tế, chính trị cho giai cấp mình. Điển
hình như: Bài “Hiện tình buôn bán người mình còn thua người khách” đăng trên
Khai Hóa Nhật báo, số 132, ra ngày 20-12-1921 [59], bàn về việc cạnh tranh yếu
kém của các nhà buôn, hiệu buôn người Việt và cách thức để tăng cường sức cạnh
tranh của họ trước sự chèn ép của thương nhân Pháp kiều và Hoa kiều. Trong đó có

đề cập đến tên, tiềm lực vốn, phương thức kinh doanh của một số hiệu buôn nổi
tiếng trên cả nước thời bấy giờ. Báo Lục tỉnh Tân văn, số ra ngày 19-1-1922 đăng
bài viết “Muốn nước giàu dân thịnh kíp dùng đồ nội hóa” [97], phản ánh tình trạng
hàng ngoại hóa tràn ngập thị trường trong nước, xu hướng chuộng đồ ngoại của
người dân; kêu gọi mọi người hưởng ứng cuộc vận động dùng hàng nội hóa để kích
thích nền sản xuất trong nước phát triển. Bên cạnh đó, trên các tạp chí tiếng Pháp,
trong niên giám thống kê của chính quyền thuộc địa cũng giới thiệu các cơ sở sản
xuất của một số tư sản người Việt điển hình từ Bắc chí Nam.
Đối với sử học Việt Nam, việc nghiên cứu về tư sản người Việt được bắt đầu
từ sau Cách mạng tháng Tám-1945, nhằm nghiên cứu một cách toàn diện về quá
trình phát sinh, phát triển của kinh tế tư bản chủ nghĩa và giai cấp tư sản ở Việt
Nam thời thuộc Pháp. Nhất là trong thời kỳ 1954 - 1975, khi cuộc cách mạng phản
đế, phản phong do giai cấp công nhân lãnh đạo đã hoàn thành ở miền Bắc và miền
Bắc đang trên bước đường thực hiện công cuộc cải tạo, xây dựng xã hội chủ nghĩa
thì việc nghiên cứu về giai cấp tư sản được đặt ra như một nhiệm vụ chính trị cho
giới sử học miền Bắc. Đó là lý do vì sao ở thời kỳ này, hàng loạt các giáo trình và
công trình chuyên khảo viết về tư sản người Việt nói chung đã được xuất bản. Cụ
thể như:
Cuốn “Tìm hiểu giai cấp tư sản Việt Nam thời Pháp thuộc” của Nguyễn
Công Bình do Nhà xuất bản Văn- Sử- Địa ấn hành vào năm 1959 [20]. Trong công
trình này tác giả tìm hiểu nguồn gốc hình thành và quá trình phát triển của tư sản


8
người Việt từ một tầng lớp người nhỏ bé trong cơ cấu giai cấp xã hội ở đầu thế kỷ
XX, vươn lên thành một giai cấp thực thụ từ sau Chiến tranh thế giới thứ nhất. Nêu
và phân tích đặc điểm kinh tế của tư sản người Việt trong thời Pháp thuộc. Đồng
thời, công trình cũng đã giới thiệu sơ lược về thái độ chính trị của giai cấp tư sản
người Việt trong cách mạng qua hai thời kỳ khác nhau: thời kỳ trước và sau khi
Đảng Cộng sản Việt Nam ra đời, nắm ngọn cờ lãnh đạo cách mạng.

Đây là công trình nghiên cứu khá công phu và tương đối đầy đủ về tư sản
người Việt thời Pháp thuộc. Trong đó rải rác ở một số trang có nêu tên, lĩnh vực sản
xuất, kinh doanh, số vốn của một số tư sản người Việt ở lĩnh vực thủ công nghiệp,
công nghiệp, thương nghiệp, in ấn… Bước đầu nêu lên nguồn gốc xuất thân và phác
họa sự trưởng thành của tư sản người Việt nói chung. Tuy nhiên, do đây là công
trình tìm hiểu về tư sản người Việt trên cả nước nói chung nên chưa nghiên cứu có
hệ thống, toàn diện về tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong 30 năm đầu thế kỷ XX.
Cuốn “Về giai cấp tư sản Việt Nam: Một số ý kiến về sự hình thành và phát
triển của giai cấp tư sản Việt Nam” của tác giả Minh Tranh và Nguyễn Kiến Giang,
do Nhà xuất bản Sự thật ấn hành vào năm 1959 [141]. Nội dung của công trình tập
trung tìm hiểu quá trình phát sinh, phát triển, hoạt động sản xuất, kinh doanh và
tham gia phong trào dân tộc dân chủ của giai cấp tư sản người Việt qua hai giai
đoạn lịch sử: 1858 - 1920 và 1920 - 1945. Tác động của chính sách thống trị, khai
thác bóc lột của thực dân Pháp lên toàn bộ nền kinh tế - xã hội nước ta và quá trình
phát triển đầy thăng trầm của tư sản người Việt. Thông qua đó, công trình bước đầu
đánh giá về vai trò của tư sản người Việt trong phong trào dân tộc dân chủ ở Việt
Nam trong hơn hai thập niên đầu thế kỷ XX. Trong khi trình bày sự trưởng thành,
hoạt động sản xuất, kinh doanh và lập luận về vai trò của tư sản người Việt, công
trình có nêu nhưng chưa đầy đủ tên, lĩnh vực, quy mô sản xuất, kinh doanh, thực
lực về vốn, số lượng công nhân sử dụng của một số công ty, hội buôn, xưởng sản
xuất ở Trung Kỳ tiêu biểu như Liên Thành, Quảng Nam hiệp thương công ty,
Phượng Lâu... Bước đầu nêu lên và đánh giá vai trò về mặt chính trị - xã hội của tư
sản người Việt thời Pháp thuộc.
Cuốn “Mầm mống tư bản chủ nghĩa và sự phát triển của chủ nghĩa tư bản
Việt Nam” của tác giả Đoàn Trọng Truyến do Nhà xuất bản Sự thật ấn hành vào
năm 1959 [145]. Công trình chủ yếu nghiên cứu về sự xuất hiện mầm mống tư bản


9
chủ nghĩa ở Việt Nam từ thời kỳ phong kiến cho đến khi thực dân Pháp xâm lược

và thống trị Việt Nam. Gắn với đó, nội dung có đề cập đến quá trình hoạt động sản
xuất, kinh doanh của tư sản người Việt qua hai thời kỳ: thời kỳ từ cuối thế kỷ XIX
đến hết Chiến tranh thế giới thứ nhất (1918) và thời kỳ từ sau Chiến tranh thế giới
thứ nhất đến năm 1945. Đồng thời, công trình đã đưa ra nhận định về phạm vi, quy
mô hoạt động sản xuất, kinh doanh, đặc điểm về kinh tế và thái độ chính trị của bộ
phận giai cấp này đối với cách mạng Việt Nam từ đầu thế kỷ XX đến năm 1945.
Trong khi minh chứng cho sự trưởng thành của tư sản người Việt, tác giả nêu lên
tên tuổi, lĩnh vực kinh doanh và có đánh giá về những hoạt động sản xuất, kinh
doanh của một số tư sản người Việt.
Cuốn “Đặc điểm hình thành giai cấp tư sản Việt Nam” của M.A. Trescov do
Nhà xuất bản Khoa học, Mátxcơva ấn hành năm 1968 [143] đề cập đến quá trình
phát triển của tư sản người Việt thời Pháp thuộc. Bằng số liệu cụ thể về số lượng
người, vốn và công nhân làm thuê trong các cơ sở sản xuất kinh doanh của tư sản
người Việt khẳng định sự yếu đuối về mọi mặt của tư sản người Việt thời Pháp
thuộc trong sự so sánh với tư sản Pháp.
Ngoài những công trình đề cập và đi sâu nghiên cứu về tư sản người Việt
Nam nói chung nêu trên, trong những năm 1954 - 1975 còn phải kể đến một số
công trình khác trong quá trình nghiên cứu có đề cập đến tư sản người Việt thời
Pháp thuộc. Có thể điểm qua một số cuốn như: “Tài liệu tham khảo lịch sử Cách
mạng cận đại Việt Nam, tập 4” của Trần Huy Liệu, Văn Tạo, Hướng Tân do Ban
Nghiên cứu Văn- Sử- Địa xuất bản năm 1956 [91], đã khái quát quá trình ra đời và
phát triển của tư sản người Việt từ khi mới chỉ là một tầng lớp nhỏ bé đến lúc trở
thành một giai cấp trong cơ cấu giai cấp của xã hội Việt Nam thuộc địa. Các tác giả
cũng đã trình bày khái quát hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt
trên khắp cả nước trong thời kỳ 1918 - 1930, trong đó có một số tư sản người Việt
điển hình ở Trung Kỳ trên từng lĩnh vực cụ thể như công nghiệp, thương nghiệp,
nông nghiệp… Qua những số liệu cụ thể, công trình đánh giá địa vị kinh tế của tư
sản người Việt trong sự so sánh với tư sản ngoại quốc. Đồng thời, các tác giả còn
nêu lên tác động của cuộc Chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914 - 1918) đến sự
chuyển biến trong hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt.

10
Cuốn “Bàn về cách mạng Việt Nam” của Trường Chinh [37] và “Dưới lá cờ
vẻ vang của Đảng, vì độc lập, tự do, vì chủ nghĩa xã hội tiến lên giành những thắng
lợi mới” của Lê Duẩn [47] đề cập đến sự phân hóa của tư sản người Việt thành hai
bộ phận: tư sản mại bản và tư sản dân tộc; nêu thái độ chính trị và đánh giá khả
năng tham gia phong trào dân tộc dân chủ của mỗi bộ phận tư sản nêu trên.
Tác giả Minh Tranh với cuốn “Tìm hiểu lịch sử phát triển của xã hội Việt
Nam” [140], đề cập đến quá trình hình thành và phát triển của giai cấp tư sản Việt
Nam. Từ một tầng lớp phát triển thành giai cấp, có đầy đủ vị thế về kinh tế và ý
thức giai cấp. Qua đó đã dẫn chứng ra một số lĩnh vực tiêu biểu có sự tham gia hoạt
động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt. Riêng phần viết về tư sản người
Việt ở Trung Kỳ rất ít, chỉ nêu tên, lĩnh vực kinh doanh của một số tư sản tiêu biểu,
thiếu tính hệ thống và chưa chi tiết. Trong khi đó, tác giả Phan Gia Bền trong cuốn
“Sơ thảo lịch sử phát triển thủ công nghiệp Việt Nam” [31] đã nghiên cứu sơ lược
lịch sử phát triển của thủ công nghiệp Việt Nam qua các thời kỳ, vấn đề mầm mống
tư bản chủ nghĩa trong thủ công nghiệp Việt Nam, những ảnh hưởng của chủ nghĩa
tư bản Pháp đối với thủ công nghiệp Việt Nam, trong đó có nhắc tới một số cơ sở
sản xuất thủ công nghiệp, hiệu kinh doanh, các sản phẩm thủ công của tư sản người
Việt ở Trung Kỳ thời Pháp thuộc.
Bên cạnh đó, thời kỳ 1945 - 1975 có nhiều bài viết về tư sản người Việt được
đăng trên các tạp chí mà chủ yếu là Tập san Văn - Sử - Địa và Tạp chí Nghiên cứu
Lịch sử của nhiều tác giả khác nhau, đề cập về quá trình ra đời, phát triển, đặc điểm
cũng như vai trò của tư sản người Việt trong phong trào giải phóng dân tộc đầu thế
kỷ XX, trong đó có tư sản người Việt ở Trung Kỳ. Tiêu biểu phải kể đến như: Bài
“Hoạt động kinh doanh của tư sản dân tộc Việt Nam dưới thời Pháp thuộc” của
Nguyễn Công Bình, Tập san Văn - Sử - Địa số 4, năm 1955 [18], đề cập những nét
khái quát tình hình công thương nghiệp ở Việt Nam từ trước Chiến tranh thế giới
thứ nhất đến năm 1918, nêu tên một số nhà buôn, hội buôn, một số tư sản dân tộc

tiêu biểu kinh doanh trong các ngành nghề khác nhau ở Trung Kỳ. Qua đó phản ánh
sự chèn ép của tư bản Pháp đối với tư sản người Việt, dẫn tới sự bấp bênh trong
hoạt động kinh doanh của họ. Tác giả này còn có loạt bài viết với nhan đề “ Tình
hình và đặc tính của giai cấp tư sản Việt Nam trong thời Pháp thuộc” đăng trên Tập
san Văn - Sử - Địa, từ số 41 đến số 46 năm 1958 [21], [22], [23], [24], [25], [26], đề


11
cập đến quá trình phát triển của tư sản người Việt qua từ đầu thế kỷ XX đến hết
năm 1945 và rút ra một số đặc điểm của họ trong thời kỳ Pháp thuộc.
Trong khi đó, tác giả Minh Tranh lại có các bài viết đề cập đến quá trình
hình thành giai cấp tư sản Việt Nam và đặc điểm, vai trò của họ trong cuộc cách
mạng giải phóng dân tộc. Với bài “Thử bàn về sự hình thành của giai cấp tư sản
Việt Nam” đăng trên Tập san Văn - Sử - Địa, số 17 năm 1956 [139], tác giả đề cập
đến sự hình thành tầng lớp tư sản người Việt, sự phát triển lên thành giai cấp, bước
phát triển kinh tế hàng hóa, tiền tệ ở Việt Nam. Đồng thời, nêu lên những nhận định
ban đầu về sự hình thành giai cấp tư sản Việt Nam. Còn trong bài “Một vài đặc
điểm của tư sản Việt Nam và vai trò của họ trong cuộc cách mạng giải phóng dân
tộc” đăng trên Tập san Văn - Sử - Địa số 23 năm 1956 [138], tác giả nêu một số đặc
điểm chủ yếu của giai cấp tư sản người Việt, trong đó có tư sản người Việt ở Trung
Kỳ về phương diện kinh tế và thái độ chính trị của bộ phận giai cấp này trong cuộc
cách mạng phản đế, phản phong. Theo đó, tác giả khẳng định tư sản người Việt có
quan hệ kinh tế với phong kiến, kinh doanh trong điều kiện luôn bị đế quốc chèn ép
nên chủ yếu hoạt động trong lĩnh vực thương nghiệp, nếu có hoạt động về công
nghiệp cũng hết sức nhỏ bé. Vì vậy, nội bộ tư sản người Việt luôn luôn bị phân hóa,
càng về sau yếu tố mại bản tăng lên và yếu tố dân tộc ngày càng giảm sút.
Ngoài ra, tác giả Đào Hoài Nam trong bài “Góp vào việc nghiên cứu tình
hình và đặc điểm giai cấp tư sản Việt Nam trong thời kỳ Pháp thuộc” đăng trên Tập
san Văn - Sử - Địa, số 3 năm 1959 [98] cũng đề cập đến các vấn đề sản xuất hàng
hóa, sự ra đời của chủ nghĩa tư bản ở Việt Nam, từ đó đi đến những nhận định về tư

sản người Việt trên các khía cạnh: quá trình tích lũy vốn, số lượng, sự phân hóa,
thái độ chính trị…
Từ năm 1975 đến nay, trong điều kiện hòa bình, nhằm góp phần nghiên cứu
sâu tác động của chính sách khai thác thuộc địa của thực dân Pháp với xã hội Việt
Nam, cũng như cơ cấu giai cấp trong xã hội Việt Nam thời thuộc địa, giới sử học
Việt Nam đã quan tâm nghiên cứu về tư sản người Việt. Trong đó, tập trung tìm
hiểu về hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt tiêu biểu phải kể đên
các công trình như: Cuốn “Cơ cấu kinh tế - xã hội Việt Nam thời thuộc địa (1858 1945)” của Nguyễn Văn Khánh [74] khi trình bày quá trình hình thành và phát triển
cơ cấu kinh tế thuộc địa ở nước ta có đề cập đến sự ra đời, phát triển thành giai cấp


12
và khái quát hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt, trong đó có một
số tư sản người Việt ở Trung Kỳ. Tác giả Vũ Huy Phúc trong công trình “Tiểu thủ
công nghiệp Việt Nam (1858 - 1945)” xuất bản năm 1996 [112] tìm hiểu về hoạt
động của thủ công nghiệp Việt Nam trong các giai đoạn 1858 - 1919, 1919 - 1930
và 1930 - 1945, trong đó có nhắc tới một số ngành nghề thủ công phát triển theo lối
sản xuất tư bản chủ nghĩa ở khu vực Trung Kỳ. Trong khi đó, tác giả Trần Văn
Giàu, Nguyễn Ngọc Cơ lại quan tâm về thái độ chính trị, hoạt động và vai trò của tư
sản người Việt trong phong trào dân tộc dân chủ đầu thế kỷ XX. Với cuốn “Sự phát
triển của tư tưởng ở Việt Nam từ thế kỷ XIX đến Cách mạng tháng Tám: Ý thức hệ
tư sản và sự bất lực của nó trước các nhiệm vụ lịch sử” [54], tác giả Trần Văn Giàu
nghiên cứu về hệ ý thức của giai cấp tư sản người Việt, những hạn chế về khả năng
chính trị và sự bất lực của tư sản người Việt trong việc thực hiện nhiệm vụ của cuộc
cách mạng dân tộc dân chủ từ đầu thế kỉ XX đến năm 1945. Tác giả Nguyễn Ngọc
Cơ trong cuốn “Phong trào dân tộc trong đấu tranh chống Pháp ở Việt Nam (1885
- 1918)” do Nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội ấn hành năm 2007 [39] nghiên
cứu về những biến đổi trong cơ cấu kinh tế - xã hội dưới tác động của chính sách
khai thác thuộc địa của thực dân Pháp, sự xuất hiện của tầng lớp tư sản người Việt
và diễn biến của phong trào dân tộc theo khuynh hướng dân chủ tư sản đầu thế kỷ

XX (đến năm 1918).
Ngoài ra, những năm gần đây, trên các Tạp chí Lịch sử Đảng, Tạp chí
Nghiên cứu Lịch sử đăng tải một số bài viết về tư sản người Việt nói chung. Các bài
viết này tuy không nghiên cứu một cách có hệ thống, toàn diện về tư sản người Việt
nhưng lại đề cập đến những khía cạnh khác nhau về tư sản người Việt như sự ra đời,
quá trình trưởng thành; hoạt động sản xuất, kinh doanh; sự tham gia vào phong trào
dân tộc, dân chủ của họ những năm đầu thế kỷ XX; đặc biệt đã bước đầu đưa ra
những nhận định về đặc điểm, vị trí, vai trò của tư sản người Việt trong tiến trình
lịch sử dân tộc. Có thể dẫn ra đây các bài viết đó như: Bài “Suy nghĩ về giai cấp tư
sản dân tộc, quá khứ và hiện tại” của Vũ Dương Ninh đăng trên Tạp chí Lịch sử
Đảng [111], đề cập đến việc đánh giá vai trò của giai cấp tư sản dân tộc ở các nước
châu Á trong tiến trình lịch sử dân tộc của các nước, từ đó rút ra những bài học kinh
nghiệm cho công cuộc xây dựng nền kinh tế theo định hướng xã hội chủ nghĩa hiện
nay ở Việt Nam. Tác giả Trần Viết Nghĩa với bài viết “Hoạt động chấn hưng thực


13
nghiệp của tư sản Việt Nam đầu thế kỷ XX” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử
[104], lý giải nguyên nhân vì sao tư sản người Việt thực hiện phong trào chấn hưng
thực nghiệp, những vấn đề cơ bản mà hoạt động chấn hưng thực nghiệp tập trung
vào như: đánh giá vai trò của thực nghiệp đối với đất nước; vai trò của từng ngành
kinh tế; chấn hưng nội hóa, bài trừ ngoại hóa; thành lập các hội công thương. Trong
đó có đề cập đến những hội buôn, công ty tiêu biểu của tư sản người Việt và hoạt
động cạnh tranh của họ với tư sản Pháp kiều và Hoa kiều. Còn tác giả Phạm Xanh
và Nguyễn Dịu Hương lại có bài viết với nhan đề “Hội Bắc Kỳ công thương đồng
nghiệp và Hữu Thanh tạp chí với vấn đề bảo vệ quyền lợi của giai cấp tư sản Việt
Nam” đăng trên Tạp chí Nghiên cứu lịch sử [147], nêu khái quát về Hội Bắc Kỳ
công thương đồng nghiệp và Hữu Thanh tạp chí với hệ thống chi hội ở khu vực
Trung Kỳ và những hoạt động của hội này trong việc bảo vệ quyền lợi của giới tư
sản Việt Nam trên lĩnh vực kinh tế và chính trị thông qua Tạp chí Hữu Thanh.

Trong đó, nêu tên một số tư sản người Việt tiêu biểu trong hoạt động kinh doanh ở
Bắc Kỳ, Trung Kỳ và Nam Kỳ.
Đặc biệt, năm 2012 tác giả Trần Thanh Hương đã nghiên cứu và bảo vệ
thành công Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Tư sản Việt Nam ở Bắc Kỳ trong ba thập niên
đầu thế kỷ XX” tại Đại học Sư phạm Hà Nội [72]. Đây là công trình đầu tiên nghiên
cứu khá toàn diện về tư sản người Việt ở một khu vực cụ thể. Luận án đề cập đến
bối cảnh lịch sử thế giới và trong nước với tư cách là những tiền đề cho sự ra đời
của tầng lớp tư sản người Việt; những hoạt động trên lĩnh vực kinh tế, chính trị và
đánh giá đặc điểm, vai trò lịch sử của tư sản người Việt ở Bắc Kỳ trong ba thập niên
đầu thế kỷ XX. Qua đó, cung cấp những tư liệu về tư sản người Việt ở Bắc Kỳ, là
cơ sở để tác giả so sánh với tư sản người Việt ở Trung Kỳ khi giải quyết nội dung
của luận án.
Điểm qua các công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung đã công
bố nêu trên, có thế thấy rằng:
- Những công trình nghiên cứu về tư sản người Việt nói chung chủ yếu được
xuất bản trong những năm 1954 - 1975. Từ năm 1975 đến nay hầu như không có
một quyển sách chuyên khảo nào về tư sản người Việt được xuất bản, mà chủ yếu là
các bài viết đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành.


14
- Các công trình trên qua các thời kỳ khác nhau đã đề cập đến một số vấn đề
có liên quan đến nội dung luận án, đó là:
+ Cơ bản nêu lên nguồn gốc ra đời, quá trình phát sinh, phát triển của tư sản
người Việt từ đầu thế kỷ XX cho đến năm 1930.
+ Khái quát hoạt động của tư sản người Việt nói chung và một số tư sản
người Việt điển hình ở Trung Kỳ trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị - xã hội, văn
hóa - tư tưởng trong những năm đầu thế kỷ XX.
+ Nêu một số đặc điểm (chủ yếu về hoạt động sản xuất, kinh doanh) của tư
sản người Việt, từ đó bước đầu đánh giá thái độ chính trị của họ trong cuộc cách

mạng dân tộc, dân chủ trong ba thập niên đầu thế kỷ XX.
Tuy nhiên, đây chưa phải là những công trình chuyên khảo về tư sản người
Việt ở Trung Kỳ nên vẫn chưa trình bày có hệ thống, toàn diện về điều kiện lịch sử,
sự ra đời, hoạt động sản xuất, kinh doanh và sự tham gia của tư sản người Việt ở
khu vực này vào phong trào dân tộc dân chủ trong 30 năm đầu thế kỷ XX. Đặc biệt,
các công trình nêu trên vẫn chưa rút ra được những đặc điểm, vai trò và đánh giá
thỏa đáng về tính tức cực cũng như những hạn chế của tư sản người Việt ở miền
Trung trong tiến trình lịch sử dân tộc. Có khá nhiều bài viết được đăng trên các tạp
chí, kỷ yếu hội thảo đề cập đến tư sản người Việt; song, những bài viết này hoặc là
nêu lên quá khái quát theo từng thời đoạn lịch sử ngắn, hoặc là đi vào chi tiết một
vài hoạt động, khía cạnh cụ thể của một số tư sản người Việt tiêu biểu. Do đó, còn
thiếu tính hệ thống, toàn diện khi nghiên cứu về sự ra đời, nguồn gốc, hoạt động,
cũng như vai trò, đặc điểm của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong ba thập kỉ đầu
thế kỷ XX.
1.1.2. Những công trình nghiên cứu về lịch sử - văn hóa, kinh tế - xã hội,
phong trào yêu nước - cách mạng… của Trung Kỳ
Khu vực Trung Kỳ theo sự phân chia của người Pháp trong Hiệp ước Patơnốt
(6-6-1884) gồm các tỉnh từ Thanh Hóa đến Ninh Thuận và khu vực Tây Nguyên. Với
bề dày lịch sử - văn hóa lâu đời và đặc biệt có phong trào yêu nước - cách mạng sôi nổi
từ sớm nên khu vực này được nhiều học giả quan tâm dưới nhiều góc độ khác nhau.
Trong những công trình nghiên cứu về lịch sử - văn hóa, kinh tế - xã hội, phong trào
yêu nước - cách mạng… của Trung Kỳ ít nhiều có đề cập đến bộ phận tư sản người
Việt thời Pháp thuộc.


15
Trước Cách mạng tháng Tám năm 1945, trong các công trình nghiên cứu
dưới dạng địa chí của học giả người Pháp và người Việt Nam về lịch sử, kinh tế chính trị, văn hóa - xã hội, tộc người của khu vực Trung Kỳ nói chung và các tỉnh
trong khu vực này nói riêng tuy không nhiều nhưng có đề cập đến bộ phận tư sản
người Việt. Điển hình có một số công trình như: Cuốn “L’Annam en 1906”,

Imprimerie Samat et Quai du canal, Marseille, 1906 [163], giới thiệu về lịch sử, tộc
người, văn hóa của các tỉnh khu vực Trung Kỳ, trong đó có phần giới thiệu cụ thể
về công nghiệp, thương mại và nông nghiệp của từng tỉnh từ Bình Thuận đến Thanh
Hóa; nêu tình hình sản xuất công nghiệp, các ngành sản xuất thủ công tiêu biểu,
hoạt động trao đổi buôn bán ở các tỉnh này dưới dạng những bảng thống kê hoạt
động xuất - nhập khẩu hàng hóa. Tập san “Những người bạn Cố Đô Huế” (Bulletin
des Amis du Vieux Hué) của Hội Đô thành Hiếu Cổ [63], [64], [65] có nhiều bài viết
giới thiệu về các tỉnh Trung Kỳ, trong đó cũng ít nhiều đề cập đến hoạt động sản xuất,
thương mại và một số cơ sở kinh tế tiêu biểu của người Việt. Đặc biệt, thông qua các
bảng số liệu tổng hợp về kinh tế, tập san đưa ra những đánh giá về trình độ phát triển
kinh tế của các tỉnh ở Trung Kỳ thời Pháp thuộc.
Tác giả Ch. Robequain với cuốn “Le Thanh Hoa” ấn hành ở Paris năm 1918
[194] giới thiệu khá đầy đủ về tỉnh Thanh Hóa ở đầu thế kỷ XX, trong đó có đề cập
đến tiểu thủ công nghiệp, công cuộc thực dân hóa về kinh tế và hệ thống giao thông,
phương tiện vận tải ở tỉnh Thanh Hóa. A.Monfleur trong Tập sách chuyên khảo giới
thiệu về tỉnh Đắc Lắc có tên “Monographie de la province du Darlac 1930”,
Imprimerie d’Extrême- Orient, Ha Noi, 1931 [155] đã nghiên cứu các mặt kinh tế,
văn hóa, xã hội, chính trị tỉnh Đắc Lắc trong những năm 1929 - 1930. Trong đó, có
phần nhỏ khái quát về các ngành nông nghiệp, công nghiệp và thương mại ở tỉnh
này. Đồng thời, mô tả cách thức tổ chức sản xuất của một số ngành nghề, cơ sở sản
xuất tiêu biểu ở đây nhưng không nhiều. Cuối năm 1933, trong 5 số liên tục, Tạp
chí Nam Phong đăng bài viết dài kỳ với tiêu đề “Kom Tum tỉnh chí” [76], [77], [78],
[79], [80] nhằm giới thiệu tổng quan về hình thể, chính trị, tôn giáo, kinh tế của tỉnh
Kon Tum. Trong phần giới thiệu về tình hình kinh tế, bài viết giới thiệu hoạt động
giao thương, sản xuất công nghiêp, thủ công nghiệp, giao thông vận tải… tuy chưa
đầy đủ nhưng tác giả có đề cập đến tình hình kinh doanh của các nhà tư sản người
Việt ở địa phương này.


16

Ngoài ra, còn phải kể đến một số công trình nghiên cứu về các tỉnh ở khu vực
Trung Kỳ như “An - Tĩnh cổ lục” của Hippolyte le Breton [34], “Địa dư tỉnh Phú Yên”
của Nguyễn Đình Cầm và Trần Sĩ [35], “Les province de l’Annam (Phu Yen) 1907”
[165], “Province Binh Dinh” [169], “Province de Nghe An 1907” [170]… cũng có khái
quát qua về hoạt động sản xuất, kinh doanh của một số tư sản người Việt ở Trung Kỳ,
đặc biệt trong đó thống kê khá đầy đủ về sản lượng, thị trường xuất - nhập khẩu của
những tỉnh này.
Bên cạnh đó, trên các tạp chí, tờ báo thời Pháp thuộc cũng có những bài viết
miêu tả các cơ sở sản xuất, phương thức kinh doanh của một số tư sản người Việt ở
Trung Kỳ, tiêu biểu như: Bài “Nghề làm đường ở Quảng Nam, Quảng Ngãi” đăng
trên Thực nghiệp dân báo, ngày 30-7-1923 [103], miêu tả cách thức tổ chức sản xuất,
hiện tượng giàu lên của các chủ “công xi” làm đường thông qua bóc lột lao động làm
thuê và bán sản phẩm ra thị trường ở hai tỉnh Quảng Nam và Quảng Ngãi. Bài “Les
camions à gaz pauvre de bois sur la route de Vinh à Thakhek” đăng trên tạp chí
L’Eveil Economique, 22- 3- 1925 [164], miêu tả và đánh giá về công ty vận tải của
nhà tư sản nổi tiếng Phạm Văn Phi ở Vinh thuộc Trung Kỳ - một công ty vận tải mà
theo thực dân Pháp đánh giá là có sức cạnh tranh lớn với tư bản Pháp trong lĩnh vực
giao thông vận tải. Hay các bài viết về kinh tế và giao thông vận tải ở Trung Kỳ và
Vinh; về nghề trồng mía đường tại Nghệ An và Trung Kỳ đăng trên Tập san Chấn
hưng kinh tế Đông Dương được sao dịch tại Phòng địa chí thuộc Thư viện các tỉnh
Trung Kỳ [122], [123], cung cấp những thông tin về kinh tế, sản xuất mía đường và
giao thông vận tải ở Trung Kỳ nói chung và Nghệ An nói riêng, trong đó có nêu tên
và miêu tả hoạt động của các công ty, hãng buôn, hiệu buôn của một số nhà công thương nghiệp ở Vinh - Bến Thủy và khu vực Trung Kỳ.
Trên các tạp chí, tờ báo bằng tiếng Pháp trước năm 1945 như: L’Eveil
économique

de

l’Indochine,

Bulletin

économique

de

l’Indochine,

Revue

indochineoise, Revue économique politique… có một số bài đề cập đến tư sản người
Việt, chủ yếu là hoạt động sản xuất, kinh doanh của họ.
Tuy nhiên, những bài viết ở trên các báo, tạp chí trước năm 1945 thường chỉ
tìm hiểu những nhà tư sản điển hình hoặc một số ngành sản xuất thủ công nổi tiếng
của Trung Kỳ thời bấy giờ, thiếu toàn diện. Đặc biệt, những bài viết này ít đề cập đến


17
sự tham gia vào phong trào dân tộc dân chủ của tư sản người Việt ở Trung Kỳ, cũng
như chưa nêu được đặc điểm, vai trò của họ đối với tiến trình lịch sử dân tộc trong 30
năm đầu thế kỷ XX.
Từ năm 1945 đến nay, số lượng công trình nghiên cứu các khía cạnh lịch sử
khác nhau của khu vực Trung Kỳ nói chung và các tỉnh, thành ở khu vực này nói
riêng khá nhiều và đa dạng về thể loại, gồm cả sách, bài báo, luận án, luận văn…,
trong đó có đề cập đến số lượng, hoạt động sản xuất, kinh doanh, sự tham gia phong
trào dân tộc dân chủ của bộ phận tư sản người Việt ở Trung Kỳ thời Pháp thuộc.
Tác giả Nguyễn Văn Xuân trong cuốn “Phong trào Duy Tân” do Nhà xuất bản
Đà Nẵng ấn hành năm 1995 [148] có đề cập đến hoạt động kinh doanh của một số
hãng buôn được thành lập theo lời kêu gọi của các sĩ phu Duy Tân ở Trung Kỳ đầu
thế kỷ XX. Tập kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế “Việt Nam 100 năm phong trào

Đông Du và hợp tác Việt - Nhật” [67], tập hợp nhiều bài viết của các tác giả có uy tín
cả trong và ngoài nước xoay quanh về phong trào Đông Du và Phan Bội Châu người đứng đầu phong trào; ý nghĩa, vai trò và bài học kinh nghiệm của phong trào
Đông Du đối với lịch sử dân tộc đầu thế kỷ XX. Trong một số bài viết của tác giả
Trần Vũ Tài, Chương Thâu, Hoàng Văn Hiển, Lưu Anh Rô… có đề cập đến sự tham
gia, ủng hộ của tư sản người Việt ở Trung Kỳ trong phong trào này.
Các công trình nghiên cứu về lịch sử các tỉnh ở khu vực Trung Kỳ như:
“Thanh Hóa thời kỳ 1802 - 1930” của Ban Nghiên cứu và Biên soạn Lịch sử tỉnh
Thanh Hóa [11]; “Lịch sử Hà Tĩnh”, tập 2 của Đặng Duy Báu [14]; “Lịch sử Nghệ
An, tập I” [136]; “Lịch sử Quảng Bình: dùng trong nhà trường” của Nguyễn Thế
Hoàng [62]; “Lịch sử thành phố Đà Nẵng” của Dương Trung Quốc [114], “Lịch sử
Thành phố Quy Nhơn” của Đỗ Bang [12]; “Lịch sử Phú Yên từ năm 1900 đến năm
1930” của nguyễn Văn Nhật [105]; tập “Địa chí Bình Thuận” do Tô Quyên, Trần
Ngọc Trác, Phan Minh Đạo biên soạn [116]; “Địa chí Gia Lai” của Nguyễn Chí Bền,
Vũ Ngọc Bình [33]; “Địa chí Đắk Lắk” của Y Ghi Niê, Trịnh Đức Minh, Nguyễn
Lưu [55]… trong phần về kinh tế - xã hội có nêu tên và hoạt động sản xuất kinh
doanh cũng như thái độ chính trị của bộ phận tư sản người Việt trong phong trào yêu
nước - cách mạng ở địa phương.
Tác giả Nguyễn Quang Hồng trong công trình “Thành phố Vinh quá trình
hình thành và phát triển (1804 - 1945)” [69] đã giành một số trang nhất định giới


18
thiệu về bộ phận tư sản người Việt ở thành phố Vinh qua các giai đoạn lịch sử từ đầu
thế kỷ XX đến năm 1945. Qua đó, tác giả nêu tên và cơ sở sản xuất, kinh doanh và
hiện tượng độc quyền kinh doanh ở một số lĩnh vực của tư sản người Việt ở đây.
Đồng thời, tác giả còn so sánh thế lực kinh tế của tư sản người Việt với tư sản Pháp.
Tuy nhiên, do không phải là công trình chuyên khảo về kinh tế - xã hội hay về tư sản
người Việt nên chưa nghiên cứu có hệ thống về tư sản người Việt, nhất là hoạt động
của họ trong phong trào dân tộc và đánh giá về những đặc điểm, vai trò của họ trong
tiến trình lịch sử. Trong công trình “100 năm thị xã Phan Thiết (1898 - 1998)” [96]

của tác giả Trương Quốc Minh cũng có một số bài viết giới thiệu về phố buôn của tư
sản người Việt, người Hoa ở Phan Thiết thời Pháp thuộc, đặc biệt là hoạt động chế
biến nước mắm- sản phẩm nổi tiếng của Bình Thuận thời kỳ này.
Ngoài ra, còn phải kể đến các công trình chuyên khảo về lĩnh vực kinh tế của
các tỉnh Trung Kỳ qua các thời kỳ lịch sử như: “Phác thảo lịch sử kinh tế Thanh
Hóa (Từ nguyên thủy đến 1945)” của Phạm Văn Đấu [50]; tác giả Nguyễn Quang
Hồng với công trình “Kinh tế Nghệ An từ năm 1885 đến năm 1945” [60]… cũng có
khái quát về hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản người Việt trên các lĩnh vực
kinh tế.
Đặc biệt, những năm gần đây có một số bài bài báo, luận án, luận văn nghiên
cứu về những vấn đề lịch sử, kinh tế ở các tỉnh Trung Kỳ có đề cập đến hoạt động sản
xuất kinh doanh và sự tham gia vào phong trào dân tộc của tư sản người Việt ở khu
vực này, cụ thể như: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử “Đồn điền Thanh Hóa thời thuộc
Pháp (1900-1945)” của Nguyễn Thị Hạnh [58], đề cập và miêu tả về quy mô, vị trí
địa lý, phương thức kinh doanh của một số ít tư sản người Việt trên lĩnh vực nông
nghiệp ở tỉnh Thanh Hóa; Luận văn Thạc sĩ Lịch sử “Thành phố Thanh Hóa - Quá
trình hình thành và phát triển từ 1804 đến trước Cách mạng tháng 8-1945” của
Nguyễn Thị Thu Hà [57] trong phần trình bày về sự chuyển biến của kinh tế - xã hội
ở thành phố Thanh Hóa có khái quát qua về bộ phận tư sản người Việt ở địa phương
này. Đồng thời, nêu tên, lĩnh vực hoạt động sản xuất, kinh doanh và các công ty,
xưởng sản xuất, đồn điền của một số tư sản người Việt tiêu biểu ở thành phố Thanh
Hóa; Luận án Tiến sĩ Lịch sử “Phong trào Duy Tân ở Việt Nam đầu thế kỷ XX (1903-


19
1908)” của Trương Thị Dương [48] đề cập đến sự hưởng ứng phong trào phát triển
công - thương nghiệp theo lời kêu gọi của giới sĩ phu tiến bộ của một số tư sản người
Việt ở Trung Kỳ đầu thế kỷ XX.
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu về các khía cạnh lịch sử - văn hóa,
kinh tế - xã hội, phong trào yêu nước - cách mạng… của khu vực Trung Kỳ qua các

thời kỳ đã ít nhiều đề cập đến sự ra đời, hoạt động sản xuất, kinh doanh của tư sản
người Việt cũng như sự tham gia của họ vào phong trào dân tộc dân chủ trong 30
năm đầu thế kỷ XX. Tuy nhiên, đây không phải là những công trình chuyên sâu về tư
sản người Việt nên chỉ đề cập ở mức độ khái quát nhất về các hoạt động sản xuất,
kinh doanh cũng như thái độ chính trị của một số tư sản người Việt điển hình và
mang tính riêng lẻ từng địa phương. Do vậy, việc nghiên cứu về tư sản người Việt ở
Trung Kỳ trong ba thập niên đầu thế kỷ XX vẫn còn là khoảng trống.
Điểm qua tình hình nghiên cứu về tư sản người Việt từ trước đến nay của giới
nghiên cứu trong và ngoài nước, có thể thấy việc nghiên cứu về tư sản người Việt đã
có từ sớm, cả trong nước lẫn ngoài nước. Tuy nhiên, việc nghiên cứu bài bản, rầm rộ
phải đến sau kháng chiến chống Pháp (1945 - 1954) thắng lợi, miền Bắc đi lên xây
dựng chủ nghĩa xã hội. Việc quan tâm tìm hiểu về hoạt động của tư sản người Việt
trước đó của người Pháp chỉ nhằm mục đích phục vụ cho chính sách cai trị của chính
quốc, nhất là các chính sách về kinh tế.
Tổng hợp từ các nhóm công trình trên cho thấy với những mức độ khác nhau
đã đề cập đến những vấn đề cơ bản của đề tài:
Thứ nhất, các công trình đã cơ bản làm rõ được nguồn gốc, thời gian ra đời
của tầng lớp tư sản người Việt, tuy nhiên còn có những ý kiến khác nhau về thời điểm
họ trở thành giai cấp.
Thứ hai, các công trình đã khái quát được quá trình phát triển của tư sản người
Việt dưới thời Pháp thuộc qua từng thời đoạn lịch sử gắn với chính sách thuộc địa về
mặt kinh tế của thực dân Pháp. Qua đó, chỉ ra những tác động thuận chiều, cũng như
ngược chiều của các chính sách kinh tế của thực dân Pháp đối với quá trình phát triển
của giai cấp này.
Thứ ba, đã đề cập ở những mức độ khác nhau về hoạt động của tư sản người
Việt trên các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội dưới thời Pháp thuộc.