Tục làm vía, nét văn hóa đặc sắc của người thái ở huyện quỳ hợp, nghệ an

TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
=====***=====

BÙI THU THÙY

TỤC LÀM VÍA – NÉT VĂN HÓA ĐẶC SẮC
CỦA NGƢỜI THÁI Ở HUYỆN QUỲ HỢP –
NGHỆ AN

KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Việt Nam học

HÀ NỘI, 2015


TRƢỜNG ĐẠI HỌC SƢ PHẠM HÀ NỘI 2
KHOA NGỮ VĂN
=====***=====

BÙI THU THÙY

TỤC LÀM VÍA – NÉT VĂN HÓA ĐẶC SẮC
CỦA NGƢỜI THÁI Ở HUYỆN QUỲ HỢP –
NGHỆ AN

TÓM TẮT KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC
Chuyên ngành: Việt Nam học

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học
TS. Nguyễn Thị Tính

HÀ NỘI, 2015


LỜI CẢM ƠN
Trong quá trình thực hiện khóa luận tốt nghiệp với đề t i
tv
đ

đ

s

i

i

u ệ

c sự iú đỡ quý báu c a nhiều ơ qu

đạ

r

ơi t i đ
ũ

c học tậ

t iđ

ận

tập thể và cá nhân.

ội 2, các thầ

kiện thuận l i để t i đ

ệ

-

r ớc tiên tôi xin chân thành cả ơ B
ạ

v

Đại họ

ọc đ tạo mọi điều

iú đỡ tôi các th t c cần thiết

trong quá trình viết và làm khóa luận tốt nghiệp.
Đ c biệt

t iđ

c hoàn thành không thể không nh c

đến sự khích lệ động viên, sự chỉ bả

ớng dẫn tận tình c a giảng viên

ớng dẫn:

i

uận c

u

Do kiến thức, khả

v t

i gian còn hạn chế nên bài viết

không tránh khỏi nhiều thiếu sót. Rất mong nhậ đ
quý báu c a thầy cô giáo, bạ

è để bài khóa luậ đ

c các ý kiế đ
c hoàn thiệ

ơ

Tôi xin chân thành cả ơ !
Hà Nội

t

05

Sinh viên

2015

t i


LỜI CAM ĐOAN
i xi

đ

quả nghiên cứu c

ng nội dung trình bày trong khóa luận này là kết
riê

.Kết quả t u đ

t i d ới sự

ớng dẫn trực tiếp c a TS. Nguy n Th

c là hoàn toàn trung thực và không trùng với kết quả

nghiên cứu c a nh ng tác giả khác.
Tôi xin hoàn toàn ch u trách nhiệm về kết quả nghiên cứu c a mình
trong khóa luận này.

Hà Nội

t

05

Sinh viên

2015


MỤC ỤC
MỞ ĐẦU ..................................................................................................... 1
1. Lý do chọn đề tài .................................................................................. 1
2. Mục đích nghiên cứu ............................................................................ 2
3.

ch s nghiên cứu v n đề .................................................................... 2
Đối tƣ ng ph

vi nghiên cứu ............................................................ 4

5 Phƣơng pháp nghiên cứu ...................................................................... 4
6 Đóng góp của khóa luận ....................................................................... 4

7. Bố cục củ đề t i .................................................................................. 5
NỘI DUNG
CHƢƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU ........................ 6
1.1. Đ c đi
1.1.1.

tr đ

v đ

ậu t

1.1.2.
1.1.3.

t nhiên ............................................................................. 6

u

................................................................. 6

i tiết ........................................................................... 6

ớ .................................................................................. 7

1.2. Đ c đi m xã hội ................................................................................. 7
1.2.1.L ch sử hình thành ......................................................................... 7
122

dâ

........................................................................... 7

1.3 Sơ lƣ c về văn hó vật ch t, tinh thần v

hội ................................ 9

1.3.1. Nhà ............................................................................................ 9
1.3.2. Ẩm thực ........................................................................................ 9
1.3.3. Trang ph c

dân tộc Thái ........................................................ 10

1.3.4. Tang ma........................................................................................ 11
viết........................................................................ 12

1.3.5.
Tiểu kết

ơ

1 ..................................................................................... 12

CHƢƠNG 2. TỤC LÀM VÍA CỦA NGƢỜI THÁI Ở HU

N QUỲ HỢP –

NGH AN TRONG XÃ HỘI TRUYỀN THỐNG ....................................... 14

2.1. Quan niệm về tín ngƣ ng củ ngƣời Thái .......................................... 14
2.1.1. u

iệ về t

ỡ

212 ơ

về t ầ

t ầ

u n niệ

ú

...................................................... 16

củ ngƣời Thái về hồn ví ............................................... 17

uá tr nh th c hiện l

2.3.

.............................................................. 14

uộc ví củ ngƣời Thái ở hu ện

u H p–

Nghệ An ........................................................................................... 19
2.3.1. Th i gian làm l ............................................................................ 20
2.3.2. Đ

điể

............................................................................ 20
ầ t

2.3.3.

i .................................................................... 21

2.3.4.

vật ............................................................................................ 21

235

......................................................................................... 23

2.4. Các trƣờng h p ph i l

ví .............................................................. 26

2.4.1. Buộc vía theo nghi l vò
2.4.2.

tr

ng h p uộ v

Giá tr tru ền thống củ l
251

i tr v

2.5.2

i tr

2.5.3

i tr

Tiểu kết

ơ

đ i (G

4 i i đ ạn cuộ đ i) ......... 26

khác ...................................................... 34
uộc ví ................................................... 36

............................................................................. 37
sử – x
i

d

ội .................................................................. 37

............................................................................ 38

2 ..................................................................................... 39

CHƢƠNG 3. NHỮNG BIẾN ĐỔI TRONG TỤC LÀM VÍA CỦA
ĐỒNG

THÁI Ở HU

N QUỲ HỢP – NGH AN............................. 41

3.1. Những biến đổi trong tục làm vía ...................................................... 41
3 1 1 Biế đ i t

ự ........................................................................... 41

3 1 2 Biế đ i tiêu ự ........................................................................... 43
3.2. Nguyên nhân biến đổi ........................................................................ 44
Tiểu kết

ơ

3 ..................................................................................... 47

KẾT LUẬN .................................................................................................. 49

TÀI LI U THAM KHẢO
PHỤ ỤC


MỞ Đ U
họ

1.

i

Trong cộng đồng 54 dân tộc anh em cùng sinh sống trên d i đ t Việt
Nam hình chữ S, mỗi dân tộc mang trong mình một b n sắc văn hó

ột âm

hƣởng truyền thống riêng. T t c những b n sắc y l i hội tụ thành một vƣờn
ho văn hó đ sắc màu trong nền văn hó Việt Nam thống nh t Văn hó dân
tộc là kết tinh tinh hoa cuộc sống, là tiếng nói của các thế hệ cha ông từ bao
đời truyền l i. Việc tìm hi u nền văn hó dân tộc là trách nhiệm của những thế
hệ sau, có nhƣ vậy, thế hệ chúng ta - các thế hệ tƣơng l i

ới có th hi u đƣ c

những g ch ông đ g i gắm l i thông qua các giá tr văn hó đ từ việc hi u
biết đi đến tôn trọng, giữ gìn và phát huy những giá tr văn hó
Phong tục, tập quán vốn là những đ c trƣng

ng đậ

từng cộng đồng tộc ngƣời Có những phong tục ăn sâu á

y.
nét văn hó của
r duy trì mối

quan hệ, s ổn đ nh trong cộng đồng theo một trật t nh t đ nh, nếu nó b phá
v , xáo trộn th

đổi sẽ dẫn đến những biến đổi trong đời sống cộng đồng, xã

hội. Phong tục, tập quán còn bao gồm c những v n đề liên qu n đến tôn giáo,
tín ngƣ ng của mỗi dân tộc. Do đó Đ ng Nh nƣớc t luôn qu n tâ

đến v n

đề phong tục, tập quán của các cộng đồng, nh t l ngƣời dân tộc thi u số
nhằm phát huy b n sắc văn hóa dân tộc, kết h p với tinh ho văn hó nhân
lo i đ xây d ng xã hội ổn đ nh văn
cứu đề tài tục l

inh phát tri n bền vững. Việc nghiên

ví gi p ch ng ta có đƣ c cái nhìn sâu sắc đầ đủ hơn về

vốnvăn hó truyền thống của các dân tộc nói chung và dân tộc Thái t i huyện
u H p nói riêng. Qu đó th

đƣ c chúng ta cần giữ gìn cái gì, phát huy

cái g đ ng l v n đề phức t p cần đƣ c nghiên cứu, lý gi i bằng phƣơng pháp
khoa học.

1


u H p là một huyện miền núi củ t nh Nghệ An, tu
gi u tiề

ôi nhƣng

năng phát tri n nên r t đƣ c Đ ng v Nh Nƣớc chú trọng, quan

tâm. Việc sƣu tầm, nghiên cứu, b o tồn giá tr văn hó phong tục làm vía gi i
h n là một ho t động văn hó

l tục mang màu sắc tín ngƣ ng dân gian

truyền thống củ đồng bào dân tộc Thái ở u H p.
Phong tục làm vía gi i h n nh hƣởng r t lớn đến đời sống tinh thần
củ đồng

o Thái Đó l văn hó tín ngƣ ng gi i quyết m t tâm lý không

riêng ngƣời ốm yếu mà còn gi p c các thành viên trong cộng đồng thoát khỏi
những ràng buộc của nhiều con ma. Từ đó các th nh viên trong gi đ nh sống
khỏe m nh hơn
Là một sinh viên nghiên cứu về văn hoá, tôi th
l

đƣ c những giá tr tục

ví mang l i là cơ sở th c ti n đ b o tồn giá tr dân gian truyền thống

củ đồng bào Thái. Việc b o tồn b n sắc văn hó phong tục làm vía ở hu ện
u H p góp phần xây d ng nền t ng văn hó Việt Nam tiên tiến đậ
b n sắc dân tộc. Từ th c tế trên, tôi đ chọn đề t iT c làm víađ

s

i

hoá luận củ
2. M

i

u ệ

u

-

ệAnl

đ

tv

đề t i nghiên cứu cho

nh

h ghi
Tìm hi u một cách cụ th về tục làm vía gi i h n củ ngƣời Thái ở u

H p trong xã hội cùng những th

đổi củ nó đ hi u đƣ c những giá tr sáng

t o v lƣu tru ền trong văn hó tru ền thống, th hiện những nét đẹp mang
đậm b n sắc văn hó dân tộc củ ngƣời Thái.
3. Lịch sử nghiên c u vấ
Trong danh mục các công trình nghiên cứu về v n đề dân tộc học, có
th g p những khía c nh văn hó

hác nh u của các tộc ngƣời trên đ t nƣớc

t Trong đó t g p r t nhiều đề tài viết về dân tộc Thái dƣờng nhƣ đâ l

ột

đề tài thu hút và h p dẫn với nhiều tác gi . Ph i chăng dân tộc Thái đƣ c một

2


s qu n tâ

v ƣu ái với những ngƣời nghiên cứu. Ta có th k đến hai công

trình nghiên cứu nhƣ: Nghệ An ký của tác gi

ùi Dƣơng

ch, Đ

d tỉnh

Nghệ An củ Đ o Văn H , là hai cuốn sách kh o cứu và ghi chép về thiên
nhiên con ngƣời khu v c miền núi Nghệ An nói chung.
Thời gian gần đâ

nhận đƣ c s quan tâm củ Đ ng v Nh nƣớc mà

việc nghiên cứu về ngƣời Thái đ đƣ c tiến hành một cách sâu sắc, có hệ
thống và toàn diện hơn Nhiều công trình nghiên cứu, nhiều cuốn sách, t p chí
viết về ngƣời Thái nói chung cũng nhƣ đời sống tinh thần củ ngƣời Thái nói
riêng đ đƣ c công bố. Trong số đó có th k đến các tác phẩ
hiểu v

ọc dân tộc Thái

Cƣờng chủ biên, Nxb. Khoa

Việt Nam do Cầ
v

học xã hội, Hà Nội (1993);

ch sử

i Thái

dân tộc học Cầm Trọng chủ iên trong cuốn n
cứu l i v t lên

ột

ng hác củ

nhƣ: Tìm

Việt Nam do nhà

có viết

Trong nghiên

ho học – văn hoá TH I đ th

gi

nhiều quá tr nh h nh th nh v phát tri n các nền văn hoá củ những dân tộc
hác nh u ở vùng Đông N
học

Từ nhiều góc độ nghiên cứu nhƣ thế

hội v nhân văn ở hắc nă

châu lục đ

đ dần h nh th nh ộ

ho
ôn

TH I H C ”.
Riêng ngƣời Thái ở Qu H p đƣ c cuốn L ch sử Đảng bộ đảng cộng
sản Việt Nam huyện Qu H p – Nghệ ĩ

của Nxb. Nghệ Tĩnh cuốn Đ a chí

huyện Qu H p của Ninh Viết Giao biên so n, Nxb. Nghệ An (2003); và cuốn
vật chất c

i Thái

Thanh Hóa và Nghệ An – nghiên cứu của

Vi Văn iên đ ghi chép về t nhiên v con ngƣời Qu H p. Ngo i r c n có
nghiên cứu ho học

v

i

i

u ệ

u

–

ệ

An củ Ho ng Th Thƣơng – c nhân văn hoá trƣờng Đ i học Văn hoá H
Nội Đâ l những nguồn tƣ liệu hết sức có

nghĩ

Tu nhiên các tài liệu

chƣ đi sâu nghiên cứu về những tín ngƣ ng cũng nhƣ các nghi l truyền
thống của dân tộc Thái trên đ a bàn huyện Qu H p.

3


ong rằng đề tài T c
huyện Qu H p –

v

–

tv

đ

s

ệ An sẽ góp phần bổ sung đe

i Thái
đến những cái nhìn

mớiđầ đủ và phong ph hơn về tục lệ buộc vía củ ngƣời Thái qu đó cũng
gi p ngƣời đọc phần nào có th phân biệt, so sánh nghi l buộc vía – nét văn
hóa củ ngƣời Thái ở những vùng miền hác nh u trên đ a bàn t nh Nghệ An
nói chung.
4. Đ i ƣ

g

h

i ghi

Đối tƣ ng: Nghiên cứu văn hó của cộng đồng ngƣời Thái, tục lệ buộc
vía củ ngƣời Thái ở

u H p cũng nhƣ những biến đổi trong gi i đo n hiện

nay.
Đề tài tiến hành các nội dung nghiên cứu t i huyện
An Nhƣng tập trung v o các

u H p – Nghệ

có ngƣời Thái sinh sống đông đ c nhƣ: Châu

Lộc Châu Đ nh Thọ H p
5. Phƣơ g há

ghi

u

Các phƣơng pháp đƣ c s dụng đ ho n th nh hoá luận:
Phƣơng pháp phân tích tổng h p t i liệu: Th c hiện trên cơ sở nguồn
t i liệu đ thu thập tiến h nh

l v chọn lọc t i liệu liên qu n phục vụ cho

đề t i

đ

ệ

v

–

tv

s

i

i

u ệ

u

–

.
Phƣơng pháp so sánh – đối chiếu: so sánh đ c đi

củ ngƣời Thái hu ện u H p với hu ện

trong tục l

ví

Sơn – Nghệ An

Ngo i r đề t i còn s dụng phƣơng pháp điền d

phƣơng pháp logic

tổng h p các nguồn tƣ liệu hác nh u đ có đƣ c cái nh n đầ đủ và chính xác
về đối tƣ ng nghiên cứu.
6. Đ

gg

h á

ậ

Đề tài cung c p những tƣ liệu gi p ngƣời đọc hi u r hơn về tục làm
vía gi i h n củ ngƣời Thái ở huyện u H p – Nghệ An

4


Nâng cao nhận thức về tầm quan trọng của tục l

ví trong đồng bào

dân tộc từ đó giữ gìn và phát huy những nét đẹp trong tục làm vía gi i h n đ
nó không b mai một theo thời gian .
Bên c nh đó đề t i c n có

nghĩ giáo dục lòng t hào dân tộc, tình

c m trân trọng và biết giữ gìn những giá tr văn hó tru ền thống của cộng
đồng các dân tộc Việt N

đối với mọi ngƣời dân Việt N

cũng nhƣ những

ngƣời con xứ Nghệ, nh t là thế hệ tr - chủ nhân tƣơng l i củ đ t nƣớc.

i

7.

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận,Tài liệu tham kh ovàPhụ lục đề t i đƣ c
chi l

3 chƣơng:
Chƣơng

Tổng qu n về đ

Chƣơng

T

An trong

hi u tục l

n nghiên cứu
ví củ ngƣời Thái hu ện u H p - Nghệ

hội tru ền thống

Chƣơng 3 Những iến đổi trong tục l
u H p - Nghệ An hiện n

5

ví củ ngƣời Thái ở hu ện


NỘI UNG
CHƢƠNG 1
T NG QUAN V Đ A
1. 1. Đ

i

N NGHI N C U

hi

1. 1.1.
Qu H p là huyện miền núi phía tây bắc của t nh Nghệ An, tu
nhƣng gi u tiề

ôi

năng phát tri n Hu ện có v trí tiếp giáp nhƣ s u:

Phía bắc giáp huyện Qu Châu.
Phía nam giáp huyện Tân K và Anh Sơn.
Phí đông giáp hu ện Nghĩ Đ n.
Phía tây giáp huyện Con Cuông và Qu Châu.
Từ

u H p ch ng t có th ngƣ c theo quốc lộ

qu hu ện Tƣơng Dƣơng v
uôi theo quốc lộ

Sơn chừng

nối với quốc lộ ,

sẽ đến nƣớc

n

o Nếu

u H p ch cách thủ đô H Nội 3

u H p có đ

h nh n i th p phức t p nhiều n i rừng hi

iệt có nhiều l n đá vôi c o sừng sững v

trở đ c

éo d i

1.1.2.
Hu ện

u H p nằ

theo chiều ắc - N
Ở đâ
lên đến
n

0

v o
C,

chiều Đông - Tâ v theo độ c o củ đ h nh
ù nóng, nhiệt độ trung
ù Tâ N

ù l nh có gió

dân trong việc đi l i l
trồng gâ

nh thƣờng l 3 - 350C có hi

ƣ lớn giông tố u t hiện v o những ng

v thƣờng có gió
V o

trong t nh Nghệ An l vùng có hí hậu phân hoá

hô nóng gió

ù đông ắc

tháng nóng n c

o.

ƣ v rét, gâ

hó hăn cho nhân

ăn; nh hƣởng đến sức ho con ngƣời v sinh lí câ

ệnh cho gi s c gi cầ

6


Nh n chung

hí hậu v thời tiết

u H p có những thuận l i cho câ

trồng v vật nuôi phát tri n nhƣng cũng éo theo s phát tri n củ nhiều lo i
sâu d ch ệnh n
phẩ

ốc gâ

hó hăn trong việc

o qu n lƣơng th c th c

các h ng hoá s n phẩ
1.1.3.
Ở

suối

u H p cùng với

t ng n đồi n i t nhiên

o qu nh nhƣ: sông Con sông Dinh sông Nậ

o l l hệ thống sông
Đuống sông Nậ

Tôn

he Đá
Hệ thống sông suối đ cũng c p nguồn nƣớc tƣơi
cánh đồng ngô l
H p
1.2. Đ

h ng tră

nh tƣơi nhƣ ở Châu u ng Châu
h câ c o u câ c

i

át

ồi đắp cho các

Châu Đ nh Đồng

câ ch

h i

1.2.1.
Hu ện

u H p đƣ c thành lập từ nă

963 trên cơ sở tách 10 xã:

Châu Quang, Châu Thành, Châu Hồng, Châu Lộc Châu Thái Châu Sơn
Châu Cƣờng Châu

Châu Đ nh Châu ên thuộc huyện Qu Châu và 3 xã:

Tam H p Nghĩ Xuân Nghĩ Sơn thuộc huyện Nghĩ Đ n. Từ ng
th nh lập hu ện có 3
huyện đƣ c UNESC

đến n

hu ện đ có

v

ới

ột th tr n Đâ l

đƣ v o d nh sách các đ a danh thuộc Khu d trữ sinh

quy n miền tây Nghệ An.
1.2.2
Hu ện

u H p có

th tr n Đó l th tr n

u H pv

:

Châu Tiến Châu Hồng Châu Th nh Châu Cƣờng Châu

u ng Châu Thái

Châu

i Thọ H p T

H p

Châu Sơn Châu Đ nh N
inh H p Đồng H p

Tính đến hết ng

3

với 3 dân tộc nh e

Sơn

iên H p

ắc Sơn Văn

ên H p Châu ộc Nghĩ Xuân

dân số củ hu ện
Thái Thổ

u H pl

36 ngƣời

inh cùng chung sống trong đó dân tộc

7

Thái Thổ chiế

dân số c hu ện

ột sắc thái riêng góp phần t o nên
nhiều tiề

năng phát ti n inh tế

ỗi dân tộc

ột phong tục tập quán

ột ức tr nh đ

u sắc về văn hoá với

hội

Theo các nh nghiên cứu ngƣời Thái l tộc ngƣời có
u H p V có th nói

t đầu tiên ở

iền n i Nghệ An trong đó có

hƣơng lâu đời củ ngƣời Thái Ngƣời Thái chiế
n i Nghệ An v cũng ho ng

u H p l quê

ho ng

dân số

iền

số ngƣời Thái trong c nƣớc Họ có

tở

Nghệ An muộn nh t l đầu thế kỷ thứ XV. Họ từ Tây Bắc vào Nghệ An theo
2 ng : một là từ Tây Bắc vào Thanh Hóa rồi vào Nghệ An; hai là từ Tây Bắc
vòng qua Lào rồi mới vào Nghệ An Ngƣời Thái vào Nghệ An nhiều đ t, có
nhó

đến đ nh cƣ ổn đ nh, có nhóm thì biến động Có nhó
ƣờng” một cách ch t chẽ nhƣ nhó

theo c tổ chức b n nhó

di cƣ đến mang

đến l t , ở xen ghép với những nhó

T

ƣơng ; có

đ đến trƣớc (Tày Thanh, Tày

ƣời).
Ngƣời Thái ở u H p có dân số ho ng 3
tr chủ ếu ở

3 ngƣời nă

th tr n Ngƣời Thái thuộc nhó

hệ Thái- Kađ i với các tên gọi hác nh u nhƣ: T
T

Đă

Thái Đen T

ƣời T

ho ng dă

T

ng tháng Tá

ngƣời

những tên gọi n

đ phƣơng

inh ở

u H p hông nhiều

chục ngƣời l cùng Tu nhiên s u cách

cuộc háng chiến chống Pháp với chính sách h i hẩn tiề
phát tri n inh tế ngƣời

inh lần lƣ t lên các hu ện

u H p Ngƣời Thổ vốn có
gũi

tở

u H p r t sớ

ật thiết với ngƣời inh v ngƣời Thái ở đâ

1.3. Sơ ƣ

h á ậ

hấ

i h h

8

- Thái

h o Thái Trắng

Th nh H ng Tổng

thƣờng ch những sắc thái hác nh u củ các nhó
Trƣớc cách

ngôn ngữ T

cƣ

h i

ng nh t l s u
năng đ t đ i

iền n i trong đó có
v có

ối qu n hệ gần


Trong quá tr nh l o động s n u t
đƣ c nhƣ nh ở ẩ

th c tr ng phục

văn hoá tinh thần

ên c nh những giá tr vật ch t đ t
ngƣời Thái nơi đâ c n có đời sống

hội phong ph v đ d ng thậ

chí đ trở th nh tín

ngƣ ng
1.3.1.
ỗi
Thái l

n l ng củ ngƣời Thái có trung

nh

nh từ 3 -

nóc nh Ngƣời

ằng gỗ r t lớn v chắc chắn nh t so với các cƣ dân trong vùng

Có th nói vùng u H p nói riêng v Nghệ An nói chung đ tập trung đƣ c
nhiều i u nh s n củ ngƣời Thái ở Tâ

ắc

Nh ở củ ngƣời Thái đƣ c thiết ế theo i u chung
dân tộc

iền n i thƣờng l

Đó l

i u nh s n thƣờng l

nứ v có h i tầng tầng trên c o hơn tầng dƣới ho ng
ẩ

th dữ v cũng l nơi tr ngụ củ gi s c gi cầ

ho t củ

cộng đồng các
ằng tre gỗ
đ tránh hơi

-

Tầng trên l nơi sinh

ọi ngƣời trong gi đ nh đƣ c đi lên ằng h i chiếc th ng đóng liền

v o nh s n Nh củ họ thƣờng thoáng đ ng v rộng do ít hăn phên vách v
h ng cột giữ
Nh thƣờng có
thông thƣờng l

ho c nă

gi n d i ho ng 6

gi n với h i đầu hồi Ngƣời Thái có tục c

v o các ph ng riêng trong các gi n n
gi đ nh

ời v o há
đ t do

gần đâ đ

ng t ngƣời l

ngo i trừ trƣờng h p đƣ c chính chủ

ệnh cho ngƣời ố

Trong những nă
s nn

rộng ho ng

ho c ph i há

ét nh

u t hiện u hƣớng â nh đ t ho c n

ột số gi đ nh iết l i dụng

ái n i dốc l

nh

1.3.2.
Trƣớc đâ ngƣời Thái thƣờng ăn g o nếp ngô ho i gần đâ họ trồng
thê
đƣ c

l

t v ăn cơ

t

o n u ho c r ng

thƣờng l ch t c

Họ ăn đƣ c nhiều lo i th c phẩ
uối Họ thích ăn chu

v ch t chát Nậ

p ”

9

ắ

thức ăn thƣờng

ăn tái với nhiều lo i gi v
cá chu ăn trầu

l những


tập quán tru ền thống củ đồng
suối trong

o Thái nơi đâ

Đồng

o Thái uống nƣớc

ên c nh đó c n uống nƣớc l câ trong rừng nhƣ câ cỏ

ôi lá

Rƣ u trắng lẩu iêu v rƣ u cần lẩu á l h i lo i rƣ u c

ngƣời

vằng

Thái thƣờng đƣ c dùng trong những d p hội h
ới

cƣới in ăn

ừng nh

hi ăn cỗ đ n ông thƣờng uống rƣ u trắng trƣớc ăn cỗ ong

ới uống

rƣ u cần
1.3.3.
Từ trƣớc tới nay, trang phục củ ngƣời Thái đƣ c ca ng i bởi s đơn
gi n, duyên dáng và thanh l ch nhƣng ít i iết đƣ c đ có bộ trang phục
h t hồn” nhƣ vậ

ngƣời dân đ ph i khéo léo kết h p từng chi tiết đ t o

nên hình nh những cô gái Thái r t riêng.
Phụ nữ Thái
có t

v

c há cầu

ổ ng c đƣ c

th Chiếc vá họ

cl

v đẹp

ắt Ng

sát v o thân l
ột

nh v i h nh chữ nhật d i

hi

c ếp đôi l i

hác với chân vá củ ngƣời

ắc thƣờng hông có ho văn ho c ho văn đơn gi n th chân vá

củ phụ nữ Thái

u H p có thêu ho văn tr ng trí r c r

rồng hƣơu n i ho lá h

thƣờng l h nh

các ho văn ỷ h

hăn Piêu l vật dụng cầ

t ” của các cô gái Thái mỗi hi đi r

đƣờng hay trong các d p hội h Piêu có h i lo i
ằng ch

c áo ngắn

nổi ật các đƣờng nét trên cơ

v cuộn theo thân ngƣời, có c p trắng ho c đỏ
Thái ở Tâ

thƣờng họ

u s c s v lo i i ch l

ột t

ột lo i đƣ c thêu ho văn

v i ông nhuộ

ch

Chiếc

hăn Piêu đƣ c các cô gái Thái thêu thùa r t cầu kì, nó th hiện s t

, khéo

léo củ ngƣời thêu
Nói đến trang phục ngƣời Thái thì không th không nhắc tới các đồ
trang sức đeo trên ngƣời nhƣ v ng cổ v ng t
xà tích và c cúc b c

10

ho t i trâ

c i tóc trên đầu,


So với tr ng phục củ nữ tr ng phục ngƣời Thái n
c áo cộc

thân trƣớc với h ng hu c i ằng ƣơng gỗ h

l i quần có c p
quần rộng

hi

c thƣờng t

ngắn trên

đƣ c

đơn gi n hơn Họ
ằng v i tết

l i rồi thắt ắt chéo trƣớc ụng ống

ắt cá chân C quần v áo thƣờng có

u ch

ằng v i ông do phụ nữ trong gi đ nh dệt th nh Họ thƣờng đi

chân đ t ho c đi dép đ n ằng s i
Ng

n

â ho c s i tre

ỏng

ngƣời Thái s dụng tr ng phục nhƣ ngƣời

việc sinh ho t Nhƣng hông v thế

tr ng phục tru ền thống củ họ

đi Nó vẫn c n đƣ c giữ g n v lƣu tru ền đến ng
d p l tết cƣới hỏi

Việc

inh đ tiện cho

n

s dụng trong những

c tr ng phục củ dân tộc

sinh ho t cộng đồng đ trở th nh niề

t

nh trong những d p

vinh d v t h o củ

con Thái nơi

đâ
1.3.4. Tang ma
Từ ƣ đến n

ngƣời Thái ở hu ện

ngƣời chết trong đó có
qu n niệ

ột con trâu đ dắt theo về trời

chết” có nghĩ l

trời th vẫn ph i l
Đến tận ng
Đá

n

thứ tƣ

đến hô

vẫn c n tồn t i ở

ới đi chôn c t

đi chôn c t ong uôi

gi đ nh có ngƣời chết qu n tâ
Ng

n

éo gỗ

về

éo c

ột số đ phƣơng

hách hứ đến d đá

ng

t ng thƣờng ở l i

ới về V v n đề ăn uống củ

hách đƣ c

v lo lắng

dứt đƣ c hủ tục ngƣời chết trâu cũng chết theo” gi

t ng ở

o Thái

hết”

nhờ các chính sách củ chính qu ền ngƣời Thái ở

chi phí V đ c iệt nhờ l
đá

về trời” chứ chết” hông ph i l

ăn nghĩ l vẫn ph i có con trâu đ
tục lệ

ởi đồng

t ng tru ền thống củ ngƣời Thái thƣờng di n r trong

s ng ng

đ ch

u H p có tục chi củ cho

u H p

đƣ c đáng

tốt công tác vận động tu ên tru ền

u H p hông đ ngƣời chết trong nh quá

uống linh đ nh d i ng

11

tiếng

hông ăn


1.3.5.
Ngƣời Thái l

ột trong số ít các dân tộc thi u số ở nƣớc t có chữ viết

từ lâu đời Theo các t i liệu nghiên cứu chữ Thái u t hiện v đƣ c s dụng
ho ng thế ỷ X - XI đến n
văn t cổ củ Đông N

đ đƣ c thế giới công nhận l

v ở Việt N

Từ v thế củ

viết ngƣời Thái nhận thức đƣ c nền t ng tinh thần qu
từ đó dần h nh th nh

ột trong ốn

ột dân tộc có chữ
áu củ dân tộc

nh

n sắc riêng củ dân tộc góp phần t o nên tính đ d ng

trong s thống nh t
Cho tới ng

n

nƣớc t có t t c

lo i chữ Thái cổ cũng có

cho rằng chữ viết củ ngƣời Thái có l ch s
Việt N
T

nă

Chữ Thái ở

có nhiều hệ chữ riêng ở t nh Nghệ An có 3 hệ chữ Thái: hệ

hệ Xứ - Th nh v hệ

i - P o trong đó hệ chữ

nhiều hơn c ở các hu ện nhƣ: uế Phong
hiện n

ho ng

iến

ch c n

u Châu

i-T

i-

đƣ c s dụng

u H p

Tu nhiên

ột số ít ngƣời Thái iết v hi u đƣ c chữ Thái cổ

Ngôn ngữ Thái củ đồng
hác l ngôn ngữ đơn â

o nơi đâ cũng giống nhƣ các nhó

có th nh điệu có phân iệt

Thái

nghĩ v c u t o theo

thứ t chủ ngữ v ngữ v các th nh phần c u t o hác

Trên

iền Tâ

ắc ứ Nghệ ng

9

963 hu ện

u H p đƣ c

th nh lập theo qu ết đ nh số 3 CP củ Hội đồng Chính phủ Đ
H p r đời từ đ

Đâ l hu ện đƣ c UNESC

d nh thuộc hu d trữ sinh qu n
u H pl
Thông tin v Uỷ
â d ng hu ện đi

ột

u

đƣ v o d nh sách các đ

iền Tâ Nghệ An

iền quê văn hoá từ nă

đ đƣ c ộ Văn hoá

n nhân dân t nh chọn ch đ o th c hiện thí đi
văn hoá

d nh

Đề án

iền n i v dân tộc thi u số” hu v c

12

ắc


iền Trung

u nhiều nă

th c hiện

u H p đ đ t đƣ c những ết qu

tốt đẹp
Ngƣời Thái l tộc ngƣời đầu tiên có
n i Nghệ An trong đó có
những đ c đi
tri n củ

tở

u H p Có th nói

u H p l quê hƣơng lâu đời củ ngƣời Thái với

văn hoá vật ch t v tinh thần phong ph

hội s nâng c o về

h ng đ nh v trí củ
Đến với

t nhận thức đồng

Cùng với s phát

o Thái đ v đ ng dần

nh trong s phát tri n inh tế văn hoá vùng

u H p hô

n

du hách sẽ đƣ c chiê

ngƣ ng những

ngôi nh s n cổ độc đáo củ ngƣời Thái có d p đƣ c hi u thê
tập quán củ họ nhƣ: tục lệ uộc ví tục cƣới in t ng
hách về d các l hội sẽ đƣ c thƣởng thức các

ón ăn

củ n i rừng đƣ c thƣởng thức những l n điệu suối lă
Thái câu h
tr nh đ sắc

điệu dân c ví d
ul

iền

củ ngƣời Nghệ An

về phong tục
ên c nh đó du

ng hƣơng v riêng
nhuôn

củ ngƣời

góp phần t o nên ức

phong ph đời sống tinh thần đáp ứng nhu cầu sáng t o

v hƣởng thụ văn hoá củ quần ch ng nhân dân

13


CHƢƠNG 2

TỤC

M V A CỦA NGƢỜI TH I Ở HU ỆN QUỲ HỢP –
NGHỆ AN TRONG

2.1. Q

iệ

gƣ

g

HỘI TRU

N THỐNG

gƣời Thái

2.1.1.
Tôn giáo tín nghƣ ng phong tục tập quán
củ

luôn gắn liền với s r đời

ỗi tộc ngƣời Đó l những ếu tố góp phần l

nên

n sắc riêng gi p

phân iệt giữ các tộc ngƣời với nh u Điều đáng nói l ở đâu, phong tục
cũng luôn đƣ c giữ g n v gắn ó
Nhƣ

ật thiết với đời sống con ngƣời

o dân tộc hác tín ngƣ ng dân gi n củ ngƣời Thái vô cùng đ

d ng Theo họ vũ trụ qu n gồ
thế giới cùng tồn t i ở

thế giới

tđ t

ột ên l thế giới củ

ột thế giới ở trên trời c o v h i

ột ên l thế giới củ những ngƣời sống v

Thế giới trên trời có Then uông l đ ng tối c o

nh t c i qu n trời đ t lo i ngƣời v v n vật Then Luông đƣ c các quần thần
gi p việc C n dƣới trần gi n
uốn lập
phép các

n

dƣới trần

ông

cụ ỵ đ
Nằ

nƣơng

rừng

trên cùng với

nh

suối
phi hƣơn

Những v thần trên trời
họ phi đ

hu t p pầu l những l c lƣ ng phù hộ

trong qu n niệ

những

o vệ ngƣời

chung củ ngƣời Thái ngƣời Thái ở hu ện

H p - Nghệ An cũng qu n niệ
đƣơng với

phi c i qu n

h i phá ruộng phát nƣơng đánh cá săn th đều ph i in

ruộng

các

t cứ ở nơi n o cũng có các

rằng trời đ t đƣ c chi l

u

ƣờng tƣơng

thế giới:

Trên cùng l
lƣ ngsiêu nhiên có tầ

ƣơng Ph

ƣờng trời

l nơi tr ngụ củ các l c

nh hƣởng lớn đến đời sống v n vật nơi trần gi n

14


Ở giữ l

ƣơng Đin

ƣờng Côn h

ƣơng Ph l thế sống củ s sống
Dƣới cùng l

ƣơng Phi

Tu cùng trong đ
Sơn l i có qu n niệ

ng

dƣới

uôn lo i

ƣờng

l thế giới củ c i â

n t nh Nghệ An nhƣng ngƣời Thái ở h ện

về vũ trụ hác với qu n niệ

u H p Ngƣời Thái hu ện
hông ph i l

ƣờng ngƣời nằ

ƣơng Phi -

củ ngƣời Thái ở hu ện

Sơn cho rằng tầng dƣới cùng củ vũ trụ
ƣờng củ c i â

l

ƣơng ọoc Đ i - l

thế giới trong l ng đ t củ những ngƣời tí hon l nơi vẫn tồn t i s sống
thƣờng nhƣ con ngƣời Có lẽ do s

hác nh u đó

qu n niệ

về tâ

nh
linh

v các nghi l liên qu n củ h i hu ện cũng hác nh u
Có th nói ngƣời Thái ắt đầu h nh th nh tín ngƣ ng dân gi n từ hi
con ngƣời iết chôn đồng lo i uống đ t s u hi họ đ chết Họ qu n niệ
trên thân th con ngƣời những hồn

huân ở đầu ngƣời tập trung th nh

ột

ma (phi) và lên trời- nơi ng tr củ Then Các hồn ở tứ chi tập trung th nh
ma nhà v nƣơng t

nơi

n thờ ngƣời chết trong nh

nh cũng tồn t i

với ngƣời sống trong thế giới củ ngƣời sống Các hồn ở thân câ cũng họp
l i th nh

ột

đ về

ƣờng P Pẩu ứng với

ƣờng P Pẩu ở trong rừng nơi chôn ngƣời chết
ƣờng

Các thế l c vô h nh luôn có

ối qu n hệ

tr c tiếp với con ngƣời nhƣng con ngƣời l i hông th liên hệ tr c tiếp với
ch ng

ph i thông qu

những ngƣời l

ột lớp ngƣời đ c iệt Đó chính l thầ

cầu nối cho ngƣời sống với thế giới ên i

Ngƣời Thái cũng tin nhiều v o các sức
qu n niệ
củ

v n vật hữu linh tru ền l i từ

hội những hiện tƣ ng n

ù

o -

ch i điề

l nh điề

đ gi
dữ

nh củ
ƣ

quỷ thần

theo

Tu nhiên do s phát tri n

ớt r t nhiều Cũng nhƣ vậ

việc

vẫn c n l nỗi lo lắng trong tâ

thức

dân gian.
Ngƣời Thái ở hu ện

u H p Nghệ An cũng giống nhƣ đồng tộc củ

15

m nh ở Tâ

ắc luôn tin rằng có

ột l c lƣ ng siêu nhiên với sức

nh vô

h nh nó có những nh hƣởng tác động r t lớn đến đời sống củ con ngƣời
V thế

to n ộ đời sống tâ

linh củ họ l d

thần thánh V con ngƣời ph i l

trên cơ sở niề

tin v o

h i l ng thần linh ằng các l c ng do thầ

mo chủ tr
2.1.2.
Thầ

o củ ngƣời Thái ở

ông ho c đ n
ột ngƣời

iền Tâ Nghệ An nói chung có th l đ n

có th l ngƣời gi ho c ngƣời tr

uốn trở th nh

V theo tru ền thống

o th ph i iết các nghi l ph i thông thuộc các

i c ng v cách thức c ng đồng thời ph i thuộc các d ng họ đƣ c chọn l
o Theo ngƣời Thái ở

u H p trong chín d ng họ gốc do trời

th họ ƣơng đƣ c thế tập l
l

o

ƣơng ê

o

t o Nhƣng trên th c tế th ở u H p ng

th l

ê t o”
n

n uống

ƣơng l

o

có nhiều d ng họ có

o
Trong ngôn ngữ củ ngƣời Thái ở

theo nhiều nghĩ

hác nh u

chức d nh trong

u H p thuật ngữ

o” có th đƣ c coi l d nh từ hi nói đến

hội mo mƣờng cũng có hi l

việc th c h nh

ột nghi l

Trong

nghề

Thầ

linh nhƣ l

ột” h

nghề

ột
ch
o”

ôn” ch

ệnh ằng phép thuật

hội Thái tru ền thống những ngƣời l

nhiều lo i: mo
nghi l tâ

ột động từ nhằ

ng tính tín ngƣ ng tâ

trong nhiều trƣờng h p l i dùng đ ch l
những ngƣời chữ

o” đƣ c hi u

ăng sƣ

o có

o

ƣờng

o đƣ c phân th nh

o c ng

ột v trí v i tr r t qu n trọng trong việc th c h nh các

linh củ ngƣời Thái Họ l hiện thân củ tri thức văn hoá dân

gi n l ngƣời

hi u các phong tục tập quán củ cộng đồng v hƣớng ngƣời

dân đến những h nh động ứng

tốt đẹp Đối với cộng đồng họ l những

ngƣời có u tín v tốt ụng luôn s n l ng gi p đ t t c

16

ọi ngƣời Chính v


thế

các thầ

o giỏi đều đƣ c c

n

ƣờng ính n

Đ th hiện l ng iết ơn những ngƣời đƣ c thầ
l t tr công

to h

nhỏ l tu tâ

s o cho ứng đáng
có th l

thƣờng l n

con g

ỗi ho n c nh

đền đáp

ột gói ôi ch i rƣ u h

cũng

ột v i chục ngh n cùng trầu c u

2.2. Q

iệ

gƣời Thái

Giống nhƣ
phần:phần th
cƣời h

ỗi ngƣời

o gi p đ luôn có l

l

h

o dân tộc hác ngƣời Thái qu n niệ

ác v phần hồn ví

t cứ

Phần th

trong con ngƣời có

ác sẽ hông th đi l i nói

ột ho t động g nếu thiếu hồn ví

Con ngƣời ta tồn t i đƣ c là nhờ có linh hồn, linh hồn củ ngƣời nào
đƣ c khỏe m nh, tho i

ái th ngƣời đó

ới đƣ c m nh khỏe và ho t động

nh thƣờng Ngƣ c l i, linh hồn củ ngƣời nào không kho m nh th ngƣời
đó hông

nh thƣờng, không minh mẫn đ l

l do ôn Then ông trời ở
r Hồn ví n

n cho s u hi đ c từ huôn ầu

đƣ c ngụ ở trong câ chuối ho c con cá ở trong vƣờn trời do

ngƣời trời c nh giữ V vậ
với hồn ví ở

ƣờng trời

ăn đƣ c. Hồn ví con ngƣời

con ngƣời uống trần gi n sống nhƣng vẫn nối”

ƣờng trời Khi câ chuối héo ho c con cá trong vƣờn trời chết

đồng nghĩ với việc ngƣời trần gi n chết Hay khi hồn ví ngƣời rong chơi
th t l c ho c uồn tủi th tức l con ngƣời

ố

th ph i c ng l

uộc ví ”

s ” c ng l đ

gọi ví ”

uốn n ủi ví

hồn ví trở l i ở l i với cơ th gi p cho ngƣời hỏe

rủ ví về

uộc ch cổ t
nh

đ giữ

nh n

V ngƣời Thái cho rằng ngƣời có h năng gi o tiếp với hồn ví
Then chính là mo - ngƣờido nh trời c
trong cái giỏ Hó treo nơi uồng nằ
có

uống trần gi n th

hông ph i l cái giỏ

cái nh ” có hi đƣ c gọi l
hó

o ngụ ở

củ con ngƣời ngƣời Thái i cũng ph i

cái giỏ nhỏ từ hi sinh r ) Cái giỏ n

nên gọi l Hó tức l

uống đ trông coi hồn ví

với

nh v ng” Hó că

iếp” v o trong ngƣời n o

17

nh thƣờng
o

o chọn V nếu


ngƣời đó

ê” nghề

o (bói, đoán số

h i c ng chữ

ệnh th Then sẽ

n” cho ngƣời đó h năng đ c iệt ngƣời đó sẽ theo thầ học v h nh
nghề

o.
Theo ngƣời Thái ở u H p, số lƣ ng hồn ví con ngƣời há nhiều có

3 ví đằng trƣớc
g n

ví s u lƣng” ví ngón chân ngón t

ộ phận n o cũng có ví ; nên tính r t t c đến 9

hác với qu n niệ

củ ngƣời Thái ở Tâ

t i v i ti

hồn ví (điều n

ắc l đ n ông có

hồn ví đ n

có 9 vía). Trong số ví đó th có ví đ nh đầu l r t qu n trọng gọi l
gốc” Ví gốc ngụ trong tóc ngƣời ngƣời n o

i tóc thì búi tóc củ họ là

thiêng liêng v ph i đƣ c giữ g n cẩn thận Những ví c n l i l
ví phụ Ví c n ngụ trong áo trong óng ngƣời trong chăn
giƣờng V vậ có những phép ù nhằ

giƣờng nằ

ột ví về nghĩ đ

ột về l i trời Con chết th ch ở

nhƣờng chỗ cho con dời dần r

Hồn ví ch

hầu nhƣ hi n hiện ên con cháu thƣờng tr c ở gần ên chứ hông
về hồn ví củ ngƣời Thái nh n có v

tâm, nhƣng thật r l i r t du vật
t tinh thần n

gắn ó ch t chẽ với

ngƣời Tâ

l học cho rằng

t tinh thần tâ

t sinh l cơ th củ con ngƣời Tâ

những ệnh n n

t th

l có

uộc ví nhƣ l

tr gi p cho cơ th con ngƣời c n hi ố
ột ho t ng

ẹ tổ tiên
t n o
ê tín du

ác vật ch t củ con
ối liên hệ qu l i với

l ổn đ nh trong l nh th sẽ gi p cho

nh Ngƣời Thái c ng ví

đ tích lũ đƣ c

n thờ ph i

iện chứng Hồn ví l phần tinh thần củ

con ngƣời

ho

ột ví lên

ƣờng trời hông th nh v n đề con

cháu cúng bái có mâm cỗ gọi về th hồn ví về ng

cơ th

n gối

hỏi nh v lên trời cùng với hồn trƣớc đâ

Nhƣng ho ng cách giữ trần gi n v

Xét trong qu n niệ

ví ngọn”

áo óng ngƣời

Ngƣời Thái cho rằng hi ngƣời chết th hồn ví chi l
n thờ

ví

l

đ u th họ vẫn ph i uống thuốc,họ

dƣ c qu

học hiện đ i ph i ó t

18

ột liệu pháp tâ

áu có hi c n điều tr đƣ c c


Đó l l do ngƣời Thái có tục lệ uộc ví cho con ngƣời: có
những l

uộc ví trong suốt c v ng đời

trong những trƣờng h p đ c iệt hác nữ
l c đi

ho c đi

2.3. Q á

ột lo t

ột con ngƣời, có những l
nhƣ ố

uộc ví

đ u đón hách qu

trƣớc

về ..).

h h

hiệ

ễ

gƣời Thái ở h

ệ Q

H

-

Nghệ An
u H pl

ột trong những nơi

đ c trƣng củ ngƣời Thái Từ

ƣ

o tồn v lƣu giữ nhiều nét văn hoá
tín ngƣ ng dân gi n hông những l

ột nghi l tốt đẹp trong đời sống tâ

linh

nó c n l nét văn hoá tru ền

thống tốt đẹp củ dân tộc Đ c iệt tín ngƣ ng dân gi n củ ngƣời Thái l nơi
chứ đ ng nhiều h nh thức sinh ho t văn hoá độc đáo củ dân tộc tiêu i u l
tục lệ uộc ví củ đồng

o nơi đâ

ột nghi l tâ

linh

ng nhiều giá tr

văn hoá tru ền thống củ dân tộc
V o thời

hội chƣ phát tri n ngƣời Thái cũng nhƣ cộng đồng

lo i ngƣời sống chủ ếu d

dẫ

phụ thuộc v o t nhiên Họ luôn c

s h i rụt r trƣớc các hiện tƣ ng t nhiên ởi họ hông th l gi i
hi u v

hông dá

đến lối thoát tâ

đối

t với nó V đ gi i thoát cho chính

hội
th

hông th

nh họ đ t

linh họ tin v o các l c lƣ ng siêu nhiên nhƣ thần thánh h

tổ tiên củ chính

nh với hi vọng đƣ c che chở phù hộ đƣ họ thoát r

hỏi

những điều họ đ ng s h i Cứ nhƣ thế cùng với việc phát tri n củ cuộc
sống th niề

tin v o đ ng siêu nhiên củ đồng

củng cố v ăn sâu v o tiề

o Thái ng

c ng đƣ c

thức Tục lệ uộc ví củ ngƣời Thái cũng v lẽ đó

r đời
Có r t nhiều h nh thức uộc ví với qu
quá tr nh th c hiện cơ

n củ

ột l

ô to nhỏ hác nh u nhƣng

uộc ví thƣờng di n r theo

19

ô típ s u: