TÍNH CÁCH NGHỆ sĩ và căn NGUYÊN BI KỊCH (về nhân vật hộ trong đời thừa của nam cao

TÍNH CÁCH NGHỆ SĨ VÀ CĂN NGUYÊN BI
KỊCH
(Về nhân vật Hộ trong Đời thừa của Nam Cao)
1. Xưa, Tố Như trong bài thơ khóc nàng Tiểu
Thanh - một tài nữ "đồng bệnh" - đã từng than về nỗi
oan kì lạ của những con người mang "văn chương nết
đất":
Nỗi hờn kim cổ trời khôn hỏi
Cái án phong lưu khách tự mang
(Độc Tiểu Thanh kí))
Gần 200 năm sau, bằng cái nhìn của lớp hậu sinh
đứng trong một thời đại mới, Nam Cao trong tác
phẩm Đời thừa lại một lần nữa đề cập đến bi kịch của
những con người phong vận qua hình tượng nhân vật
chính - văn sĩ Hộ. Về tấn bi kịch của nhân vật này, đã
có nhiều bài viết phân tích kĩ lưỡng và tâm huyết.
Tuy nhiên, trước nay, nói về nguyên nhân bi kịch của
nhân vật Hộ, người ta thường chỉ nhấn mạnh nguyên
nhân xã hội của bi kịch, từ đó nâng cao giá trị tố cáo
của nó. Trong phạm vi bài viết ngắn này, người viết
lại muốn được bàn tới tính cách người nghệ sĩ trong


nhân vật Hộ, nhìn nó như là nguồn gốc căn bản
trong tấn bi kịch tinh thần của nhân vật và cũng là
của bao nhiêu những con người mang "phong vận kì
oan" trong văn chương kim cổ.
2a. Nói đến tính cách nghệ sĩ của Hộ, có lẽ trước
hết phải nói tới sự đa mang. Hộ là người dồi dào tình
thương người đến đa mang. Có một nhà văn nước
ngoài đã từng nói rất chí lí rằng: "Mỗi nghệ sĩ phải là

một nhà nhân đạo từ trong cốt tủy". Một người để trở
thành nghệ sĩ, trước hết phải là một con người đúng
nghĩa. Người ở trong tình nhân ái, trái tim dào dạt
tình thương đồng loại. Và Hộ đã là một con người
như thế. Hộ đã hoàn toàn xứng đáng với danh vị con
người. Hơn thế, Hộ đã thực sự là con người của văn
chương khi anh cúi xuống cuộc đời của cô gái khốn
khổ mà buộc đời nghèo của anh vào cuộc đời đầy tủi
nhục của cô. Hành động ấy của Hộ thật đáng kính
phục biết bao, bởi đã mấy ai trong đám nam tử sống
trong thời buổi và xã hội mang nặng định kiến về
trinh tiết người phụ nữ có đủ can đảm và sức mạnh
tình thương để chắp đời thanh tân của mình với cuộc


đời đã tả tơi của một người phụ nữ xấu số đáng
thương đang cần bíu lấy tình người để tồn tại!
Càng đẹp đẽ và đáng cảm phục hơn khi hành
động cưu mang của Hộ không phải là kết quả của
phút giây bồng bột, xốc nổi của tuổi trẻ mà xuất phát
từ căn nguồn sâu xa là nguyên tắc sống làm người cao
đẹp: "Kẻ mạnh không phải là kẻ giẫm lên đôi vai kẻ
khác để thỏa mãn lòng ích kỉ. Kẻ mạnh chính là kẻ
giúp đỡ người khác trên đôi vai của mình". Bởi nếu
chỉ là xót thương bồng bột thì sau khi đã thấu cái nỗi
khổ của việc tự mang lấy gánh nặng vào mình, Hộ đã
sớm rũ bỏ Từ. Nhưng Hộ đã không chọn đi theo con
đường phi nhân tính ấy. Bị áp lực áo cơm và hoài bão
đè nặng, đã thấu hiểu căn nguyên vì đâu mà phải dở
dang sự nghiệp, trở thành kẻ "bất lương, đê tiện",

thành người thừa của văn chương, nhưng Hộ vẫn dứt
khoát không từ bỏ gánh nặng ấy như những kẻ ích kỉ,
hèn nhát vẫn làm. Anh vẫn gồng mình cắn răng chịu
đựng với suy nghĩ: "có thể hy sinh tình yêu, thứ tình
yêu vị kỉ chứ hắn không thể hy sinh tình thương, bởi vì
như vậy hắn vẫn được là người, là người chứ không
phải là một thứ quái vật bị sai khiến bởi lòng ích kỷ...".


Hộ đã người hơn bao giờ hết với sự lựa chọn đau đớn,
dứt khoát và quyết liệt này. Anh đã dám gạt sang một
bên hoài bão đẹp đẽ một đời để vì sự sống của những
người thân chứ không phải vì lợi danh của riêng anh.
Vẻ đẹp và tính cách nghệ sĩ của văn sĩ Hộ trước hết
toát ra từ tư thế cúi mình dũng cảm, mạnh mẽ và cao
thượng ấy trước những con người bất hạnh.
2b. Dĩ nhiên sẽ là không đủ với tính cách một
nghệ sĩ nếu thiếu niềm say mê đối với nghệ thuật, biểu
hiện chủ yếu ở khả năng hơn người trong cảm nhận
những giá trị quí giá của nghệ thuật, ở sự tôn sùng,
dám dấn thân cho nghệ thuật. Hộ là văn sĩ hội tụ
được những điều kiện cần thiết đó. Hộ say văn. Cái
say biến thành niềm đam mê lớn. Hộ mê văn đến độ
coi khinh chuyện vật chất tầm thường, coi khinh đói
rét, "đói rét không có nghĩa lí gì đối với gã tuổi trẻ say
mê sự nghiệp", "hắn khinh những lo lắng tủm mủn về
vật chất, chỉ lo vun trồng tài năng của hắn ngày một
thêm nảy nở". Hộ "đọc, suy ngẫm, tìm tòi không biết
chán". Hộ coi văn chương là "tất cả ý nghĩa cuộc đời
mình, ngoài văn chương ra không còn gì hết". Mê văn

nên Hộ luôn có nhu cầu được sẻ chia và Hộ sẻ chia
một cách say sưa với cả người chẳng mấy hiểu về văn
chương như Từ. Mê văn đến mức sẵn sàng chịu khổ
vì văn. Hãy nghe Hộ tâm sự với vợ: "Này mình à, tôi
ngẫm ra rồi, đời tôi đáng ra không khổ mà lại hóa khổ.
Bởi tôi mê văn quá. Nhưng giá có người giàu bạc vạn
đòi đổi tôi cũng chẳng đổi...". Ngay cả sự bốc đồng
của Hộ bên bàn nhậu cũng là cái bốc đồng đáng quí
của những kẻ mà văn chương đã "ngấm vào máu
thịt". Chính vì bốc đồng cho nên, phút trước nếu như
Hộ đã rất lí trí trong hành động cẩn trọng nhìn trước
ngó sau trước khi bước vào tiệm ăn và dứt khoát từ
chối không đi uống bia khi hai bạn văn chèo kéo, mời
mọc để bảo toàn bữa ăn cho những đứa con tội
nghiệp bị đói lâu ngày đang thèm khát được một bữa
no, thì phút sau, chỉ cần một tin văn sốt nóng từ bạn
văn cũng đủ sức khơi dậy cái máu mê văn trong Hộ.
Trong phút chốc, tình yêu văn chương trỗi dậy đè bẹp
tình yêu thương của một người cha, người chồng. Hộ
lại quên tất cả, những đứa con đang đói ngấu và một
người vợ hiền dịu đang mỏi mắt đợi trông, quên cảnh
hàng tháng trời cả gia đình chật vật, điêu đứng vì


thiếu tiền chi tiêu. Hộ lại cùng bạn văn sục sôi bên
bàn rượu, sẵn sàng dốc cạn những đồng tiền còm cõi
mà phút trước anh còn rất nâng niu vào một cuộc
nhậu trong vài giờ đồng hồ để được thỏa thuê luận

bàn văn chương, trút bầu tâm sự và nhất là được
sống lại trong giấc mộng "ăn giải Nô ben" của mình.
Với Hộ, văn chương có một sức hút không thể cưỡng.
Văn chương, đấy là tình yêu, niềm say mê lớn nhất,
cũng là nỗi khổ tâm day dứt, lớn nhất đời anh.
2c. Đa mang và đam mê là hai nét tính cách tạo
nên cốt cách nghệ sĩ ở Hộ. Thiếu một trong hai điều
đó Hộ không thể trở thành một nghệ sĩ thực thụ.
Thiếu tình yêu thương sâu sắc và bền vững với con
người, (tình thương mà nhờ nó Hộ đã cưu mang Từ),
Hộ không thể trở thành một nhà văn sáng giá. Những
thảnh thơi của đời sống, trớ trêu thay lại không hề có
ích cho nghệ thuật. Nhân vật Hộ sao có thể bước vào
lãnh địa của cái Đẹp bằng một trái tim khô cạn tình
người! Nghệ thuật sẽ chẳng kén chọn một kẻ như thế,
bởi Nghệ thuật là mảnh đất thiêng mà hoa trái phải
nở ra trên mồ hôi và máu, trên nỗi đau và nỗi nhọc


nhằn; nghệ thuật là mảnh đất xa xôi mà để đặt chân
được lên đó, người nghệ sĩ cần phải bền bỉ, dũng cảm
vượt qua những chặng đường dài đầy thử thách,
chông gai bằng trái tim cháy đỏ tình yêu thương đối
với con người. Ở một truyện ngắn khác (Giăng sáng),
Nam Cao cũng đã cho rằng, nghệ sĩ nếu trái tim
không đủ yêu thương để dám lăn mình vào đời sống,
chịu đựng cảnh lao khổ, bần hàn thì không thể thấu
nhận được những vang động của đời sống, từ đó mà
viết nên những trang văn có giá trị thực sự. Thi hào
Nguyễn Du nếu không có "con mắt trông thấu sáu cõi,

tấm lòng nghĩ suốt ngàn đời"(Mộng Liên Đường), lăn
lộn trong cuộc bể dâu để chứng kiến "những điều
trông thấy mà đau đớn lòng" thì Truyện Kiều cũng sẽ
chỉ là một phiên bản nhạt mờ của Kim Vân Kiều
truyện, hay là một thứ bồn hoa chậu cảnh để làm sang
cho những phòng khách xa hoa chứ làm sao có thể trở
thành một "tiếng kêu thương đứt ruột" người ta, một
"thiên bạc mệnh" làm ngân rung hàng triệu con tim
đồng vọng ở mọi tầng lớp, mọi thời đại!
Thiếu đi tình yêu thương đồng loại, người nghệ sĩ
không còn là nghệ sĩ. Còn nếu thiếu niềm đam mê


nghệ thuật, sẽ là thiếu đi "cú hích" định mệnh để
khiến người ta gắn bó duyên nợ với văn chương. Khi
đó, nghệ sĩ sẽ chẳng khác một người bình thường dồi
dào cảm xúc và sẽ chẳng thể nhận diện được anh ta
giữa đám đông nhân ái.
3d. Như đã nói, nguyên nhân bi kịch của Hộ chủ
yếu nằm trong bản thân tính cách nghệ sĩ của anh.
Chính vì đa mang và đam mê mà nhân vật Hộ đã rơi
vào bi kịch đau đớn không lối thoát. Chỉ cần thiếu đi
một nét tính cách, Hộ sẽ không khó để thoát khỏi
vòng luẩn quẩn của dằn vặt, đắng cay, vật vã. Nếu
như Hộ chỉ giàu có tình người hoặc chỉ mê văn đơn
thuần, anh đã không vướng vào bi kịch dai dẳng như
đã vướng phải. Nếu Hộ có chút lạnh lùng, ích kỉ, Từ
đã không thể níu bước chân Hộ và anh đã nhẹ nhàng
đi qua cuộc đời khốn khổ của Từ để mà toàn tâm
phụng sự nghệ thuật. Nếu nhẫn tâm, toan tính, Hộ đã

ruồng rẫy vợ con để chạy theo giấc mộng văn chương
của mình. Nhưng Hộ đã không thể bỏ mặc Từ và gia
đình trong cảnh khốn quẫn. Trong huyết quản của
anh luôn ấm nóng dòng máu yêu thương để trong bầu


không gian quá đỗi ngột ngạt của đời sống áo cơm,
Hộ vẫn hành động lựa chọn đầy vị tha, cao thượng và
rồi sau đó phải chuốc lấy bao nhiêu cực nhục, đắng
cay. Hay nếu như Hộ không quá mê văn, anh đã tìm
thấy lí do để xoa dịu được nỗi đau là người thừa khi
mộng đẹp văn chương không thành và anh sẽ quên
được hoài bão của đời mình để yên phận hay cam
chịu làm một anh thợ viết. Nhưng bởi Hộ là một tính
cách nghệ sĩ đích thực, dòng máu của anh đỏ thắm
tình người và tình yêu nghệ thuật, bởi thế nên anh đã
luôn vật vã, đau đớn khi không làm tròn trách nhiệm
của một người cha, người chồng và thiên chức nghệ sĩ
của mình. Với tính cách như thế, không chỉ Hộ mà
bất cứ một nghệ sĩ nào ở thời đại nào cũng dễ tự đẩy
mình và bị hoàn cảnh đẩy vào tình huống bi kịch,
cũng khó tránh khỏi vướng vào vòng hệ lụy, đa đoan
như một định mệnh. Bởi xã hội nào mà chẳng có
những người phụ nữ nhẹ dạ đáng thương như cô Từ,
thời đại nào mà cơm áo chẳng không đùa với khách
văn chương!


3. Xây dựng hình tượng nhân vật Hộ với những
nét tính cách đặc trưng cho người nghệ sĩ, có lẽ Nam

Cao không chỉ nhằm phơi bày tấn bi kịch của nghệ sĩ
đương thời và lên án bản chất đen tối của một xã hội
đã không tạo điều kiện cho nghệ sĩ được tận hiến tài
năng, đã tước đi ý nghĩa chân chính của cuộc sống
con người; mà cao hơn, nhà văn còn khái quát được
bi kịch muôn thủa của nghệ sĩ xưa và nay. Hiểu như
thế, sẽ thấy tầm vóc tư tưởng của Nam Cao và khả
năng bao quát hiện thực của hình tượng nhận vật Hộ
được nâng lên một tầm rộng hơn và đạt tới một chiều
sâu mới đáng quí hơn rất nhiều.