Đóng góp của Trần Thanh Mại trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học

Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học vinh
--------------

Nguyễn thị bi

đóng góp của trần thanh mại
trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học

Luận văn thạc sĩ ngữ văn


2

NghÖ An, 2012


Bộ giáo dục và đào tạo
Trờng đại học vinh
--------------

Nguyễn thị bi

đóng góp của trần thanh mại
trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học
Chuyên ngành: lí luận văn học
MÃ số: 60.22.32

Luận văn thạc sĩ ngữ văn

Ngời hớng dẫn khoa học:

TS. lê văn dơng


4

NghÖ An, 2012


MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU..........................................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài............................................................................................1
2. Lịch sử vấn đề...............................................................................................1
3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi tư liệu khảo sát.........................................11
4. Nhiệm vụ nghiên cứu..................................................................................11
5. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................11
6. Cấu trúc luận văn.........................................................................................12
Chương 1: TRẦN THANH MẠI VỚI SỰ NGHIỆP NGHIÊN CỨU,
PHÊ BÌNH VĂN HỌC...............................................................13
1.1. Trần Thanh Mại - con người, cuộc đời và văn nghiệp.............................13
1.1.1. Con người, cuộc đời Trần Thanh Mại...................................................13
1.1.2. Sự nghiệp văn học của Trần Thanh Mại...............................................15
1.2. Mảng nghiên cứu, phê bình trong sự nghiệp văn học của Trần Thanh Mại. .18
1.2.1. Trần Thanh Mại - người đến với hoạt động nghiên cứu, phê bình từ rất sớm. 18
1.2.2. Trần Thanh Mại đến với sự nghiệp nghiên cứu, phê bình bằng những
cơng trình có giá trị.........................................................................................19
Tiểu kết chương 1..........................................................................................29
Chương 2: SỰ ĐA DẠNG TRONG ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU,
PHÊ BÌNH VĂN HỌC CỦA TRẦN THANH MẠI................30

2.1. Trần Thanh Mại với văn học dân gian Việt Nam.....................................30
2.2. Trần Thanh Mại với các giá trị văn học trung đại Việt Nam...................42
2.2.1. Trần Thanh Mại với việc nghiên cứu lịch sử văn học Việt Nam giai
đoạn nửa cuối thế kỷ XIX...............................................................................42
2. 2. 2. Trần Thanh Mại với một số tác giả văn học trung đại........................46


6

2. 3. Trần Thanh Mại với văn học hiện đại Việt Nam....................................66


2.3.1. Trần Thanh Mại với thơ Hàn Mặc Tử...................................................66
2.3.2. Trần Thanh Mại với “Hồn bướm mơ tiên” của Khái Hưng..................73
Tiểu kết chương 2..........................................................................................76
Chương 3: MỘT SỐ NÉT TIỂU BIỂU TRONG PHONG CÁCH
NGHIÊN CỨU, PHÊ BÌNH VĂN HỌC CỦA TRẦN THANH MẠI. .77
3.1. Coi trọng phương pháp phê bình tiểu sử..................................................77
3.2. Kết hợp kể, tả, dựng chân dung................................................................89
Tiểu kết chương 3..........................................................................................96
KẾT LUẬN....................................................................................................97
TÀI LIỆU THAM KHẢO............................................................................99


8

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Trần Thanh Mại ( 1911-1965) là một trong những nhà nghiên cứu,
phê bình đầu tiên của văn học Việt Nam thế kỉ XX. Khơng chỉ là nhà nghiên

cứu, phê bình, Trần Thanh Mại còn là nhà văn, nhà báo, là người trực tiếp
giảng dạy. Tuy có viết một số truyện ngắn, kí sự và tiểu thuyết lịch sử, nhưng
thiên hướng của Trần Thanh Mại vẫn là nghiên cứu, phê bình.
1.2. Sự nghiệp nghiên cứu, phê bình của Trần Thanh Mại bắt đầu từ
trước Cách mạng tháng Tám. Ơng đã có những cơng trình nghiên cứu về văn
học dân gian, về các tác giả, tác phẩm văn học trung đại, văn học hiện đại.
1.3. Trần Thanh Mại bước vào con đường văn chương khi phương pháp
luận nghiên cứu, phê bình văn học cịn đang rất mới với văn học Việt Nam
hiện đại. Những công trình nghiên cứu của ơng đã trở thành di sản quan trọng
của khoa học nghiên cứu văn học Việt Nam ở phương diện lí thuyết và
phương pháp nghiên cứu.
1.4. Lâu nay, nhìn nhận về vị trí và vai trị của Trần Thanh Mại trong
lĩnh vực nghiên`cứu, phê bình cịn có nhiều ý kiến khác nhau. Nhằm đánh giá
những đóng góp của Trần Thanh Mại trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình,
thiết nghĩ chúng ta cần có thêm những cơng trình chun biệt. Những cơng
trình này khơng chỉ ghi nhận những đóng góp của Trần Thanh Mại trong lĩnh
vực nghiên cứu, phê bình văn học mà cịn đánh giá vai trị của lí luận phê bình
văn học trong đời sống văn học nói chung.
Vì những lí do trên, chúng tơi chọn Đóng góp của Trần Thanh Mại
trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học làm đề tài nghiên cứu của mình.
2. Lịch sử vấn đề
Các cơng trình nghiên cứu, phê bình văn học Việt Nam của Trần Thanh
Mại ngay từ khi ra đời đã gây được sự chú ý của độc giả và giới nghiên cứu, phê


9

bình. Có thể kể đến bài viết của các tác giả: Kiều Thanh Quế, Vũ Ngọc Phan,
Thanh Lãng, Nguyễn Tiến Lãng, Nam Trân, Hồng Diệu , Đỗ Lai Thúy vv...
Kiều Thanh Quế, trong Tạp chí Tri tân, số 46 (5/ 1942), đã nhận xét

chun luận Trơng dịng sơng Vị và Hàn Mạc Tử của Trần Thanh Mại: “Lối
phê bình thân thế và sự nghiệp văn chương của thi sĩ trong Trơng dịng sơng
Vị hãy cịn “giản dị” hơn Hàn Mạc Tử nhiều lắm”. Đồng thời ông cũng chỉ ra
hạn chế của Trần Thanh Mại trong Hàn Mạc Tử: “Nhiệt thành phơi ra ánh
sáng tất cả chi tiết về đoạn đời đau thương của Hàn Mặc Tử, điều ấy cần cho
một quyển sách biên tập về Hàn Mạc Tử lắm. Nhưng vì xót thương Hàn Mạc
Tử làm ảnh hưởng q mạnh, Trần Thanh Mại đôi khi để lộ một sự tán tụng
thơ Hàn Mặc Tử quá đáng, khiến những độc giả thận trọng đố khỏi đâm ngờ
vực thi tài của Hàn Mạc Tử ” [37, 795].
Vũ Ngọc Phan, trong cuốn Nhà văn hiện đại, đã viết: “Quyển Trơng
dịng sơng Vị nếu là một quyển truyện kí thì cịn được, vì có vài đoạn chép có
duyên; chứ nếu là một quyển phê bình thì thật có rất nhiều khuyết điểm.
Quyển Hàn Mặc Tử mà Trần Thanh Mại mới cho ra đời cũng theo một
phương pháp như quyển Trơng dịng sơng Vị, nhưng kĩ càng hơn, rắn rỏi hơn.
Tuy vậy, quyển Hàn Mạc Tử có tính chất một quyển truyện kí hơn là một
quyển phê bình thơ Hàn Mặc Tử, vì những trang có thể coi là những trang phê
bình là phần nhỏ trong quyển sách; sau nữa, tác giả chỉ phê bình có một mặt,
chỉ cố tìm những cái hay của Hàn Mặc Tử để khen ngợi thơi” [37, 493].
Tuy nhiên, có nhiều tác giả khơng hồn tồn đồng ý với nhận định của Vũ
Ngọc Phan về hai quyển Trơng dịng sơng Vị và Hàn Mạc Tử của Trần Thanh
Mại. Thanh Lãng, trong Phê bình văn học - thế hệ 1932, đã tranh cãi khá gay
gắt: “Tại sao Vũ Ngọc Phan không cơng nhận Trần Thanh Mại là một nhà
phê bình?


10

- Điều đó dễ hiểu. Vũ Ngọc Phan là một nhà phê bình giáo điều trăm
phần trăm...Phê bình, đối với Vũ Ngọc Phan, là dựa vào mấy nguyên tắc của
khoa thẩm mĩ cổ điển mà để khen và chê một tác phẩm. Làm gì thì làm, cơng

việc thiết yếu của nhà phê bình là khen chỗ hay và chê chỗ dở - công việc mà
Vũ Ngọc Phan đã làm trong Nhà văn hiện đại.
Ngược lại, phương pháp phê bình của Trần Thanh Mại không chủ
trương khen hay chê như Vũ Ngọc Phan mà chú trọng nhất là cắt nghĩa một
sự nghiệp. Đó là chủ trương của trường phái phê bình khách quan.
Chủ trương phê bình như trên khơng phải là mới mẻ lạ lùng gì đối với
văn học Pháp vào khoảng 1940. Nhưng đối với Việt Nam, nó là cái gì mới mẻ
hồn tồn. Trần Thanh Mại nhận nó là mới mẻ. Vũ Ngọc Phan khơng dám
nhận phê bình có thể chỉ là cắt nghĩa, cho nên chối không đặt Trần Thanh Mại
vào số các nhà phê bình” [37, 807].
Tuy nhiên, Thanh Lãng cũng chỉ ra: “Cái khuyết điểm của Trần
Thanh Mại trong Trơng dịng sơng Vị (1935), Vũ Ngọc Phan một phần nào
đã nhận định ra: “Trần Thanh Mại chưa vẽ lại được khung cảnh địa lý, quê
hương xứ sở của Trần Tế Xương ngõ hầu ấn định sức tác động của hoàn
cảnh thiên nhiên đối với thi nghiệp của nhà thơ sơng Vị; chưa kiểm điểm
nổi những dịng thời gian, lịch sử đã liên hệ với sự nẩy nở và trưởng thành
của thiên tài Trần Tế Xương; và càng chưa ghi nhận được những tình tiết,
giai thoại trong cuộc đời nhà văn ảnh hưởng đến thi nghiệp của nhà văn
đến mức độ nào” [37, 812]. Nhưng, Thanh Lãng cũng khẳng định: “Nếu
Trần Thanh Mại không khai sinh ra phương pháp cắt nghĩa khách quan, thì
ơng cũng là người hầu như đầu tiên đã áp dụng nó vào việc nghiên cứu văn
học Việt Nam...Nếu Trần Thanh Mại không phải là người lãnh đạo khai mở
một kỉ nguyên mới trong quan niệm phê bình tại Việt Nam, thì, ít ra, ông
cũng đánh dấu một chặng đường mới; từ đây các nhà phê bình chú trọng


11

nhiều đến việc nghiên cứu hoàn cảnh và thân thế nhà văn để biện minh cho
sự nghiệp của nhà văn” [37, 816].

Trong Sách“Hàn Mạc Tử” của Trần Thanh Mại, Nguyễn Tiến Lãng
đánh giá về công lao của Trần Thanh Mại: “Cái công lao thứ nhứt của ông
Trần Thanh Mại sẽ là đem công bố cho chúng ta biết lần đầu nhiều bài thơ tới
nay chưa ai biết của Hàn Mặc Tử; chúng ta lại nên biết công của ông Trần đã
tả ra một Hàn Mặc Tử rất sinh hoạt và khiến cho chúng ta yêu một nhà thi sĩ
tính nết kì dị sống một cuộc đời khác thường” [37, 799].
Trên Tạp chí Văn học, số 1/ 1979, Nguyễn Huệ Chi, trong bài Trần
Thanh Mại một trong những bước đi đầu tiên của Viện Văn học, cho rằng:
Trơng dịng sơng Vị “Tuy còn nhiều chỗ yếu trong sách, nhưng cũng đã dựng
lên một Tú Xương góc cạnh làm sao, con người biết sử dụng tiếng mẹ đẻ đến
mức thần tình, bằng những tiếng thơng tục đó mà tự phơi bày tất cả mọi uẩn
khúc cũng như vẻ đẹp của tâm hồn”. Nhìn lại tồn bộ sự nghiệp nghiên cứu
của Trần Thanh Mại, Nguyễn Huệ Chi viết: “Không những khối lượng công
việc nhiều mà về tầm vóc, những vấn đề được ơng đề cập tới thường khi vẫn
có một ý nghĩa tìm tịi, phát hiện, có cái mới so với người đi trước” [37, 843].
Nhà thơ Huy Cận, trong cuốn Hồi kí song đơi, tập 2, khi nhắc đến Trơng dịng
sơng Vị, đã khẳng định: “Quyển sách của anh Mại là sách nghiên cứu, phê
bình nhưng cũng tốt lên một cảm xúc thơ, một khơng khí thơ, có lẽ vì sự
cảm thụ thơ của anh có bề sâu, và sự đồng cảm của anh với nỗi lòng tác giả
cũng thống thiết” [37, 782].
Hồng Diệu, nhà nghiên cứu, phê bình văn học đã có cơng sưu tầm - biên
soạn, giới thiệu quyển Trần Thanh Mại toàn tập, gồm ba tập. Trong bài Độc đáo
Trần Thanh Mại, thay lời giới thiệu, Hồng Diệu đã có cái nhìn tương đối khái
qt về việc đánh giá những cơng trình nghiên cứu, phê bình và sáng tác của
Trần Thanh Mại. Theo ông: “Trần Thanh Mại bước vào con đường văn


12

chương khi phương pháp luận nghiên cứu, lí luận phê bình cịn mới lắm với

văn học Việt Nam hiện đại. Những nhà phê bình thuộc cùng lứa với ơng - kể
từ tác phẩm nghiên cứu, phê bình đầu tay của họ - là Lê Thước (Thân thế và
sự nghiệp Nguyễn Cơng Trứ, 1928), Thiếu Sơn (Phê bình và cảo luận, 1933),
mà có nhà nghiên cứu đã xác nhận đóng góp mới của Trần Thanh Mại so với
hai nhà nghiên cứu trên từ quyển Trơng dịng sơng Vị (1935); tiếp đó là Lê
Thanh ( Thi sĩ Tản Đà, 1939), Vũ Ngọc Phan (Nhà văn hiện đại, 1941- 1942);
Hoài Thanh (Thi nhân Việt Nam, 1942) vv...Trong số đó, Trần Thanh Mại là
một nhà văn độc đáo” [37, 12].
“Cái độc đáo trước hết là năm hai bẩy tuổi (1935), ơng đã có chun
luận nghiên cứu sớm nhất về Tú Xương, quyển Trơng dịng sông Vị, khi nhà
thơ qua đời chưa đầy ba mươi năm...Năm 1957, ông xuất bản quyển Đấu
tranh chống hai quan niệm sai lầm về Tú Xương. Năm 1961, ông lại in quyển
Tú Xương, con người và nhà thơ, viết chung với Trần Tuấn Lộ, trưởng nam
của ông...
Như vậy, về Tú Xương, Trần Thanh Mại đã trăn trở suốt một đời cầm
bút của mình; những năm sau bổ sung tư liệu và nhận định, sửa chữa những
bất cập, những sai lầm của những năm trước” [37,13].
Ở một đoạn khác, Hồng Diệu viết: “Cái độc đáo thứ hai là, năm ba
mươi tuổi (1941), Trần Thanh Mại đã viết cuốn Hàn Mạc Tử, lại cũng một
chuyên luận sớm nhất về nhà thơ này, khi anh qua đời mới một năm. Quyển
sách này cũng được tái bản nhiều lần. Trần Thanh Mại là người đầu tiên tìm
hiểu cơng phu, kĩ lưỡng đời và thơ Hàn Mặc Tử, phát hiện được nhiều điều về
nhà thơ xấu số này. Hơn nữa, quyển Hàn Mạc Tử, còn tạo ra một sự độc đáo
khác, ấy là vụ kiên đầu tiên trong văn học Việt Nam...Vụ kiện làm cho Hàn
Mặc Tử nổi tiếng hơn trước nhiều, và tác giả quyển sách- Trần Thanh Mại


13

cũng nổi tiếng ln; mặc dù trước đó, ơng cũng đã được nhiều người biết đến

qua quyển Trơng dịng sơng Vị, Tuy Lí Vương, Đời văn ( hai tập) [37, 14].
Bàn về hai tập Đời văn của Trần Thanh Mại, Hồng Diệu có viết: “Phê
bình tác phẩm của các nhà văn, nhà thơ đương thời, và bàn về một số vấn đề
về văn học trước Cách mạng tháng Tám, Trần Thanh Mại có hai tập Đời văn
(1942). Ở đây ơng viết về các tác phẩm: “Văn đàn bảo giám” của Trần Trung
Viên, “Cô lâu mộng” của Võ Liêm Sơn, “Kép Tư Bền” của Nguyễn Công
Hoan, “Thơ thơ” của Xuân Diệu, “Tiếng thơ” của Lưu Trọng Lư,“Bâng
khuâng” của Nguyễn Văn Dật, “Tôi kéo xe” của Tam Lang, viết về “Văn
chiêu hồn” của Nguyễn Du...” [37, 19].
Hồng Diệu nhấn mạnh “Một nét độc đáo nữa của Trần Thanh Mại là
luôn luôn xông xáo. Ông thường hay khởi xướng những cuộc thảo luận, tranh
luận; mặt khác, tích cực tham gia những cuộc thảo luận, tranh luận do người
khác khởi xướng. Chỉ có qua thảo luận, tranh luận, nhiều vấn đề mới được
sáng tỏ; người tham gia mới có dịp thể hiện hết mình với cái đúng, cái sai, sở
trường và sở đoản, trình độ và thái độ, phẩm chất và tư cách vv...[37, 19].
Nhìn lại những cơng trình nghiên cứu, phê bình của Trần Thanh Mại,
Hồng Diệu khẳng định: “...Lại như với hai quyển Trơng dịng sơng Vị và Hàn
Mạc Tử, văn nghiên cứu phê bình ở đây khơng hề kinh viện, nhiều khi táo
bạo, lại giản dị, và nhiều chỗ gần văn miêu tả, tường thuật, kể chuyện. Cũng
vì vậy, mà nhà nghiên cứu Vũ Ngọc Phan, trong bộ sách Nhà văn hiện đại,
với nhận định ít nhiều thiên lệch theo quan niệm của riêng ơng, đã cho đó là
những quyển truyện kí, chứ khơng phải sách phê bình nghiên cứu! Và, trên cơ
sở ấy, Vũ Ngọc Phan đã không xếp Trần Thanh Mại vào các “các nhà phê
bình và biên khảo” cùng với Thiếu Sơn, Trương Chính, Hồi Thanh mà lại
xếp Trần Thanh Mại với các nhà văn viết “truyện kí và lịch sử kí sự”: Phan
Trần Chúc, Đào Trinh Nhất, Nguyễn Triệu Luật, Ngô Văn Triện! Thật ra, đấy


14

là cách viết, cách diễn đạt của Trần Thanh Mại, và hai quyển sách vẫn đến với
người đọc trong “tư cách” là những cơng trình nghiên cứu và phê bình văn
học [37, 22].
Và ở một đoạn khác, Hồng Diệu đã đánh giá về cơng trình nghiên
cứu, phê bình của Trần Thanh Mại như sau: “Cũng có thể thấy, văn nghiên
cứu, phê bình của Trần Thanh Mại, khơng ít cực đoan, có những khi làm
giảm sức thuyết phục của cái đích mà ông muốn đi tới. Tuy nhiên, ở một
phương diện khác, cũng cần thấy, do táo bạo, cực đoan mà người đương
thời không dám khẳng định. Chẳng hạn, ở những dịng cuối, quyển Hàn
Mạc Tử, ơng viết: “..Trong một ngày không lâu, người ta sẽ dành nhau cái
vinh dự xây dựng cho thi sĩ Hàn Mạc Tử những chiếc thánh giá vĩ đại, đến
cả những lăng tẩm nguy nga nữa”. Chúng ta thấy, tinh thần của lời tiên
đoán này ngày càng đúng”. [37, 23].
Cuối bài viết của mình, Hồng Diệu viết: “Có những lúc ngẫm nghĩ về
văn chương, về sự đời, tôi không khỏi bùi ngùi, thấy bấy lâu nay, Trần Thanh
Mại đã ít nhiều bị qn lãng. Nói cách khác, nhiều khi Trần Thanh Mại không
được đánh giá công bằng, thoả đáng. Rất nhiều lần, nhìn lại tình hình văn học
hiện đại Việt Nam trước Cách mạng tháng Tám cho đến những năm sau này,
người ta kể một loạt tên các nhà nghiên cứu lí luận, phê bình mà khơng có
Trần Thanh Mại. Bất giác nhớ đến giáo sư, tiến sĩ N.Niculin, và “khen cho
con mắt tinh đời”...trên Tạp chí Văn học, số 1, năm 1990, nhân kỉ niệm ba
mươi năm thành lập viện Văn học Việt Nam: “Trong văn học Việt Nam có
những nhà nghiên cứu am hiểu, sâu sắc, tài năng như Đặng Thai Mai, Trần
Thanh Mại, Hoài Thanh”. Xin lưu ý, việc kể thứ tự mấy tên tuổi như trên, đối
với một nhà nghiên cứu tài năng, am hiểu sâu sắc văn học Việt Nam như
N.Niculin, chắc chắn khơng phải vơ tình hay tuỳ tiện!´” [37, 26].


15

Sau khi Trần Thanh Mại qua đời, đánh giá lại những tài đóng góp của
ơng cho văn học Việt, Từ điển Văn học bộ mới, Nxb Thế giới 2004, mục Trần
Thanh Mại, do Đặng Thị Hảo, Nguyễn Phương Chi biên soạn, có viết: “Tuy
có viết một số truyện ngắn, kí sự và tiểu thuyết lịch sử, nhưng thiên hướng
của Trần Thanh Mại vẫn là nghiên cứu, phê bình. Song trong các cơng trình
xuất bản trước 1945, Trần Thanh Mại khơng đơn thuần khảo cứu phê bình mà
ln kết hợp phê bình và miêu tả, nghiên cứu và dựng chân dung nhà văn, vì
vậy rất khó xác định rạch rịi chúng là cơng trình nghiên cứu hay là sách danh
nhân. Trong phê bình, Trần Thanh Mại là người táo bạo, chịu khó tìm tịi,
phát hiện, nhưng cũng có lúc rơi vào cực đoan (như đánh giá của ông về Tú
Xưởng và Hàn Mạc Tử). Đóng góp của Trần Thanh Mại trong lĩnh vực
nghiên cứu, phê bình chủ yếu thuộc về những cơng trình sau Cách mạng. Ơng
là người đầu tiên đặt lại vấn đề Hồ Xuân Hương (bàn lại vấn đề dâm và tục,
loại bỏ những bài thơ không phải của bà), có cơng phát hiện cơng bố Lưu
hương kí - tập thơ bằng chữ Hán của Hồ Xuân Hương, cùng nhiều tư liệu
khác về nữ sĩ họ Hồ. Ông cũng là người đầu tiên nghiên cứu về thơ Miên
Thẩm...Nhìn chung cách viết của Trần Thanh Mại càng ngày càng thuyết
phục và tránh được những nhược điểm của thời kì đầu. Việc ơng kiên trì theo
đuổi một đề tài trong nhiều năm và khơng ngại thay đổi ý kiến của mình để
ngày càng phù hợp với chân lý (Nguyễn Đình Chiểu), hoặc kiên quyết bảo vệ
những ý kiến đúng (Miên Thẩm), chứng tỏ sự trung thực, chân thành của một
ngòi bút có trách nhiệm”[6, 1805].
Nhân kỉ niệm 100 ngày sinh của Trần Thanh Mại, Trần Thị Linh Chi
có viết: “Thời trẻ, trong lí luận văn học, cha tơi thường táo bạo, đơi chút
cực đoan và hay khích chiến. Cuốn Hàn Mạc Tử “đã tạo ra vụ kiện đầu tiên
trong văn học Việt”...Vụ kiện thúc đẩy độc giả tìm đọc tác phẩm Hàn Mạc
Tử nổi tiếng và tác giả cũng nổi tiếng luôn...Thời gian chứng minh quyển


16

Hàn Mạc Tử của cha tôi là cần thiết hữu ích cho sự nghiệp nhà thơ. Ông
Nguyễn Bá Tín trong Hàn Mặc Tử anh tơi tuy có phàn nàn những nhận xét
thiếu khách quan của tác giả về gia đình, nhưng ông xác nhận: “...Tôi thầm
cảm ơn ông Mại đã phổ biến được nhiều bài thơ của Hàn Mặc Tử cho
người đương thời thưởng thức tài năng anh, có ơng Mại, tài năng anh mới
được người đời biết đến. Cuốn Hàn Mạc Tử không ra đời, e không ai biết
đến thơ anh Trí rộng rãi như vậy. Nếu có đọc được bài nào của anh, mà biết
chắc chắn của anh đi nữa thì, nếu khơng bị bóp méo, vo trịn thì cũng có
tên tuổi nào đó kí dưới bài thơ” [13, 14].
Văn học Việt Nam thế kỷ XX, do Phan Cự Đệ chủ biên, phần Lý luận
văn học, đánh giá: “Trần Thanh Mại là người đầu tiên ở Việt Nam có ý thức
vận dụng phương pháp phê bình tiểu sử khách quan của Sainte-Beuve và
Brunetière vào Việt Nam. Trong cuốn Hàn Mạc Tử, thân thế và thi văn, Trần
Thanh Mại viết: “Với những phương pháp mới, xưa nay chưa từng có trong
lịch sử văn học Việt Nam, tơi đã phân tích ra từng cử chỉ, từng tính tình của
nhà thi sĩ, từng giai thoại trong đời người...Không rõ thấu hết những cái vặt
vãnh, thắc mắc trong đời một nhà thi sĩ thì khơng sao hiểu được thơ của người
ấy”. Nếu như ở trong sách Trơng dịng sơng Vị như nhiều người đã nhận xét,
Trần Thanh Mại thiên về dựa vào thơ mà tưởng tượng ra nhà thơ, thì đến cuốn
Hàn Mạc Tử, thân thế và thi văn, nhà phê bình đã bắt đầu phân tích, khảo sát
đời sống quằn quại, bi đát của thi sĩ để lý giải sáng tác thơ của ơng. Nhà phê
bình đã giúp người đọc đi từ hiểu biết cuộc sống éo le của nhà thơ mà hiểu
được hiện tượng thơ kỳ lạ và đánh giá đúng vị trí lịch sử của nó. Trần Thanh
Mại đã bắc chiếc cầu từ những chuyện đời sống và bệnh tật của thi nhân sang
các thi phẩm, và dù là nhà phê bình kịch liệt lên án các trường phái tượng
trưng, bí hiểm, ơng vẫn nhận ra đặc sắc trong nghệ thuật thơ Hàn Mặc Tử như
đó “là nhà thơ Việt Nam đầu tiên biết nghe ngóng những lời âm thầm của tạo

17

vật”, “là nhà thi sĩ Việt Nam có cái âm nhạc tài tình nhất”, “là người đầu tiên
trong thế kỷ thứ XX mở một cuộc cải cách lớn cho văn chương Việt Nam và
thành công một cách vinh quang rực rỡ”, mặc dù sự minh chứng còn hết sức
đơn sơ” [17, 712].
Năm 2010, Đỗ Lai Thuý trong Phê bình văn học, con vật lưỡng thê ấy
đã viết: “...Phê bình tiểu sử của ta hình như “đi lên” từ truyện kí danh nhân.
Có thể thấy rõ điều này ở trường hợp Trần Thanh Mại. Ơng đã phải lội qua
(Trơng) dịng sơng Vị (Trần Thanh Địch xuất bản ở Huế, 1935), một cuốn
sách nửa phê bình, nửa truyện kí viết về Tú Xương để đến với Hàn Mạc Tử,
thân thế và thi văn (1941), một tác phẩm tiêu biểu cho phê bình tiểu sử tại
Việt Nam. Tuy nhiên, khi đã leo lên đến thiên đỉnh, nhà phê bình họ Trần đã
chọn ra chính xác ba trong vơ vàn những sự kiên tiểu sử là động lực khởi
nguyên trong thơ Hàn: tôn giáo (ở đây là thiên chúa giáo), bệnh tật (ở đây là
bệnh phong) và những người đàn bà” [37, 116]. Ông cũng đánh giá những
đóng góp lớn của Trần Thanh Mại: “Nhưng Trần Thanh Mại không chỉ dừng
lại ở đấy như nhiều người khác. Ơng cịn tiến thêm bước nữa để trở thành nhà
phê bình thực thụ là “cắt nghĩa” tác phẩm bằng những dự kiện cuộc đời. Bạn
đọc hiểu thêm, cảm nhận sâu sắc hơn những bài thơ của Hàn Mặc Tử một khi
được biết đó là những hạnh phúc, khổ đau của thi nhân với những Hoàng Cúc,
Mộng Cầm, Mai Đình, Thương Thương. Bạn đọc cũng hiểu thêm được tại sao
thơ Hàn Mặc Tử đầy những biểu tượng ám ảnh của trăng, hồn, máu nếu biết
được vi trùng hủi thường hoạt động mạnh vào mùa trăng, khiến người thơ đau
đớn đến ngất đi (xuất hồn). Khơng chỉ có thế, Trần Thanh Mại cịn lí giải sự
cảm nhận thế giới mãnh liệt, chất nhạc, sự giàu có hình tượng, nghĩa là một
cái nhìn nghệ thuật đặc biệt của thơ Hàn là do những nhân tố tôn giáo, bệnh
tật, sự cô đơn của cuộc đời thi nhân. Như vậy, đọc Trần Thanh Mại, tôi nghĩ,

18

người đọc khơng chỉ thỗ mãn về óc tị mị (một nhu cầu cũng rất người) mà,
quan trọng hơn thoả mãn cả óc thẩm mỹ” [37, 118].
Nhìn chung, các bài nghiên cứu trên gần như khái quát được sự nghiệp
nghiên cứu, phê bình của Trần Thanh Mại. Trên thực tế vẫn cịn thiếu những
cơng trình chun biệt, có tính hệ thống để đánh giá công lao của Trần Thanh
Mại trong nền lý luận phê bình văn học Việt Nam hiện đại.
3. Đối tượng nghiên cứu, phạm vi tư liệu khảo sát
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đóng góp của Trần Thanh Mại trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình văn học.
3.2. Phạm vi tư liệu khảo sát
3.2.1. Những cơng trình nghiên cứu, phê bình văn học của Trần Thanh
Mại được sưu tầm, biên soạn, giới thiệu trong Trần Thanh Mại,Toàn tập, gồm
3 tập, do Nxb Văn học, Hà Nội, ấn hành năm 2004.
3.2.2. Những cơng trình nghiên cứu, phê bình văn học của các tác giả
cùng thời và các thế hệ tiếp nối.
4. Nhiệm vụ nghiên cứu
Luận văn nhằm tìm hiểu:
- Đóng góp của Trần Thanh Mại trong lĩnh vực nghiên cứu, phê bình
văn học trên các phương diện: đối tượng nghiên cứu, phê bình; phương pháp
nghiên cứu, phê bình.
- Vị trí của Trần Thanh Mại trong nền phê bình văn học Việt Nam hiện đại.
5. Phương pháp nghiên cứu
Luận văn sử dụng những phương pháp sau:
5.1. Phương pháp thống kê, phân loại
5.2. Phương pháp so sánh, đối chiếu
5.3. Phương pháp phân tích, tổng hợp

19

6. Cấu trúc luận văn
Ngoài Mở đầu, Kết luận và Tài liệu tham khảo, luận văn gồm 3 chương:
Chương 1. Trần Thanh Mại với sự nghiệp nghiên cứu, phê bình văn học
Chương 2. Sự đa dạng trong đối tượng nghiên cứu, phê bình văn học của
Trần Thanh Mại
Chương 3. Một số nét nổi bật trong phương pháp nghiên cứu, phê bình
văn học của Trần Thanh Mại


20

Chương 1
TRẦN THANH MẠI
VỚI SỰ NGHIỆP NGHIÊN CỨU, PHÊ BÌNH VĂN HỌC
1.1. Trần Thanh Mại - con người, cuộc đời và văn nghiệp
1.1.1. Con người, cuộc đời Trần Thanh Mại
Trần Thanh Mại sinh ngày 3 - 2 - 1908 tại làng Tiên Nộn, xã Phú Mậu,
huyện phú Vang, tỉnh Thừa Thiên, nay thuộc ngoại thành phố Huế. Thuở nhỏ,
ông học ở trường tiểu học An Cựu, sau đó học trường Quốc học, Huế. Năm
1928, Trần Thanh Mại tốt nghiệp thành chung và đi làm cơng chức. Cũng từ
đó, ơng bắt đầu nghiệp văn. Ông viết sách và viết cho nhiều báo, làm chủ bút
tờ báo Cười do ông sáng lập và tham gia những hoạt động văn hoá khác.
Từ những năm 1930, ông làm báo, viết văn, từng là cộng sự của tờ Phụ
nữ tân văn. Năm 1932, ông cho in tập truyện ngắn đầu tay: Ngọn gió rừng
(1932). Ơng đã từng tham gia nhiều hoạt động văn hóa như diễn kịch quyên
tiền cứu đồng bào bị đói vào những năm 1936, 1945. Đặc biệt năm 1941, ơng
nói chuyện và ngâm thơ Hàn Mạc Tử tại trụ sở của Hội Khai trí tiến đức để
quyên tiền xây lại mộ nhà thơ xấu số vừa mất một năm trước đó.

Sau Cách mạng tháng Tám 1945, Trần Thanh Mại gia nhập Hội Văn
hố cứu quốc. Trong cuộc kháng chiến chín năm (1945 - 1954), ông làm giáo
viên văn của trường cấp III Lam Sơn, Thanh Hố. Năm 1955, ơng được
chuyển về phụ trách Phịng Tun truyền và Báo chí của Bộ Giáo dục, sau đó
là một trong những người phụ trách Tạp chí Giáo dục nhân dân. Năm 1960,
Trần Thanh Mại về làm công tác nghiên cứu ở Viện Văn học Việt Nam mới
được thành lập. Ông là một trong những cán bộ đầu đàn trong những năm đầu
của Viện Văn học, những cán bộ thuộc lớp Đặng Thai Mai, Cao Xuân Huy,
Hoài Thanh, Nam Trân, Vũ Ngọc Phan, Cao Huy Đỉnh... Trần Thanh Mại là


21

tổ trưởng Tổ Văn học cổ đại, cận đại và dân gian, đồng thời ở trong ban biên
tập tập san Nghiên cứu Văn học tiền thân của Tạp chí Văn học. Ông mất
3.2.1965, năm 54 tuổi.
Theo lời kể của Trần Linh Chi (con gái đầu của Trần Thanh Mại), tuy
ông xuất thân gia đình quan lại, học giỏi nhưng lại không chịu theo đuổi đến
nơi đến chốn để khoa bảng đề tên, mà dành hết cuộc đời cho văn học. Trần
Thanh Mại tham gia hoạt động văn học từ rất sớm. Ông đến với văn học bằng
năng khiếu và niềm đam mê mãnh liệt của mình. Nhà thơ Nam Trân Nguyễn
Học Sĩ (1907 - 1967) có ấn tượng rất mạnh về Trần Thanh Mại: “Tơi có thể
nói, anh Trần Thanh Mại là một người sinh ra để viết văn, hay nói một cách
văn vẻ hơn, lúc ra đời, anh đã mang theo vết mực trên đầu ngón tay” [37, 12].
Ngay từ nhỏ Trần Thanh Mại đã mê đọc thơ, học thuộc rất nhiều thơ Nôm và
thơ chữ Hán. Đây phải chăng cũng là lý do vì sao những cơng trình nghiên
cứu của ông đều sáng tác của những nhà thơ: Tú Xương, Hàn Mặc Tử,
Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương...
Là người có năng khiếu và rất ưa thích hoạt động văn học, dù viết kịch,
diễn kịch, nói chuyện thơ hay làm người thuyết minh bằng tiếng Pháp cho

phim tài liệu..., ông đều để lại dấu ấn đặc biệt trong lòng đồng bào, đồng chí.
Trên cương vị người đảm trách những vị trí quan trọng trong hoạt động văn
học, Trần Thanh Mại luôn là người tâm huyết, trách nhiệm, năng nổ, sáng tạo.
Mang trong mình một căn bệnh hiểm nghèo, ơng ln linh cảm, mình đang
nhích bước trên những năm tháng cuối của cuộc đời, bởi vậy ông miệt mài
tranh thủ mọi thời gian để viết. Ngay khi đi xa những công trình tâm huyết
của ơng vẫn cịn dang dở. Tiếc rằng, ông ra đi vào độ tuổi sung sức nhất, chín
nhất của một nhà nghiên cứu, lý luận, phê bình.
Có thể nói, con người - cuộc đời, hồn cảnh lịch sử đã tạo dấu ấn sâu
sắc trong sự nghiệp văn học của Trần Thanh Mại. Gần bốn mươi năm cầm


22

bút, ông đã để lại nhiều tác phẩm với sự phong phú, đa dạng về thể loại. Đóng
góp của ơng khơng những ở mảng sáng tác mà cịn ở mảng phê bình văn học.
Ơng là một trong những nhà phê bình văn học đầu tiên của văn học Việt Nam
thế kỷ XX. Nhà văn Trần Thanh Mại được Nhà nước tặng thưởng Huân
chương kháng chiến hạng ba.
1.1.2. Sự nghiệp văn học của Trần Thanh Mại
Sự nghiệp văn học của Trần Thanh Mại bắt đầu từ trước Cách mạng
tháng Tám 1945. Ông viết với nhiều thể loại, đề tài khác nhau.
Về truyện ngắn, Ngọn gió rừng được Trần Thanh Mại viết ở Huế năm
1932, đã in thành một quyển sách mỏng, và mới in lại trong quyển Văn học
Việt Nam thế kỷ XX, Nhà xuất bản Văn học, 2001. Đọc Ngọn gió rừng, ta thấy
rõ đặc điểm ngơn ngữ văn xi Việt Nam thuở bấy giờ: nội tâm nhân vật
được thể hiện chủ yếu qua miêu tả gián tiếp phong cảnh. Tác giả phê phán
những thanh niên chỉ đắm chìm trong tình u gái trai, đồng thời khích lệ
những thanh niên biết “nghe tiếng gọi hồn” để “chạy về ngả đường đời, chỗ
trăm nghìn nghĩa vụ nặng nề đang chờ đợi người anh hùng chí sĩ” [37, 39].

Khơi nguồn cảm hứng cho Chú hươu vàng và anh nông dân (truyện thiếu nhi,
1955), là câu chuyện của mấy đứa trẻ kể cho nhau nghe về một phim hoạt
họa mẫu của Liên Xô đang chiếu. Giống với truyện cổ tích, mở đầu Chú hươu
vàng và anh nông dân, tác giả đưa trẻ thơ về “đời xưa, cõi trời Việt Nam yêu
quý của chúng ta”, thế giới ấy có phép màu nhiệm của bà góa Hươu Sao cứu
con mình là chú Hươu Vàng khi gặp nạn, biết bênh vực che chở cho người
nông dân hiền lành, tốt bụng. Và phép màu ấy, bà cũng thẳng tay trừng trị
“loài phong kiến”. Sức hấp dẫn của truyện vừa ở thế giới cổ tích, đồng thời
cách phân chia từng hồi, hạ hồi phân giải. Nội dung của truyện mang tính
phản phong sâu sắc.


23

Về ký sự lịch sử và tiểu thuyết lịch sử, ông có hai quyển: Tuy Lý
Vương (ký sự lịch sử, 1938) và Ngô Vương Quyền (tiểu thuyết lịch sử, 1944).
Tuy Lý Vương viết về “một người hiền lành, phúc đức” trong dịng dõi hồng
tộc triều đình Huế, có dụng ý làm sống lại một phần mà thời đại Tuy Lý
Vương đã sống, gần “hiện thực” hơn, ông gọi là lịch sử ký sự (Nhà xuất bản
Thuận Hoá, tái bản năm 2000). Quyển Ngô Vương Quyền viết về một anh
hùng dân tộc, có hư cấu, ơng gọi là lịch sử tiểu thuyết (Nhà xuất bản Đồng
Tháp tái bản năm 1990, tự sửa lại là tiểu thuyết dã sử võ hiệp!)
Có một quyển sách của Trần Thanh Mại cịn ít người biết: Thanh niên
học tập và sáng tác (Nhà xuất bản Thanh niên, 1957). Dưới hình thức những
bức thư gửi một bạn đang tập viết văn, Trần Thanh Mại truyền đạt những
kinh nghiệm của mình cho giới trẻ. Ơng đặt ra và giúp người sáng tác trả lời
những câu hỏi thiết thực như: Muốn sáng tác cần đọc những sách gì? Cảm
hứng là gì? Tại sao có nhiều đề tài, có nhiều cảm xúc mà không viết được?
Thơ dễ làm hay văn xi dễ làm? Kịch tính trong truyện ngắn hay trong tiểu
thuyết là gì? Vấn đề phong cách của nhà văn...

Về nghiên cứu, phê bình văn học, ơng viết:
Trơng dịng sơng Vị (Chuyên luận về Tú Xương, 1935)
Hàn Mạc Tử (chuyên luận 1941)
Đời văn (phê bình, hai tập, 1942)
Quan điểm duy vật máy móc và duy vật biên chứng trong cách nhận
định một truyện cổ tích, phê bình, 1955)
Tìm hiểu và phân tích truyện cổ tích Việt Nam (chuyên luận, 2 tập,
1956 - 1957)
Đấu tranh chống hai quan niệm sai lầm về Tú Xương (chuyên luận, 1957)
Tú Xương, con người và nhà thơ (chuyên luận, viết cùng Trần Tuấn Lộ, 1961)


24

Ngồi ra, Trần Thanh Mại cịn tham gia viết nhiều cơng trình khác, và
viết nhiều bài báo có giá trị.
Năm 1960, ông viết Học tập một số thơ văn Hồ Chủ tịch. Ở bài viết
này, ơng đi sâu tìm hiểu văn chính luận và văn nghệ thuật của Hồ Chí Minh.
Ơng cho rằng, một số khá lớn văn chính luận của Hồ Chủ tịch mang tính nghệ
thuật rất cao, trong khi một số thơ của Người - ngoài một số ít hơn là thơ nghệ
thuật thực sự - thì chỉ nhằm tun truyền, động viên chính trị kịp thời, chứ
khơng hề chú trọng đến yêu cầu nghệ thuật mà chúng ta thường quen quan
niệm thơ phải có. Về Nguyễn Trãi, Trần Thanh Mại có bài Vài nét về tư
tưởng của Nguyễn Trãi qua thơ văn ơng (1962) và Tình u thiên nhiên trong
thơ Nguyễn Trãi (1962). Năm 1963, ông viết Nguyễn Đình Chiểu, lá cờ đầu
của nền thơ văn yêu nước thời kỳ cận đại. Về Nguyễn Thông, năm 1961, ơng
có bài Nguyễn Thơng và tình tương nhớ q hương. Từ 1961 đến 1964, ơng
có các bài viết về Hồ Xuân Hương: Thử bàn lại vấn đề tục và dâm trong thơ
Hồ Xuân Hương (1961), Phải chăng Hồ Xuân Hương cịn là một nhà thơ chữ
Hán (1962), Đính chính một điểm sai lầm trong tư liệu về thơ chữ Hán của

Hồ Xuân Hương (1964), Trở lại vấn đề Hồ Xuân Hương (1964), Bản “Lưu
hương ký” và lai lịch phát hiện nó (1964). Năm 1960, Trần Thanh Mại viết
Học tập một số thơ văn Hồ Chủ tịch. Ngồi ra ơng cịn có những bài viết về
sáng tác của Lê Q Đơn, Phạm Đình Hổ, Hồng Trung Nho, Ngun
Ngọc.v.v...
Sự nghiệp văn học của Trần Thanh Mại phong phú, đa dạng với nhiều
thể loại, đề tài khác nhau. Hai mảng chính của ơng đó là sáng tác văn học và
phê bình văn học. Từ trước đến nay, người ta biết đến ông là một nhà nghiên
cứu, phê bình hơn là một người sáng tác.


25

1.2. Mảng nghiên cứu, phê bình trong sự nghiệp văn học của Trần
Thanh Mại
1.2.1. Trần Thanh Mại - người đến với hoạt động nghiên cứu, phê
bình từ rất sớm
Trần Thanh Mại bước vào con đường văn chương khi phương pháp
nghiên cứu, lý luận, phê bình cịn rất mới. “Đặc điểm chủ yếu của giai đoạn lý
luận, phê bình văn học giai đoạn 1932-1945 chính là giai đoạn hình thành tư
tưởng mới; phủ nhận tư tưởng cũ, nổ ra nhiều cuộc tranh luận quan trọng mà
hàng loạt vấn đề lý luận trong đó, cho đến hết thế kỷ XX, bước sang thế kỷ
XXI vẫn đang còn gây tranh cãi, và đang tiếp tục giải quyết. Đây cũng là giai
đoạn hình thành lý luận, phê bình văn học như là “một thể loại mới” xưa nay
chưa từng có và đồng thời xuất hiện những nhà lý luận, phê bình văn học
chuyên nghiệp” [17, 690].
Tên tuổi của Trần Thanh Mại gắn với thế hệ các nhà lý luận, phê bình văn
học đầu tiên ở nước ta: Thiếu Sơn (1908 -1978), Hoài Thanh (1909 -1982), Vũ
Ngọc Phan (1902 -1987), Đinh Gia Trinh (1915 - 1974), Hải Triều (1908 -1954),
Đặng Thai Mai (1902 -1984), Đào Duy Anh (1904 - 1988), Nguyễn Bách Khoa

( 1913 -1999)...
Nhìn lại các cơng trình nghiên cứu, phê bình văn học của các nhà phê
bình đầu thế kỷ XX, chúng ta thấy: Thiếu Sơn cơng bố Phê bình và cảo luận
năm 25 tuổi; Hoài Thanh viết Thi nhân Việt Nam năm 1932 -1941, khi ông 32
tuổi; Năm 40 tuổi Vũ Ngọc Phan ra mắt Nhà văn hiện đại (1942). Có thể nói,
Trần Thanh Mại là người sớm đến với nghiên cứu, phê bình văn học. Trơng
dịng sơng Vị của Trần Thanh Mại (xuất bản 1935), ông viết lúc 27 tuổi. Cuốn
sách này có thể coi là quyển thứ ba trong sự nghiệp văn học thế hệ 1930 - 1945.
Tức là sau cuốn Phê bình Nguyễn Cơng Trứ (1928) của Lê Thước và cuốn
Phê bình và cảo luận (1933) Thiếu Sơn. Trần Thanh Mại cũng là người viết