Đặc trưng thể loại phóng sự và đặc sắc phóng sự lục xì của vũ trọng phụng

Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Lời cảm ơn

Trong quá trình triển khai khoá luận này, chúng tôi đã nhận được sự
hướng dẫn nhiệt tình và chu đáo của ThS.GVC . Vũ Văn Ký, các thầy cô trong
tổ Văn học Việt Nam, cùng toàn thể các thầy cô giáo trong khoa Ngữ văn
Trường Đại học Sư phạm Hà Nội 2. Khóa luận được hoàn thành vào ngày 105-2007.
Chúng tôi xin chân thành cảm ơn thầy giáo Vũ Văn Ký, cùng toàn thể
các thầy cô trong khoa và các bạn sinh viên đã giúp đỡ chúng tôi hoàn thành
khoá luận này.
Trong khuôn khổ thời gian và năng lực có hạn, khoá luận không thể
không tránh khỏi những hạn chế và thiếu sót. Bởi vậy chúng tôi rất mong nhận
được sự chỉ bảo của các thầy cô và bạn bè đồng nghiệp để khoá luận có thể
hoàn thiện và thành công hơn nữa!
Hà Nội, ngày 10-5-2007
Người thực hiện
Sinh viên
Lê Thị An

i


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Lời cam đoan

Tôi xin cam đoan:
1. Khoá luận: "Đặc trưng thể loại phóng sự và đặc sắc phóng sự Lục xì
của Vũ Trọng Phụng" là công trình nghiên cứu của riêng tôi, có sự tham khảo
các công trình của những người đi trước, với sự hướng dẫn của ThS. GVC.Vũ
Văn Ký, cùng các thầy cô trong khoa Ngữ văn.
2. Khoá luận không sao chép từ bất cứ cuốn sách, bài báo hay công
trình nào.
3. Kết quả nghiên cứu không trùng với các công trình khác.
Hà Nội, ngày 10-5-2007
Người thực hiện
Sinh viên
Lê Thị An

ii


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Mục lục
Phần 1: Những vấn đề chung .............................................................................. i
1. Lý do chọn đề tài. ...................................................................................... 1
2. Lịch sử vấn đề. .......................................................................................... 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. ............................................................ 4
4. Mục đích nghiên cứu. ................................................................................ 4
5. Phương pháp nghiên cứu. .......................................................................... 4
Phần 2: Nội dung chính ..................................................................................... 5
Chương 1: Đặc trưng và sự phát triển của thể loại phóng sự trong nền văn học
Việt Nam hiện đại ............................................................................................. 5

1.1. Thể loại phóng sự. .................................................................................. 5
1.1.1.Khái niệm. ........................................................................................ 5
1.1.2. Phân loại .......................................................................................... 7
1.2. Đặc trưng của thể loại phóng sự. ............................................................ 9
1.2.1. Tính chân thực. .............................................................................. 10
1.2.2. Tính thời sự.................................................................................... 11
1.2.3. Tính chính luận.............................................................................. 13
1.3. Sự phát triển của thể loại phóng sự trong nền văn học Việt Nam hiện
đại. ............................................................................................................... 15
1.3.1. Giai đoạn 1930 - 1945. .................................................................. 15
1.3.2. Giai đoạn 1945 - 1975. .................................................................. 17
1.3.3. Giai đoạn từ sau 1975 đến nay. ..................................................... 19
Chương 2 : Đặc sắc phóng sự "Lục xì" của Vũ Trọng Phụng ........................ 22
2.1. Vài nét về cuộc đời và con người Vũ Trọng Phụng. ............................ 22
2.2. Quan niệm của Vũ Trọng Phụng về văn chương "tả chân".................. 25

iii


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

2.3. Đặc sắc phóng sự Lục xì của Vũ Trọng Phụng .................................... 27
2.3.1. Về nội dung. .................................................................................. 27
2.3.1.2. Thực trạng nạn mại dâm........................................................ 31
2.3.1.3. Biện pháp, chính sách của chính quyền đương thời đối với nạn
mại dâm. .............................................................................................. 40
2.3.2. Về nghệ thuật. ............................................................................... 42
2.3.2.1. Nghệ thuật tiếp cận và phản ánh hiện thực. ........................... 43

2.3.2.2. Nghệ thuật kể chuyện hấp dẫn. .............................................. 44
2.3.2.3. Nghệ thuật dựng chân dung nhân vật. ................................... 46
2.3.2.4. Nghệ thuật sử dụng ngôn ngữ. ............................................... 49
2.4. Giá trị khoa học và ý nghĩa xã hội của phóng sự Lục xì. .................... 50
2.4.1. Giá trị khoa học. ............................................................................ 51
2.4.2. ý nghĩa xã hội. .............................................................................. 53
Kết luận ........................................................................................................... 55
Tài liệu tham khảo ........................................................................................... 57

iv


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Phần 1: Những Vấn đề chung
1. Lý do chọn đề tài.
Tổng kết quá trình hình thành và phát triển của văn học Việt Nam hiện
đại từ cuối thế kỷ XIX đến khoảng năm 1940, Vũ Ngọc Phan trong cuốn Nhà
văn hiện đại đã rút ra nhận xét: "ở nước ta, một năm đã có thể kể như 30 năm
của người". Tạo nên tốc độ phát triển cả về số lượng và chất lượng như vũ bão
ấy, chúng ta không thể không nhắc đến thể loại phóng sự. Tuy là một thể văn
mới ra đời, nhưng phóng sự cùng với các thể loại khác đã góp phần đưa công
cuộc hiện đại hoá văn học dân tộc lên một bước mới có ý nghĩa quyết định.
Các tác giả đi tiên phong trong lĩnh vực này là Tam Lang, Vũ Trọng Phụng,
Trọng Lang, Ngô Tất Tố Trong đó xuất sắc nhất là nhà văn, nhà báo Vũ
Trọng Phụng "ông vua phóng sự đất Bắc".
Vũ Trọng Phụng (1912 1939) là một trong những tác gia tiêu biểu của
văn học thực hiện phê phán nói riêng và cả nền văn học Việt Nam hiện đại nói

chung. Chỉ với 27 năm tuổi đời và 10 năm cầm bút, nhưng nhà văn họ Vũ đã
để lại một sự nghiệp sáng tác vô cùng đồ sộ. Ông đặc biệt thành công ở hai
lĩnh vực: phóng sự và tiểu thuyết. Tuy không phải là người mở đầu, nhưng có
thể coi Vũ Trọng Phụng là người có công lớn nhất trong việc đưa thể loại
phóng sự đến thành thục.
Vì thế, chọn đề tài "Đặc trưng thể loại phóng sự và đặc sắc phóng sự
Lục xì của Vũ Trọng Phụng", chúng tôi muốn đóng góp những cảm nhận của
riêng mình về một phương diện nổi bật của nền văn học Việt Nam hiện đại và
của nhà văn Vũ Trọng Phụng. Qua đó, chúng ta sẽ có được sự hiểu biết sâu
sắc hơn về cuộc đời và văn chương của nhà văn họ Vũ, đồng thời chuẩn bị
những tiền đề cho việc giảng dạy về tác gia và tác phẩm Vũ Trọng Phụng ở
trường phổ thông trong tương lai một cách tốt nhất.

1


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

2. Lịch sử vấn đề.
Được coi là một thành tựu nổi bật của nền văn học Việt Nam hiện đại,
thể loại phóng sự đã thu hút được sự quan tâm, chú ý của nhiều nhà nghiên
cứu khác nhau.
Trong Tạp chí Văn học số 5 ( 5 2000), với bài Phóng sự (1932
1945) một thành tựu đặc biệt của tiến trình văn học Việt Nam, TS. Phan
Trọng Thưởng đã đi sâu nghiên cứu ba vấn đề: sự hình thành thể phóng sự
trong văn học Việt Nam hiện đại, giá trị nhiều mặt của phóng sự Việt Nam
1932 1945, xung quanh tiêu chí thể loại của phóng sự.
Tạp chí Văn học số 2 (2 2003), TS. Lê Dục Tú với bài Phóng sự Việt

Nam 1932 1945, những đóng góp đặc sắc về mặt nghệ thuật đã chỉ ra những
khía cạnh thành công về mặt nghệ thuật của phóng sự 1932 1945 như: nghệ
thuật tiếp cận và phản ánh hiện thực, sự kết hợp nhuần nhuyễn giữa chất báo
chí và chất tiểu thuyết, nghệ thuật châm biếm và sử dụng ngôn ngữ.
Nghiên cứu văn học số 9 2006, tác giả Vũ Thị Thanh Minh trong bài
viết Một số đặc điểm của phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 1945 đã chỉ ra
nét đặc sắc, cách tân về mặt nghệ thuật của phóng sự giai đoạn này ở bốn
điểm chính: khả năng khám phá, khai thác hiện thực; nghệ thuật kể chuyện
hấp dẫn; yếu tố nghệ thuật của thể loại tiểu thuyết trong phóng sự; một số đặc
điểm lời văn của thể loại phóng sự giai đoạn 1932 1945.
Cả ba bài viết trên mới chỉ tập trung làm nổi bật giá trị nội dung và
nghệ thuật của phóng sự Việt Nam giai đoạn 1932 1945, chứ chưa đi sâu
nghiên cứu về đặc trưng và quá trình vận động, phát triển của thể loại phóng
sự trong cả nền văn học Việt Nam hiện đại.
Là một nhà văn và nhà viết phóng sự xuất sắc, Vũ Trọng Phụng cùng
với các tác phẩm của ông cũng được nhiều nhà nghiên cứu tìm hiểu, đánh giá
về nhiều phương diện.

2


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Cuốn Vũ Trọng Phụng một tài năng độc đáo (Mai Hương tuyển chọn
và biên soạn Nxb Văn hoá thông tin, 2000) đã tập hợp nhiều bài viết khác
nhau về phóng sự của Vũ Trọng Phụng. Tác giả Nguyễn Hoài Thanh với bài
Tìm hiểu thế giới nhân vật trong phóng sự của Vũ Trọng Phụng đã nhấn mạnh
đến một phương diện làm nên tính tiểu thuyết trong phóng sự của ông, đó là

việc xây dựng hệ thống nhân vật. Tác giả Hoàng Thiếu Sơn với bài Sáu mươi
năm rồi Lục xì cũng nên đọc lại đã trích dẫn ý kiến của Vũ Trọng Phụng về
thể loại của tác phẩm và chức năng của tác giả, rồi đi đến khẳng định giá trị
khoa học và ý nghĩa xã hội của phóng sự Lục xì
Trong cuốn Nhà văn Việt Nam hiện đại, chân dung và phong cách
(Nxb Trẻ thành phố Hồ Chí Minh, 2000), nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh
đã dành những trang riêng viết về Vũ Trọng Phụng "vua phóng sự", nhưng chủ
yếu đi vào khai thác hai phóng sự mà ông cho là "xuất sắc nhất", đó là Kỹ
nghệ lấy Tây và Cơm thầy cơm cô.
Tạp chí Văn học số 1 (1 2000) với bài Phóng sự của Vũ Trọng
Phụng, tác giả Hà Minh Đức cũng chủ yếu đề cập đến ba phóng sự: Cạm bẫy
người, Kỹ nghệ lấy Tây và Cơm thầy cơm cô
Các bài viết nói trên chủ yếu nhấn mạnh đến một số khía cạnh thành
công của phóng sự Vũ Trọng Phụng nói chung. Riêng với tác phẩm Lục xì,
chúng tôi nhận thấy dường như chưa nhà nghiên cứu nào có những trang viết
thật sự tâm huyết về nó.
Bởi vậy, ở đề tài này, trên cơ sở kế thừa ý kiến của những người đi
trước, chúng tôi sẽ tìm hiểu một cách có hệ thống những đặc trưng và quá
trình phát triển của thể loại phóng sự trong nền văn học Việt Nam hiện đại;
đồng thời chỉ ra những nét đặc sắc về nội dung và nghệ thuật của phóng sự
Lục xì của nhà văn họ Vũ.

3


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu.

Trong khuôn khổ của một khoá luận, chúng tôi không có tham vọng
khám phá hết những vấn đề lớn lao thuộc về thể loại phóng sự nói chung hoặc
đi sâu vào nhiều tác phẩm của Vũ Trọng Phụng. ở đây, chúng tôi chỉ tìm hiểu
đặc trưng, sự phát triển của thể loại phóng sự và chủ yếu đi sâu vào một tác
phẩm cụ thể của nhà văn, đó là tác phẩm Lục xì.
Để làm nổi bật những nét đặc sắc của tác phẩm này, khoá luận có mở
rộng sang một số tác phẩm khác cùng loại của nhà văn như : Cạm bẫy người,
Kỹ nghệ lấy Tây, Cơm thầy cơm cô, Một huyện ăn TếtĐồng thời chúng tôi
có sự đối chiếu so sánh với các tác phẩm phóng sự của các nhà văn: Tam
Lang, Trọng Lang, Ngô Tất TốQua đó chúng tôi muốn khẳng định những
nét chung và những sáng tạo độc đáo của tác giả Vũ Trọng Phụng ở thể tài
phóng sự.
4. Mục đích nghiên cứu.
Với đề tài này, chúng tôi muốn khám phá những đặc trưng, quá trình
phát triển của thể loại phóng sự và những phương diện đặc sắc của tác phẩm
Lục xì, để từ đó có cái nhìn đúng đắn hơn, toàn diện hơn về diện mạo của nền
văn học Việt Nam hiện đại, về tác gia và tác phẩm Vũ Trọng Phụng, đồng thời
có thêm kiến thức trong việc giảng dạy ở trường phổ thông sau này.
5. Phương pháp nghiên cứu.
Để hoàn thành khoá luận, chúng tôi sử dụng phối hợp một số phương
pháp sau:
Phương pháp khảo sát, thống kê.
Phương pháp phân tích tổng hợp.
Phương pháp so sánh đối chiếu

4


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Phần 2: nội dung chính
Chương 1
Đặc trưng và sự phát triển của thể loại
phóng sự trong nền văn học Việt Nam
hiện đại
Phóng sự có nguồn gốc sâu xa từ một loại hình văn học truyền thống có
tính nguyên hợp văn sử, gồm các thể : ghi chép, ký và ký sự từng hiện hữu
trong văn học Việt Nam thời trung đại. Các tác phẩm tiêu biểu như : Thượng
kinh ký sự của Lê Hữu Trác, Vũ trung tuỳ bút của Phạm Đình Hổ, đặc biệt là
Hoàng Lê nhất thống chí của Ngô gia văn phái ra đời vào cuối thế kỷ XVIII đầu thế kỷ XIX đã đặt nền móng cho sự hình thành và phát triển của thể
loại phóng sự trong văn học Việt Nam.
1.1. Thể loại phóng sự.
Từ khi ra đời đến nay, nhiều tác giả đã đưa ra những cách hiểu và cách
lý giải khác nhau về khái niệm, cũng như sự phân loại thể loại phóng sự. Điều
đó chứng tỏ rằng: phóng sự có sức lôi cuốn, thu hút sự chú ý của độc giả
chẳng khác gì thơ, truyện ngắn hay tiểu thuyết
1.1.1.Khái niệm.
Tác giả Nguyễn Xuân Nam cho rằng: " Phóng sự là một thể thuộc loại
ký nhằm ghi chép cụ thể tình hình một vấn đề, một sự việc nào đó có ý nghĩa
thời sự"(1).
Nhà nghiên cứu Nguyễn Đăng Mạnh lại đưa ra một khái niệm cụ thể
hơn. Ông phát biểu: "Phóng sự là một thể văn tư liệu. Nó thường sử dụng
(1)

Nguyễn Xuân Nam- Phóng sự - In trong Từ điển văn học, tập 2 Nxb Khoa học xã hội,1984- tr. 220

5

Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

những biện pháp nghiệp vụ của báo chí như điều tra, phỏng vấn, đối thoại, ghi
chép tại chỗ nhằm cung cấp những thông tin tư liệu chính xác và nóng hổi
tính thời sự chung quanh những vụ, việc có ý nghĩa xã hội nào đó đang được
công luận chú ý tìm hiểu và mong muốn giải quyết "(1)
Các tác giả Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi lại thống nhất
cho rằng: "Phóng sự (tiếng Pháp: reportage): Một thể thuộc loại hình ký.
Phóng sự ghi chép kịp thời những vụ, việc nhằm làm sáng tỏ trước công luận
một sự kiện, một vấn đề có liên quan đến hoạt động và số phận của một hoặc
nhiều người và có ý nghĩa thời sự đối với địa phương hay toàn xã hội"(2).
Như vậy, dù có những cách diễn đạt khác nhau, nhưng các khái niệm
trên đều thống nhất cho rằng: phóng sự là một thể tồn tại độc lập thuộc loại
hình ký. Bên cạnh các thể loại như: ký sự, hồi ký, bút ký, phóng sự đã dần
khẳng định được tiếng nói riêng của mình, góp phần làm phong phú thêm diện
mạo của nền văn học Việt Nam hiện đại. Bởi lẽ văn học chính là tấm gương
phản chiếu đời sống thông qua lăng kính chủ quan của người nghệ sĩ. Hơn bất
kỳ một thể loại nào khác, phóng sự đã đáp ứng được nhu cầu của công chúng
độc giả khi ghi chép lại chân thực những vấn đề nóng hổi tính chất thời sự mà
họ đang quan tâm. Những biện pháp nghiệp vụ báo chí như: điều tra, phỏng
vấn, đối thoại, ghi chép tại chỗmà người viết sử dụng đã góp phần làm tăng
độ tin cậy của thông tin. Ngày nay họ còn sử dụng cả những phương tiện máy
móc kỹ thuật hiện đại như máy ảnh, máy ghi âm, máy quay phim vào công
việc này. Chẳng hạn: vấn đề đổi mới nội dung và chương trình sách giáo khoa
THPT nói chung và môn Ngữ văn nói riêng là vấn đề đang được đông đảo bạn
đọc chú ý. Nhằm cung cấp cho độc giả những thông tin xác thực về vấn đề
này, hàng loạt báo đã đăng các phóng sự, các cuộc điều tra, phỏng vấn chính

(1)

Nguyễn Đăng Mạnh (2000) Nhà văn Việt Nam hiện đại, chân dung và phong cách- Nxb Trẻ Thành phố
Hồ Chí Minh tr. 244
(2)
Lê Bá Hán , Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi (2004) - Từ điển thuật ngữ văn học- Nxb Giáo dục - tr. 256,
257

6


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

những người làm sách và cả giáo viên, học sinhtrong đó, Tạp chí Văn học
và tuổi trẻ là diễn đàn đáng quan tâm nhất. Gần đây, số tháng 3 (135) năm
2007, với bài Để nâng cao hơn nữa chất lượng dạy - học Ngữ văn (trang 13),
phóng viên Phương Thu đã tiến hành phỏng vấn GS. TS. Trần Đình Sử, đồng
thời đưa cả hình của ông lên trang báo để tăng thêm độ tin cậy cho độc giả.
Cùng với các biện pháp nghiệp vụ báo chí ở trên, các nhà báo còn sử
dụng "một số phương tiện biểu đạt của văn học như: các biện pháp tu từ, ngôn
ngữ giàu hình ảnh, hướng vào thế giới bên trong (ở mức độ nhất định) của
nhân vật khiến cho phóng sự vốn từ báo chí có thể trở thành văn học"(1).
Một loạt các phóng sự nổi tiếng của nhà văn Vũ Trọng Phụng như: Cạm bẫy
người, Kỹ nghệ lấy Tây, Cơm thầy cơm cô, Một huyện ăn Tết, Lục xìlà
những ví dụ tiêu biểu. ở phương diện này, chúng tôi xin đi sâu phân tích trong
chương 2 của khoá luận.
Như thế, mục đích chung của phóng sự là cung cấp cho độc giả những
tri thức phong phú, đầy đủ, chính xác, để họ có thể nhận thức đánh giá đúng

người và việc mà họ đang quan tâm theo dõi. Tuy nhiên, những tri thức này
không chỉ xuất hiện dưới dạng một phóng sự thuần tuý, mà còn xuất hiện dưới
nhiều loại khác nhau của thể phóng sự. Nói khác đi, phóng sự được chia làm
nhiều loại dựa trên những tiêu chí khác nhau.
1.1.2. Phân loại
Trên cơ sở của việc khảo sát cuốn Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam,
chúng tôi thấy trước khi tóm tắt các tác giả thường đề tên thể loại ngay sau tên
tác phẩm của từng nhà văn. Riêng về thể loại phóng sự, các tác giả đã chia
thành bốn loại như sau:
Thứ nhất: Phóng sự. Loại này chiếm số lượng lớn, đặc biệt là các phóng
sự trong giai đoạn văn học 1930 1945. Tiêu biểu là các tác giả và các tác
phẩm sau:
(1)

Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi - Sách đã dẫn - tr. 257

7


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Tam Lang: Tôi kéo xe (1932), Đêm sông Hương (1938)
Trọng Lang: Vợ lẽ nàng hầu, Thầy lang (1944)
Ngô Tất Tố: Tập án cái đình (1939), Việc làng (1940)
Nguyễn Tuân: Ngọn đèn dầu lạc (1939), Tàn đèn dầu lạc (1941)
Đặc biệt, các tác phẩm của Vũ Trọng phụng đã dẫn ở trên cũng được
xếp trong loại thứ nhất này.
Thứ hai: Tiểu thuyết phóng sự. Loại này chiếm số lượng ít hơn, gồm các

tác giả và tác phẩm sau:
Nguyễn Công Hoan: Đi tây
Nguyễn đình lạp: Ngoại ô (1941)
Ngô Tất Tố: Lều chõng (1941)
Thứ ba: Phóng sự điều tra. Loại này chỉ thấy xuất hiện một tác phẩm là
Từ ái tình đến hôn nhân (1937) của tác giả Nguyễn Đình Lạp.
Thứ tư: Phóng sự trinh thám tiểu thuyết. Loại này cũng chỉ có một tác
phẩm là Tôi bị bắt cóc (1939) của tác giả Thạch Tâm(1).
Như thế, ngay ở tên gọi của bốn tiểu loại này, chúng ta đã thấy phần
nào sự khác biệt giữa chúng.
Trong bài Phóng sự (1932 1945) một thành tựu đặc biệt của tiến
trình văn học Việt Nam(2), TS Phan Trọng Thưởng đã đưa ra ý kiến của tác giả
Nguyễn Đình Lạp về tiêu chí phân chia thể loại phóng sự, rồi đi đến khẳng
định ý kiến của mình.
Tác giả Nguyễn Đình Lạp chia phóng sự thành hai loại: phóng sự báo
chí và phóng sự nghệ thuật. Theo ông, phóng sự báo chí thường nặng về thông
tin, tường thuật; còn phóng sự nghệ thuật nặng về điều tra, phỏng vấn. Cách
phân loại này chưa thực sự thuyết phục, bởi lẽ tác giả Nguyễn Đình Lạp mới
(1)
Xin xem thêm Vũ Tuấn Anh, Bích Thu chủ biên (2001) Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam- Nxb Văn
học.
(2)
Phan Trọng Thưởng- Phóng sự ( 1932-1945)- một thành tựu đặc biệt của tiến trình văn học Việt Nam-In
trong Tạp chí văn học số 5(5-2000)- tr.27-36.

8


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

chỉ dựa trên cách thức, phương pháp tiến hành chứ chưa dựa trên những khác
biệt về đặc điểm thẩm mỹ giữa chúng. Phóng sự báo chí thường thiên về ghi
chép sự kiện, không thấy quan hệ của người viết cũng như yếu tố cảm xúc và
thiên kiến chủ quan của người viết đối với sự kiện như trong phóng sự nghệ
thuật.
TS. Phan Trọng Thưởng cho rằng: những thiên du ký, những điều tra
ghi chép, khảo cứu về lịch sử, văn hoá in trên các báo Nam phong và Tri tân
là những thành tựu cùng loại với phóng sự. Nội dung của nó thường mô tả cặn
kẽ, tỷ mỉ hành trình đi đến một di tích, danh thắng hay một quang cảnh lễ hội
và những cảm xúc chủ quan của tác giả. Về mặt phương pháp tiến hành và ý
nghĩa của nó cũng rất gần với các phóng sự một kỳ trên báo. Ông đi đến kết
luận rằng: "thành tựu của phóng sự 1932 1945 xét về mặt thể loại, không chỉ
có phóng sự một kỳ hoặc nhiều kỳ trên báo mà còn có cả tiểu thuyết phóng sự,
những thiên du ký, khảo cứu phong tục, lịch sử văn hoámang đủ các đặc
trưng cơ bản nhất của phóng sự" (1).
Tóm lại, các ý kiến trên đây dù chưa thực sự thống nhất trong cách phân
loại, nhưng đã góp phần khẳng định vị trí quan trọng của thể loại phóng sự
trong văn học Việt Nam.
1.2. Đặc trưng của thể loại phóng sự.
Trong phần Giới thiệu chung cuốn Văn xuôi tự sự Việt Nam thời trung
đại, tập 2, PGS.TS. Nguyễn Đăng Na đã kết luận: "Suốt mười thế kỷ trung
đại, ký luôn luôn bám sát hiện thực cuộc sống, phản ánh những vấn đề thẩm
mỹ do thời đại đặt ra. Trong quá trình phát triển ấy, ký từng bước tự hoàn
thiện"

(2)

. Như thế, trong sự vận động nội tại của mình, ký luôn luôn đi một

nhịp với quá trình phát triển của lịch sử dân tộc, để hoàn thiện hơn về mọi
phương diện.

(1)
(2)

Phan Trọng Thưởng - Bài đã dẫn- tr. 36
Nguyễn Đằng Na (2001) - Văn xuối tự sự Việt Nam thời trung đạ, tập 2, ký - Nxb Giáo dục - tr. 75

9


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Là một thể thuộc loại ký, phóng sự cũng mang đầy đủ đặc trưng của
loại hình này. Nó không chỉ phản ánh chân thực cuộc sống mà còn mang lại
tính thời sự nóng hổi của sự kiện. Hơn nữa, "bằng báo chí, phóng sự phóng sự
đã tìm được con đường nhanh nhất để đến với người đọc, tạo ra được môi
trường dư luận xã hội rộng lớn và kịp thời mà những thể loại khác không dễ có
được" (1).
1.2.1. Tính chân thực.
Tính chân thực trong văn học nghệ thuật nói chung là "khái niệm chỉ
phẩm chất tạo nên sức hấp dẫn, thuyết phục của văn học, thể hiện ở sự phù
hợp sinh động giữa sự phản ánh của văn học với đối tượng phản ánh của nó, ở
sự thống nhất giữa chân lý nghệ thuật với chân lý đời sống, giữa sự sáng tạo
nghệ thuật với tất yếu lịch sử"(2).
Đặc trưng này biểu hiện khác nhau ở các loại và các thể văn học. Đối

với loại ký nói chung và thể phóng sự nói riêng, đây được coi là đặc trưng cơ
bản. Nó đòi hỏi các phóng sự phải miêu tả người thật, việc thật trong cuộc
sống và tôn trọng tính xác thực của đối tượng miêu tả. Do đó, phóng sự có xu
hướng gắn với đương thời và người đương thời. Chính điều này đã tạo ra độ tin
cậy đặc biệt ở phía độc giả. Chẳng hạn, trong phóng sự Tôi kéo xe (1932), để
làm nổi bật cuộc sống khổ cực, bế tắc của những người phu xe tầng lớp dân
nghèo thành thị Tam Lang đã đóng vai một người phu xe trong vòng 6 ngày,
chủ yếu là ban đêm. ở đây Tam lang đã trải qua tất cả các trạng huống khổ sở
của một người phu xe thực thụ. Trong thời gian ấy, ông vừa kéo xe vừa viết,
vừa cho đăng báo. Theo ông, cuốn phóng sự này không có gì bịa đặt. Bởi lẽ,
bên cạnh sự trải nghiệm thực tế, ông còn kể lại việc làm quen với anh Tư S và
cuộc đời của anh một người phu xe đang lâm vào cảnh bần cùng. Thông qua
đó, Tam Lang đã cho ra đời một tác phẩm thật cụ thể, chân thực, sinh động,
(1)
(2)

Phan Trọng Thưởng - Bài đã dẫn - tr. 31, 32
Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi - Sách đã dẫn - tr. 346

10


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

phong phú chất liệu sống, đúng như nhận xét của nhà nghiên cứu Vũ Ngọc
Phan: "Tôi kéo xe là một quyển phóng sự giá trị, nó lại là một quyển phóng sự
trước nhất ở nước ta. Người ta có thể coi nó là quyển mở đầu cho lối văn
phóng sự trong văn chương Việt Nam." (1)

Tiếp nối người mở đầu của thể loại phóng sự, nhà văn Vũ Trọng Phụng
cũng được coi là cây bút tả chân xuất sắc khi xây dựng hàng loạt phóng sự
có giá trị lớn trong văn học giai đoạn 1930 1945. Nếu ở giai đoạn này, các
tác giả tập trung phản ánh chân thực những mặt trái của xã hội đương thời, thì
ở giai đoạn 1945 1975 lại chủ yếu đi sâu vào miêu tả người thật việc thật
trong chiến tranh gian khổ, trong xây dựng đất nước. Ngày nay, trên báo chí,
những thiên phóng sự về cuộc sống chiến đấu của các chiến sĩ ở biên giới, hải
đảo; về tấm lòng hảo tâm của các cá nhân, tập thể cũng đầy ắp tính chân
thực, thu hút sự chú ý của đông đảo bạn đọc.
Như vậy, dù không có hư cấu, tưởng tượng như trong thơ trữ tình hay
truyện ngắn, tiểu thuyết, nhưng phóng sự vẫn hấp dẫn bạn đọc chính bởi
đặc trưng cơ bản của nó là tính chân thực. Qua đây, hiện thực cuộc sống trong
tác phẩm hiện ra đúng như nó vốn có ngoài cuộc đời. Người đọc như cảm thấy
sự hiện diện của chính bản thân mình ở đâu đó trong từng tình huống, từng sự
việc của tác phẩm.
1.2.2. Tính thời sự.
Sức hấp dẫn của các phóng sự trong nền văn học Việt Nam hiện đại
không chỉ bởi tính chân thực, mà còn bởi tính thời sự. Đây được coi là đặc
trưng cơ bản thứ hai của thể loại phóng sự.
Thời sự được hiểu là "tổng thể nói chung những sự việc ít nhiều quan
trọng trong một lĩnh vực nào đó, thường là xã hội chính trị, xảy ra trong thời
gian gần nhất và đang được nhiều người quan tâm"(2).
(1)

Dẫn theo Lê Thị Đức Hạnh - Tóm tắt "Tôi kéo xe" - In trong Từ điển tác phẩm văn xuôi Việt Nam - Sách
đã dẫn
(2)
Viện Ngôn ngữ học (2005 ) - Từ điển tiếng Việt - Nxb Đà Nẵng, Trung tâm từ điển học - tr. 956

11

Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Hầu hết các phóng sự đều đề cập đến những vấn đề mang tính chất cấp
thiết, nóng bỏng của xã hội đương thời, qua đó nói lên được thực chất và xu
thế của vấn đề. Đặc trưng này thể hiện rõ nhất trong các phóng sự của giai
đoạn văn học trước cách mạng tháng Tám 1945. Bởi lẽ đây là thời kỳ xã hội
Việt Nam bị phân hoá mạnh mẽ về giai cấp, khủng hoảng về kinh tế chính
trị Dưới hai gọng kìm của thực dân và phong kiến, trong xã hội xuất hiện
nhiều mặt trái, nhiều cái xấu, cái ác, đã phá vỡ những tư tưởng truyền thống
tốt đẹp của dân tộc. Với tài năng và tâm huyết của mình, các nhà viết phóng
sự đã kịp thời phản ánh những vấn đề nóng bỏng, mang tính chất "quốc nạn"
đó.
Trước hết, đó là nạn cờ bạc bịp trong xã hội tư sản thành thị Việt Nam,
tiêu biểu là phóng sự Cạm bẫy người (1933) của Thiên Hư Vũ Trọng
Phụng. Trong phóng sự này, nhà văn đã tiếp cận hệ thống tổ chức cờ bạc
không phải ở từng sòng bạc riêng lẻ, mà ở chính sở chỉ huy của nó. Nhân vật
trung tâm của tác phẩm là trùm ấm B "ông quân sư của bạc bịp". Tiếp cận
với nhân vật này, nhân vật trần thuật xưng "tôi" cùng với độc giả không chỉ
được lĩnh hội về lí thuyết mà còn được thực hành bằng chính những mánh
khoé, những "ngón bịp" của giới cờ bạc. Rõ ràng, Vũ Trọng Phụng như đang
làm sống dậy những vết thương nhức nhối của xã hội Việt Nam đương thời.
Không chỉ có nạn cờ bạc bịp, nạn quan tham lại nhũng cũng là một vấn
đề mang tính cấp thiết của xã hội. Với cái may mắn là "năng được nằm bên
khay đèn của một ông lục sự già", Vũ Trọng Phụng đã có thể nhìn khắp cả
"một huyện ăn Tết" ra sao trong thiên phóng sự cùng tên ra đời năm 1938.
Phóng sự Việc làng (1940) của nhà văn Ngô Tất Tố cũng bàn về hủ tục ở

nông thôn, đặc biệt là nạn xôi thịt một công cụ mà bọn cường hào địa chủ
quyết tâm bảo vệ, duy trì để ức hiếp nông dân và ức hiếp lẫn nhau.
Bên cạnh những vấn đề đó, nạn mại dâm cũng là một "quốc nạn", tác
động sâu sắc đến xã hội, thu hút sự quan tâm chú ý của nhiều cây bút khác

12


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

nhau, trong đó Vũ Trọng Phụng được coi là người viết nhiều nhất. Từ nhân vật
con sen Đũi trong phóng sự Cơm thầy cơm cô (1936) kẻ "tiền sinh" nhà
văn đã chỉ ra người "hậu kiếp" chính là những gái mại dâm trong phóng sự
Lục xì (1937). ở một phóng sự khác (Kỹ nghệ lấy Tây 1934) ông còn viết về
nạn mại dâm như một nghề nghiệp chuyên môn thực thụ, một thứ "kỹ nghệ"
tinh xảo.
Tóm lại, các vấn đề nóng bỏng của xã hội Việt Nam những năm 1930
1945 như trên đã được phản ánh chân thực, kịp thời trong nhiều phóng sự của
các tác giả khác nhau. Đây cũng chính là minh chứng cụ thể, làm sáng rõ
thêm đặc trưng tính thời sự của thể loại phóng sự.
Như vậy, tính chân thực và tính thời sự là hai đặc trưng cơ bản nhất của
thể loại phóng sự, xét trong sự đối sánh với các thể loại khác như thơ trữ tình,
truyện ngắn hay tiểu thuyết.
1.2.3. Tính chính luận.
Cùng với tính chân thực và tính thời sự, tính chính luận cũng được coi là
một trong các đặc trưng của thể loại phóng sự. Tính chất này thể hiện ở những
đoạn văn phân tích, bình luận các vấn đề chính trị, xã hội đương thời.
Mỗi nhà văn khi sáng tạo tác phẩm, dù ở bất kỳ thể loại nào cũng gửi

gắm vào đó những tâm sự, những nỗi niềm của mình. Nó có thể được phát
biểu qua lời của nhân vật hoặc của chính bản thân tác giả. Riêng đối với thể
tloại phóng sự, những lời khái quát, bàn luận đó thường gắn với nhân vật xưng
"tôi" trong tác phẩm. Chẳng hạn, trong phóng sự Tôi kéo xe, thông qua sự trải
nghiệm và câu chuyện về cuộc đời của anh Tư S, Tam Lang đã nắm được
"chìa khoá" của nghề này. Ông tổng kết : cuộc đời của tất cả phu xe đều khổ,
và người để cho người kéo là ôm lấy cái nhục chung. Từ đó ông đưa ra giải
pháp: dùng kiểu xe ba bánh, do người đạp, để thay thế cho người kéo Điều
đó tuy chưa phải là một vấn đề có ý nghĩa xã hội và tư tưởng lớn, nhưng viết
tác phẩm này, Tam Lang đã tỏ lòng cảm thông, thương xót đối với một bộ

13


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

phận dân nghèo thành thị, đồng thời phê phán tính chất bất công của xã hội
lúc bấy giờ.
Cũng bàn luận khái quát, nhưng trong phóng sự của nhà văn Vũ Trọng
Phụng, tính chất chính luận thể hiện đậm nét hơn. Đó chính là những đoạn văn
gắn liền với nhân vật trần thuật xưng "tôi"- sự hoá thân kì diệu của tác giả. ở
Cạm bẫy người, sau hơn ba tháng trời lặn lội với đủ mọi nhân vật của làng bạc
bịp, nhân vật "tôi" đã phải thốt lên rằng: "Nếu ở đời này, trong tình bằng hữu
còn thấy có dây những vết nhơ bẩn của sự tài lợi, trong nhiều cuộc hôn nhân
còn thấy có cái tính cách buôn bán và trong mọi sự buôn bán vẫn có nhiều mặt
trái thì trong sự cờ bạc, có lẽ có mọi ngón bịp chỉ là sự tất nhiên rất thường.
Chỉ cái máu cờ bạc của loài người là khiến tôi không thể hiểu được, phải băn
khoăn"(1). Nằm bên khay đèn của viên lục sự già, không cần phải lăn lộn cực

nhọc, "tôi" cũng đủ hiểu "cách tổ chức xã hội kim thời". Đó là một kiểu tổ
chức, sắp xếp "chu đáo đến tột bậc". "Xã hội thì như một bộ máy kinh tế, mà
cá nhân là những bánh xe, nếu một cái quay, thì bao nhiêu những cái khác
cũng phải quay theo, nếu một cái hỏng thì toàn bộ cũng phải dừng lại. Chẳng
một ai lại có thể đứng ra ngoài cùng lệ: cá lớn nuốt cá bé, vì cái phận sự nộp
của đút, hoạt động từ dưới lên trên."(2). Đối với tệ nạn mại dâm, Vũ Trọng
Phụng cũng có những đoạn bình luận sắc sảo như vậy.
Tóm lại, phản ánh chân thực một vấn đề mang tính chất thời sự nóng
hổi, phân tích, bàn luận về nó chính là những yếu tố làm nên giá trị đích thực
của một thiên phóng sự.
Tính chân thực, tính thời sự và tính chất chính luận là những đặc trưng
cơ bản của thể loại phóng sự.

(1)

Vũ Trọng Phụng- Cạm bẫy người, 1933- In trong Tuyển tập Vũ Trọng Phụng, bộ mới, tập 1-Nxb Văn học
2006- tr. 265
(2)
Vũ Trọng Phụng- Một huyện ăn Tết, 1938-In trong Phóng sự và tểu luận Vũ Trọng Phụng- NxbVăn học
2005- tr. 83

14


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

1.3. Sự phát triển của thể loại phóng sự trong nền văn học Việt
Nam hiện đại.

Manh nha từ các thể ghi chép, ký, ký sự trong văn học trung đại
Việt Nam, cùng với quá trình phát triển của lịch sử dân tộc, phóng sự từng
bước hoàn thiện. Nhưng phải đến những năm đầu của thế kỉ XX, thể loại này
mới chính thức ra đời và dần khẳng định được tiếng nói riêng của mình trong
văn học dân tộc. Phóng sự vận động và phát triển qua các giai đoạn sau: giai
đoạn 1930- 1945, giai đoạn 1945-1975( qua hai cuộc kháng chiến chống Pháp
và Mĩ), giai đoạn từ sau 1975 đến nay.
1.3.1. Giai đoạn 1930 - 1945.
Diện mạo xã hội Việt Nam trong giai đoạn này khác hẳn với xã hội Việt
Nam cổ truyền, bởi ở đó có những sự thay đổi lớn lao. Nhưng từ trong bản
chất, nó vẫn chỉ là một xã hội thực dân nửa phong kiến, với sự phân hoá thành
nhiều tầng lớp nhiều giai cấp khác nhau.Các trào lưu Văn minh, Âu hoá
lối sống tân thờitừ phương Tây thâm nhập vào Việt Nam đã làm đảo lộn
mọi giá trị, dẫn đến tình trạng hỗn loạn của xã hội.
Tình trạng này ngay lập tức đã được phản ánh trong văn chương, đặc
biệt là các tác phẩm của trào lưu văn học hiện thực phê phán. So với truyện
ngắn, tiểu thuyết, phóng sự là thể loại có ưu thế hơn cả. Bởi lẽ, nó không chỉ
phản ánh chân thực những vấn đề có tính chất thời sự cấp bách, mà nó còn tìm
được con đường nhanh nhất để đến với bạn đọc, ấy là con đường báo chí. Từ
tác phẩm đầu tiên- Tôi kéo xe(1932) của Tam Lang- phóng sự đã liên tục phát
triển và đạt thành tựu rực rỡ với các cây bút Trọng Lang, Vũ Trọng Phụng,
Ngô Tất Tố, Nguyễn Đình Lạp , trong đó xuất sắc nhất là văn tài họVũ.
TS. Phan Trọng Thưởng trong bài viết của mình đã tổng kết thành tựu
của phóng sự Việt Nam giai đoạn 1930-1945 theo các nhóm đề tài chính sau:
Thứ nhất: Phóng sự về các sinh hoạt xã hội và đời sống ở đô thị, gồm
các tác phẩm: Cai (Vũ Bằng); Đêm sông Hương (Tam Lang); Hà Nội lầm

15

Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

than, Đàn bà nghiện hút, Làm tiền, Trong làng chạy(Trọng Lang); Cạm bẫy
người, Cơm thầy cơm cô, Kỹ nghệ lấy Tây, Lục xì(Vũ Trọng Phụng)
Thứ hai: Phóng sự về các sinh hoạt xã hội và đời sống ở thôn quê, gồm
các tác phẩm: Việc làng, Tập án cái đình(Ngô Tất Tố); Một huyện ăn Tết (Vũ
Trọng Phụng); Túp lều nát (Nguyễn Trần Ai)
Thứ ba: Phóng sự về đời sống của lao động và thợ thuyền, gồm các tác
phẩm: Trồng cao su (Lê Trung Nghĩa); Tôi kéo xe (Tam Lang)
Thứ tư: Phóng sự về đời sống trong các nhà tù thực dân gồm các tác
phẩm : Ngục Kon - tum (Lê Văn Hiến); Đảo Côn Lôn (Nguyễn Đức Chính);
Khám lớn Sài Gòn (Phan Văn Hùm)
Thứ năm: Phóng sự điều tra về phong tục, văn hoá - xã hội và dân tộc
học, gồm các tác phẩm: Nam du đền Ngũ hành sơn (Nguyễn Trọng Thuật) ,
Tết Đà Lạt (Trịnh Như Nghê), Ba lần đi xem hội chợ Sài Gòn (Thiếu Sơn)(1)
Như thế, chưa cần đi sâu phân tích, mà chỉ qua việc thống kê các tác
phẩm ở trên, chúng ta đã thấy được sự phát triển mạnh mẽ của thể loại phóng
sự trong giai đoạn này. Phần lớn các tác giả tập trung mô tả thực tại đen tối
của xã hội đương thời, phơi bày ra ánh sáng một thế giới riêng, khuất lấp ở
phía sau cái vẻ hào nhoáng của đô thị. Đó là thế giới của những tay anh chị,
ma cô, đĩ điếm, cờ bạc, nghiện hút và những hạng người dưới đáy của xã hội .
Còn ở nông thôn, các phóng sự lại đề cập đến một thế giới khác. ở đó, ta thấy
hiện lên những hủ tục lạc hậu, những công cụ bóc lột của bọn cường hào địa
chủ và đặc biệt là những nỗi khổ cực, bần cùng của người nông dân thấp cổ bé
họng. Chính những bức tranh xã hội được miêu tả này, tự bản thân nó đã là
một sự tố cáo, phê phán chính sách bóc lột, chính sách bần cùng hoá của chế
độ thực dân nửa phong kiến. Không dừng ở lại đó, các nhà viết phóng sự còn
đi xa hơn một bước khi làm cho độc giả nhận thức được nguyên nhân, bản

(1 )

Xin xem thêm Phan Trọng Thưởng - Bài đã dẫn - tr. 32

16


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

chất của vấn đề, thậm chí còn đề xuất cả những giải pháp khắc phục. ẩn đằng
sau những lớp sóng ngôn từ tưởng như lạnh lùng đến tàn nhẫn ấy là cả một sự
tủi hổ, chua xót, là lòng cảm thông và niềm uất ức trước những nối thống khổ
của con người, trước những mục ruỗng của xã hội.
Về mặt nghệ thuật, các nhà viết phóng sự đã thể hiện một khả năng tiếp
cận, khám phá và phản ánh hiện thực hết sức sinh động, sáng tạo. Nếu Tam
Lang viết về thảm cảnh của người phu xe bằng sự đặc tả đến từng chi tiết , thì
Nguyễn Đình Lạp lại miêu tả hiện thực theo lối nhận chân và bắt người đọc
suy nghĩ về nó bằng cách viết giàu hình ảnh gây ấn tượng(1). Nếu Ngô Tất Tố
có sở trường viết về nông thôn thì Vũ Trọng Phụng lại có biệt tài trong cách
mô tả cuộc sống ở thành thị. Hiện thực ấy trở nên hấp dẫn hơn qua cách dẫn
chuyện tài tình của nhân vật trần thuật xưng "tôi" và qua lời văn phóng sự sắc
sảo, biến hoá khôn lường
Tóm lại, dù chưa chỉ ra được con đường đấu tranh tự giải phóng cho
người cần lao, chưa mở ra được một viễn cảnh tương lai tươi sáng , nhưng
bằng việc miêu tả thực trạng đương thời, các nhà viết phóng sự đã dựng lên
một bức tranh xã hội rộng lớn có sức tố cáo mạnh mẽ .Và chính ở giai đoạn
này, phóng sự Việt Nam đã phát triển lên tới đỉnh cao, đạt nhiều thành tựu

xuất sắc, là hành trang có giá trị to lớn để cho giai đoạn sau học tập.
1.3.2. Giai đoạn 1945 - 1975.
Lịch sử dân tộc bước sang một trang mới. Theo đó, văn học chuyển từ
thể tài sinh hoạt và thế sự, đời tư sang thể tài lịch sử dân tộc, hướng về hiện
thực cách mạng và đại chúng nhân dân. Là một thể loại của văn học, phóng sự
cũng không nằm ngoài quy luật đó.
Cách mạng tháng Tám rồi tiếp đó là hai cuộc kháng chiến chống thực
dân Pháp và đế quốc Mĩ là những biến cố trọng đại đối với vận mệnh cả dân
(1)

Xin xem thêm Lê Dục Tú - Phóng sự Việt Nam 1932 - 1945, những đóng góp đặc sắc về mặt nghệ thuật In trong Tạp chí Văn học số 2 (2 - 2003) - tr. 55 -64

17


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

tộc. Nó khơi dậy và làm bùng lên sức mạnh to lớn, tiềm tàng trong mỗi người
Việt Nam, ấy là chủ nghĩa yêu nước, khát vọng tự do độc lập, tinh thần cộng
đồng Chính hoàn cảnh ấy đã tạo nên một kiểu nhà văn mới, nhà văn - chiến
sĩ, và thể loại có vai trò nổi bật là ký sự, tuỳ bút, truyện ngắn, truyện vừa. Bởi
đây là những thể loại có khả năng nhạy bén trong việc phản ánh hiện thực
chiến tranh và đáp ứng kịp thời yêu cầu cổ vũ cuộc chiến đấu. Riêng thể loại
phóng sự tuy không có bước phát triển mạnh mẽ về số lượng như ở giai đoạn
1930 -1945, nhưng ở giai đoạn này nó có sự nhảy vọt về chất lượng, tạo thành
những tập bút kí phóng sự nổi tiếng: Nhật ký đường trong, ở mặt trận Nam
Trung Bộ của Tô Hoài ; Đường vô Nam của Nam Cao Cùng phản ánh chân
thực bức tranh xã hội đương thời, nhưng ở giai đoạn trước, phóng sự chủ yếu

đề cập đến cuộc sống của những con người dưới đáy và những thực trạng đen
tối của xã hội với thái độ phê phán mạnh mẽ, còn trong giai đoạn này, phóng
sự hướng tới hình tượng quần chúng cách mạng, hình tượng người lính ở chiến
trường với thái độ ngợi ca, trân trọng. Nếu ở giai đoạn trước, phóng sự chưa
chỉ ra con đường đấu tranh tự giải phóng, thì ở giai đoạn này, phóng sự đi
cùng với con đường cách mạng đầy hoa và chiến công chói lọi.
Trong giai đoạn này, nhiệm vụ chống Mĩ cứu nước và xây dựng chủ
nghĩa xã hội đã chi phối triệt để sự phát triển của văn học. Phóng sự với đúng
ý nghĩa thể loại của nó được thay thế bởi ký, tuỳ bút, truyện ký Đây là
những thể loại có nhiều nét gần gũi với phóng sự. Các nhà văn, nhà thơ với
khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đã viết về đồng bào, chiến sĩ, đất
nước, dân tộc bằng niềm tin và niềm xúc động dâng trào. Hàng loạt các cây
bút tài năng đã từ miền Bắc vào chiến trường miền Nam. Theo bước chân của
những người chiến sĩ, họ đã sáng tạo ra nhiều tác phẩm phản ánh chủ nghĩa
yêu nước, chủ nghĩa anh hùng của "thành đồng Tổ quốc". Từ Nguyễn Thi đến
Nguyễn Trung Thành, từ Phan Tứ đến Nguyễn Văn Bổng, Anh Đức, Nguyễn
Quang Sáng đều để lại những tác phẩm ký, bút ký, tuỳ bút, truyện ký có giá

18


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

trị. Chẳng hạn, tập truyện ký Bức thư Cà Mau (1965) của Anh Đức, tập ký
Cửu Long cuộn sóng (1965) của Nguyễn Văn Bổng, truyện ký Người mẹ cầm
súng (1965) của Nguyễn Thi, tập truyện ký Trên quê hương những anh hùng
Điện Ngọc (1969) của Nguyễn Trung Thành
Rõ ràng là trên cơ sở kế thừa những thành tựu và kinh nghiệm của

phóng sự trước cách mạng tháng Tám 1945, và trong sự tác động chi phối bởi
những điều kiện lịch sử của thời đại, phóng sự cùng với các thể loại khác đã
có sự vận động và phát triển đáng kể góp phần khẳng định giá trị to lớn của
nền văn học mới trong chặng đường 30 năm (1945 - 1975).
1.3.3. Giai đoạn từ sau 1975 đến nay.
Chiến dịch Hồ Chí Minh lịch sử đã kết thúc thắng lợi 30 năm chiến
tranh anh dũng của dân tộc. Đất nước hoà bình, thống nhất, đi lên xây dựng
chủ nghĩa xã hội. Trong không khí tưng bừng phấn khởi, nền văn học tưởng
chừng như cũng "thừa thắng xông lên" giành những thành tựu rực rỡ hơn nữa,
tiếp nối thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ cứu nước. Nhưng các
nhà văn lại cảm thấy có sự hụt hẫng, có sự "lệch pha" giữa người cầm bút và
công chúng của họ. Nhà văn Nguyên Ngọc đã ghi lại tâm trạng của giới văn
nghệ sĩ lúc bấy giờ: "Trong khi các nhà văn chúng ta say sưa: bây giờ hoà
bình, vốn sống tích luỹ bao nhiêu năm ăm ắp như "cá tức trứng", muốn đẻ lắm
rồi, thì bây giờ thừa mứa ra đó, bom đạn căng thẳng hết rồi, vật chất cũng đỡ
khốn đốn hơn nhiều, tha hồ mà viết, viết cho hết cho đã, thì bỗng dưng cái
mối quan hệ vốn rất máu thịt giữa công chúng và văn học đột nhiên lạnh nhạt
hẳn đi, hụt hẫng hẳn đi "(1) . Sở dĩ có tâm trạng ấy, bởi vì thời đại đã đổi
thay, văn học không thể viết theo quán tính cũ. Đây chính là tình hình những
năm đầu của văn học Việt Nam sau 1975.

(1)

Nguyên Ngọc - Văn xuôi hôm nay - đôi nét thăm dò - Dẫn theo Lịch sử văn học Việt Nam tập III - Nxb Đại
học Sư phạm 2004 - tr. 55

19


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

Đại hội Đảng lần thứ VI (1986) đã đề ra phương châm đổi mới đất
nước, coi đổi mới là yêu cầu bức thiết, là vấn đề có ý nghĩa sống còn. Theo đó,
văn học cũng phải đổi mới, đáp ứng yêu cầu của thời đại, của công chúng. Các
nhà văn đã mở rộng đề tài, mở rộng phạm vi hiện thực phản ánh, đặc biệt vào
những "vùng cấm" mà văn học trước đó chưa quan tâm,thậm chí né tránh. Đó
là mô tả, mổ xẻ những hiện tượng tiêu cực nội bộ, nhìn thẳng vào những tổn
thất nặng nề trong chiến tranh, bước đầu đề cập đến bi kịch cá nhân Những
thành quả sáng tác theo xu hướng này đã được độc giả đón nhận và hoan
nghênh: Đứng trước biển, Cù lao Tràm của Nguyễn Mạnh Tuấn; Mưa mùa hạ
, Mùa lá rụng trong vườn của Ma Văn Kháng; Bức tranh, Bến quê của Nguyễn
Minh Châu; Thời xa vắng của Lê Lựu; kịch của Lưu Quang Vũ; truyện ngắn
của Nguyễn Huy Thiệp Đề cập đến tình hình văn học nói trên, chúng tôi
muốn khẳng định rằng: xu thế phát triển ấy của văn học tất yếu sẽ khiến
phóng sự - một thể loại có lợi thế trong phản ánh chân thực, kịp thời, mang
tính chính luận - có bước phát triển nhảy vọt. Dường như các tác giả không
muốn phê phán, lên án những mặt trái của xã hội bằng hư cấu, tưởng tượng
(tức tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch) mà bằng những phóng sự điều tra người
thật, việc thật. Chẳng hạn: Cái đêm hôm ấy đêm gì của Phùng Gia Lộc;
Chuyện ông vua lốp , Lời khai của bị can của Trần Huy Quang; Đêm trắng ,
Làng giáo có gì vui của Hoàng Minh Tường; Người đàn bà quỳ của Minh
Chuyên Đây là những tác phẩm đã từng gây tiếng vang, thậm chí gây sốc
trong đời sống và trong văn học. Có thể nói, hơn một thập niên cuối của thế kỉ
XX, phóng sự là thể loại đặc biệt phát triển. Bởi vậy, nhiều nhà nghiên cứu
cho rằng: phóng sự với ưu thế của nó đã góp phần chống tiêu cực, phanh phui
những ung nhọt của xã hội, góp phần tạo dựng niềm tin của quần chúng đối
với đường lối đổi mới của Đảng.
Vào những năm cuối của thế kỉ XX và những năm đầu của thế kỉ XXI,

văn học dân tộc vẫn phát triển theo xu hướng đổi mới. Các thể loại: thơ, tiểu

20


Khoá luận tốt nghiệp

Lê Thị An - K29H văn - ĐHSPhN 2

thuyết, truyện ngắn, kịch, phóng sự đã có sự phát triển hài hoà hơn. Song,
phóng sự vẫn là thể loại phát huy hiệu quả trong việc phản ánh những vấn đề
bức xúc của xã hội. Trên báo chí những năm gần đây, người đọc luôn thấy
những bài viết về các vấn đề mà dư luận đặc biệt quan tâm như: đổi mới
chương trình, sách giáo khoa THPT, bệnh thành tích và tiêu cực trong giáo
dục; những vụ tham ô, tham nhũng đất đai, tiền bạc Một vụ đất đai ở Đồ
Sơn, một vụ tiêu cực ở PMU 18 và Bộ Giao thông vận tải, một vụ làm thất
thoát tài sản ở tập đoàn dầu khí, hay một vụ tiêu cực ở Bộ Thương mại
được phanh phui, tất thảy đều có vai trò của báo chí và thông qua những
phóng sự điều tra của các cây bút giàu tâm huyết, dám đứng lên bênh vực lẽ
công bằng xã hội.
Tuy không có điều kiện thống kê các phóng sự trên báo chí, nhưng
chúng tôi khẳng định rằng: giai đoạn từ sau 1975 đến nay, thể loại phóng sự
đã phát triển mạnh mẽ và hoàn thành sứ mệnh cao cả của nó.
Có thể nói rằng: phóng sự từ khi xuất hiện cùng với những đặc trưng cơ
bản của mình đã luôn có mặt trong đời sống văn học hiện đại. Tùy từng giai
đoạn như chúng tôi đã khái quát ở trên, phóng sự đạt được những thành tựu
khác nhau phụ thuộc vào hoàn cảnh lịch sử và quan niệm của người cầm bút.
Nếu có một công trình nghiên cứu công phu về quá trình vận động, phát triển
của thể loại phóng sự trong nền văn học Việt Nam hiện đại, hẳn sẽ rất lý thú
và bổ ích.

Và cho đến nay, người ta tẫn nhắc đến tên tuổi của một nhà văn đã có
công rất lớn trong việc đưa thể loại phóng sự đến thành thục, đó là Vũ Trọng
Phụng - "ông vua phóng sự đất Bắc".

21