báo cáo nghiên cứu khoa học ' nghệ thuật trào phúng trong tiểu thuyết số đỏ, trúng số độc đắc của vũ trọng phụng'

TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 2(25).2008
NGHỆ THUẬT TRÀO PHÚNG TRONG
TIỂU THUYẾT SỐ ĐỎ, TRÚNG SỐ ĐỘC ĐẮC
CỦA VŨ TRỌNG PHỤNG
THE SATIRICAL ART IN NOVELS “SO DO” AND “TRUNG SO DOC
DAC” OF VU TRONG PHUNG

LÊ THỊ TẤN
Trường Đại học Sư phạm, Đại học Đà Nẵng

TÓM TẮT
Vũ Trọng Phụng là một nhà văn lớn đầy tài năng. Ông đã có những đóng góp
quan trọng vào sự phát triển của nền văn học Việt Nam theo hướng hiện đại hóa,
trước hết là ở lĩnh vực tiểu thuyết. Ở tiểu thuyết “Số đỏ” và “Trúng số độc
đắc”, Vũ Trọng Phụng đã xây dựng thành công nhân vật "số phận", nhân vật "đồ
vật hoá" và đặc biệt là nhân vật "kịch". Nhưng có lẽ đặc sắc và quan trọng hơn
cả, cái làm nên phần hồn nghệ thuật trào phúng của tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số
độc đắc đó là nghệ thuật ngôn từ. Với lối dùng từ sắc sảo, với giọng điệu đầy tính
hài hước, đùa bỡn, tác giả đã phơi bày mặt trái của xã hội đương thời. Và cũng
thông qua cách xây dựng nhân vật, cách dùng từ độc đáo, tác giả đã thể hiện
niềm khát vọng vô biên của mình về cuộc sống.
ABSTRACT
Vu Trong Phung was a writer of genius who had made important contributions to
the development of modernizing Vietnamese literature, firstly to the novel field. In
the two novels So do and Trung so doc dac, Vu Trong Phung had successfully
made up the characters of “fate”, of “artefact”, and especially of “drama”.
However, probably the most special important thing that created the art soul of
these novels was the art of words. With sharp words and a satirical tone, he
showed the seamy side of the contemporary society. And, at the same time, his
longing for a better life.

Vũ Trọng Phụng là nhà văn có biệt tài trong việc thể hiện cái hài. Ông
được xem là cây bút trào phúng bậc thầy. Ngay khi Vũ Trọng Phụng mới xuất hiện
trên văn đàn, người ta đã đặc biệt chú ý đến ông bởi lối viết táo bạo, sắc sảo, gay
cấn đến sỗ sàng. Đặc biệt là tiếng cười lạ lùng, nhọn sắc của ông đã khiến người ta
ngỡ ngàng thán phục hoặc sợ hãi, tức tối. Tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc là
hai trong số những tác phẩm lớn của Vũ Trọng Phụng cũng như của cả nền văn
xuôi Việt Nam hiện đại. Với nghệ thuật trần thuật đặc sắc đầy khả năng biến hoá,
với ngôn ngữ và giọng điệu hài hước, trào phúng, ông đã dựng lên hàng loạt chân
dung biếm họa có ý nghĩa xã hội sâu sắc.
1. Hình tượng nhân vật trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc
Khi nói đến nghệ thuật trào phúng trong tiểu thuyết Số đỏ và Trúng số độc
đắc, không thể không nói đến nhân vật trào phúng. Nghệ thuật xây dựng nhân vật
trào phúng góp phần không nhỏ trong việc tạo ra sắc thái, hiệu quả của tiếng cười
115
trong tiểu thuyết của Vũ Trọng Phụng nói chung và Số đỏ, Trúng số độc đắc nói
riêng.
Với nghệ thuật xây dựng nhân vật “số phận” trong tiểu thuyết Số đỏ và
Trúng số độc đắc, Vũ Trọng Phụng cho ta thấy rõ quan niệm của nhà văn về cuộc
đời. Cuộc đời dưới cặp mắt của tác giả là cuộc đời với nhiều nghịch lý, “vô nghĩa
lý”, được biểu hiện, giải thích bởi những sự kiện trong những tình huống ngẫu
nhiên của “số phận”, của kiếp người. Và với số phận của mình, các nhân vật đã
nhảy múa, quay cuồng, diễn trò theo kiểu “đồ vật hóa” mà điển hình là nhân vật
trong Số đỏ. Nhân vật trong Số đỏ được mô tả là những nhân vật mà tính cách của
họ luôn vận động, phát triển trong một hoàn cảnh điển hình tạo nên một chuỗi cười
dài mang sức mạnh tố cáo rộng và sâu, thể hiện một phong cách trào phúng độc đáo.
Ở Trúng số độc đắc, Vũ Trọng Phụng đã thành công trong việc nghiên cứu,
khảo sát tâm lý vị kỉ, hám lợi cùng bản chất đểu cáng của con người trong mối
quan hệ với đồng tiền. Thông qua tấm vé số độc đắc, nhà văn đã khảo sát theo dõi
những phản ứng, những đổi thay của lòng người trước sức mạnh của đồng tiền,
cũng chính đồng tiền đã tạo nên bi hài kịch trong cuộc sống.

Một trong những đặc điểm nổi bật của tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc
là “nhân vật kịch”. Nhân vật trong Số đỏ là nhân vật thể hiện các vai diễn chủ yếu
làm trò để gây cười thông qua các hành động máy móc, đầy mâu thuẫn. Còn ở
Trúng số độc đắc các nhân vật lại đóng kịch một cách “nghiêm chỉnh” nhằm thủ
vai với nhiều mục đích khác nhau, có lúc nịnh bợ, có lúc vụ lợi, đê hèn.
Có thể nói, thông qua hành động kịch, tâm lý kịch, ngôn ngữ kịch của các
nhân vật trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc, “Vũ Trọng Phụng đã tạo ra
được một thứ “nhân loại” độc đáo của riêng mình”.[1,tr.214]
2. Những nét đặc sắc về ngôn từ nghệ thuật trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số
độc đắc.
Như đã biết: “Chức năng của ngôn từ nghệ thuật là sáng tạo ra khách thể
thẩm mỹ, đồng thời sáng tạo ra bản thân các hình tượng ngôn từ, các biểu trưng
nghệ thuật, các hình thức lời thơ, lời văn xuôi nghệ thuật để thoả mãn nhu cầu
giao tiếp nghệ thuật” [3,tr163]. Và theo giáo sư Trần Đình Sử, đặc điểm của ngôn
từ trong tiểu thuyết là có nhiều tiếng nói. Mỗi nhân vật trong tiểu thuyết đều có
tiếng nói riêng, mỗi nhà văn có phong cách giọng điệu riêng. Với Vũ Trọng
Phụng, qua Số đỏ, ông đã tạo ra một chuỗi cười dài khoái trá, hả hê. Trong Trúng
số độc đắc là những tiếng cười buồn, chua chát, mỉa mai, xót xa cho thói đời đen
bạc. Nhưng dù ở mức độ nào thì ngôn từ trong tác phẩm của ông cũng mang một
sức mạnh tố cáo rộng và sâu, thể hiện một phong cách trào phúng độc đáo.
Có thể nói, hiện tượng “ngôn từ bị huỷ diệt” là nét độc đáo nhất của nhà
văn Vũ Trọng Phụng. Hiện tượng “ngôn từ bị hủy diệt” trong tiểu thuyết Số đỏ,
Trúng số độc đắc một mặt làm bật lên những tiếng cười dòn giã, mặt khác thể hiện
cái phi lý, phi nghĩa của cuộc đời, phản ánh những diện mạo quái thai của thời đại.
Và thật vậy, “để trào phúng, châm biếm trên bình diện ngôn ngữ, cách thường
116
TẠP CHÍ KHOA HỌC VÀ CÔNG NGHỆ, ĐẠI HỌC ĐÀ NẴNG - SỐ 2(25).2008
thấy ở Vũ là ghép các tổ hợp từ có nghĩa tương phản, trái ngược nhau như một sự
“cưỡng hôn ngôn ngữ” để tạo ra mâu thuẫn, làm lệch chuẩn, gây cười” [2,tr226].
Một nét độc đáo đáng kể trong ngôn từ nghệ thuật của Vũ Trọng Phụng

nữa đó là so sánh tổng hợp phối nghĩa. Ở đây, Vũ Trọng Phụng đã sử dụng thành
công nhiều thủ pháp so sánh. Trong tiểu thuyết Số đỏ, tác giả sử dụng lối so sánh
“tạt ngang”, “đá móc”. Đó là lối so sánh mà đối tượng nhằm để so sánh không
phải là một mà nhiều đối tượng, mục đích tạo ra những nét nghĩa đối lập có khi hài
hước, bông đùa, có khi lại châm biếm sâu cay. Còn ở Trúng số độc đắc, lối so sánh
cũng được thể hiện khá phổ biến. Tác giả so sánh nhằm để hài hước, bông lơn,
cười nhạo như “Cụ bà bước ra đủng đỉnh như một cái chỉnh trôi sông” “Cụ bà đờ
người ra miệng tròn như chữ o”… Nhìn chung, với lối so sánh này, cái so sánh và
cái được so sánh đều trở nên đáng cười. Chính qua những thủ pháp này, ta thấy
được hiệu quả khôi hài, tài năng châm biếm của tác giả.
Nhìn chung, các hiện tượng ngôn từ hủy diệt, hiện tượng so sánh tổng hợp,
phối nghĩa là nét thành công của Vũ Trọng Phụng về lời văn nghệ thuật trong tiểu
thuyết Số đỏ và Trúng số độc đắc.
3. Giọng điệu trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc
Giọng điệu là một phạm trù thẩm mỹ mang tính tổng hợp cao độ. Việc
phân chia giọng điệu trong từng tác phẩm không hề đơn giản. Nếu căn cứ vào cảm
hứng chủ đạo có thể chia thành giọng bi, giọng hài, giọng bi-hài, giọng anh hùng
ca Nếu căn cứ theo khuynh hướng tình cảm thì có thể có giọng phê phán, giọng
châm biếm, giọng ca ngợi Trong thực tế những giọng điệu trên không thể tách
bạch nhau, chúng đan xen vào nhau, cộng hưởng lẫn nhau tạo ra sự phong phú cho
từng tác phẩm.
Nụ cười đa dạng tạo nên một nét riêng cho phong cách Vũ Trọng Phụng.
Nét hấp dẫn của tiếng cười trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc trước hết là
giọng điệu trào lộng, đùa bỡn, mua vui. Giọng điệu này thường bật lên một cách tự
nhiên, gắn liền với cái nhìn hóm hỉnh, thông minh và không kém phần khôi hài của
tác giả. Ở đây tiếng cười có khi gắn liền với những miêu tả, nhận xét của người
trần thuật, có khi là lời của nhân vật, có khi ở những so sánh, ở cách chơi chữ, ở
thủ pháp phóng đại, ở triết lý bỡn cợt và đôi khi bật lên từ những tình huống bất
ngờ, nhằm tạo nên tiếng cười độc đáo. Giọng trào lộng, đùa bỡn mua vui trong Số
đỏ, Trúng số độc đắc thể hiện chất trẻ trung, hồn nhiên trong tiếng cười Vũ Trọng

Phụng. Giọng điệu này làm cho tiếng cười mỉa mai, chế giễu bớt phần cay độc và
từ đó có thể quên đi những “nghịch lý”, “vô nghĩa lý” của cuộc đời.
Bên cạnh giọng trào lộng, đùa bỡn mua vui thì ở tiểu thuyết Số đỏ, Trúng
số độc đắc tiếng cười châm biếm, mỉa mai cũng được phát huy tối đa. Tác giả đã
khéo đưa ra những tình huống gây cười chua chát và mỉa mai. Cười cho một xã hội
đau đớn đến tê tái bởi những trật tự, luân lý, chân lý, tình người đang bị đảo
ngược. Điều này cho ta thấy giọng châm biếm, mỉa mai đã tạo cho văn chương Vũ
117
118
Trọng Phụng có sức mạnh đặc biệt để tấn công vào xã hội, để lên án xã hội với
thái độ dứt khoát.
Ngoài giọng trào lộng, đùa bỡn, mua vui, giọng châm biếm, mỉa mai được
thể hiện trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc, thì thấp thoáng, ẩn giấu đằng
sau những giọng điệu ấy đó là giọng than thở, chán chường, bi quan, hoài nghi của
tác giả. Sở dĩ như vậy là vì Vũ Trọng Phụng được sinh ra và lớn lên trong một môi
trường mà mặt trái của xã hội thực dân nửa phong kiến thành thị phơi bày ra rõ
nhất. Ông luôn mang trong mình mối bất hòa sâu sắc với tầng lớp thượng lưu. Ông
sống và viết trong một giai đoạn mà xã hội đắm chìm trong danh vọng, tiền bạc,
cơm áo Tất cả đang quay cuồng, đảo lộn, vì thế mà giọng điệu chủ đạo ở Số đỏ,
Trúng số độc đắc của Vũ Trọng Phụng vẫn là giọng buồn chán, hoài nghi, bi quan
trước cuộc đời. Và thông qua giọng điệu này, tác giả đã thể hiện khát vọng mãnh
liệt của mình về một xã hội lành mạnh, tiến bộ thật sự.
Có thể nói, ngôn từ nghệ thuật trong Số đỏ và Trúng số độc đắc là một thành
công đặc biệt của Vũ Trọng Phụng. Với tài năng xuất sắc của mình, ông đã đưa văn
học tiếng Việt đạt một đỉnh cao mới.
Vũ Trọng Phụng là một nhà văn lớn đầy tài năng, tiêu biểu giai đoạn văn
học 1930 - 1945. Trong tiểu thuyết Số đỏ, Trúng số độc đắc, thông qua bức tranh
xã hội đầy rẫy những ngẫu nhiên, vô nghĩa lý của cuộc đời, Vũ Trọng Phụng đã
châm biếm sâu cay, đả kích, vỗ vào mặt của những ông chủ, bà chủ, cùng với
những kẻ có tiền vô đạo đức trong xã hội lúc bấy giờ. Và thật vậy, ”Vũ Trọng

Phụng tập trung những mũi trào lộng sắc bén vào riêng hai truyện: Số Đỏ và
Trúng số độc đắc” [4,tr.633]
Có thể nói tiếng cười của Vũ Trọng Phụng trong tiểu thuyết Số đỏ và
Trúng số độc đắc chưa phải là tất cả, nhưng nó là phần hồn, phần sắc nhọn nhất
của một tài năng lớn. Nghệ thuật trào phúng của Vũ Trọng Phụng đã tạo nên một
thế giới nghệ thuật đặc thù. Điều đó đã đặt Vũ Trọng Phụng vào vị trí quan trọng
trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

[1] Đinh Trí Dũng (2005), Nhân vật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng, NXB Khoa học
xã hội, Hà Nội.
[2] Đinh Lựu (2004), Nghệ thuật tiểu thuyết Vũ Trọng Phụng, NXB Giáo dục, Đà
Nẵng.
[3] Trần Đình Sử, Thi pháp học (Bài giảng cao học).
[4] Nguyễn Ngọc Thiện, Hà Công Tài (tuyển chọn và giới thiệu) (2003), Vũ
Trọng Phụng - Về tác giả và tác phẩm, NXB Giáo dục, TP.HCM.