HÌNH TƯỢNG HAI BÀ TRƯNG TRÊN DAO GĂM ĐÔNG SƠN.

HÌNH TƢỢNG HAI BÀ TRƢNG TRÊN DAO GĂM ĐÔNG SƠN
Hình ảnh hai người phụ nữ trên chiếc kiếm hoàn toàn có thể gắn với tính tả
thực về hiện tượng khởi nghĩa Hai Bà Trưng chấn động Đông Á.
Mỹ thuật Đông Sơn xƣa nay đƣợc nhiều nhà
nghiên cứu cho là chủ yếu diễn đạt nội dung trên
bề mặt phẳng hai chiều (2D) bằng thủ pháp khắc
vạch trên phôi sáp ong hay trong lòng khuôn đất
mịn.

Tiến sĩ Nguyễn Việt.

Tuy nhiên, hệ thống các tƣợng trên cán dao găm
đồng Đông Sơn đƣợc coi nhƣ một đặc sản tiêu
biểu của bộ di vật văn hóa Đông Sơn lại cho thấy
khả năng thể hiện nội dung mỹ thuật thông qua
nghệ thuật làm tƣợng khối.

Hơn thế nữa, nghệ nhân Đông Sơn còn đạt đến mức có thể diễn tả đặc trƣng
những nhân vật lịch sử cụ thể thông qua các khối tƣợng cán dao găm đó.
Một trong số đó là tƣợng hai nữ quý tộc Đông Sơn nhƣ hai chị em sinh đôi ngồi
trên bành voi khiến ta không khỏi liên tƣởng đến hình ảnh của hai Bà Trƣng ở
thế kỷ 1 sau Công nguyên.
Tƣợng đơn và tƣợng đôi trên cán dao găm Đông Sơn Tƣợng Hai Bà Trƣng nêu
trên thuộc loại tƣợng đôi trong nghệ thuật làm cán tƣợng hình ngƣời cho dao
găm Đông Sơn.
Trong khai quật khảo cổ học chính thức, chúng ta từng phát hiện nhiều tƣợng
cán dao găm Đông Sơn thể hiện một ngƣời đàn ông, một ngƣời đàn bà nhƣng
chƣa từng phát hiện đƣợc những tƣợng đôi thể hiện hai ngƣời trên một cán dao
găm.
Tuy nhiên, trong một số trƣng bày và công bố gần đây ở trong và ngoài nƣớc,
xuất hiện một số tƣợng đôi thể hiện trên cán dao găm Đông Sơn. Tôi đã có may

mắn đƣợc nghiên cứu trực tiếp ba tƣợng đôi thuộc sƣu tập này.
Trong đó theo tôi, chiếc dao găm có tƣợng hai ngƣời ngồi trên vai nhau là đáng
đƣợc chú ý nhất. Chiếc dao găm này đƣợc ngƣời sƣu tầm đầu tiên cho biết có
nguồn gốc Nghệ An (Làng Vạc?).
Cụm tƣợng này thể hiện hai ngƣời công kênh nhau. Ngƣời ngồi trên mang rõ
nét những đặc trƣng quý tộc nữ. Kiểu đầu tóc bồng chải ngƣợc nhƣ phần đầu


không chỏm của tƣợng Núi Nƣa hay tƣợng trên dao găm 2505-77 của Bảo tàng
Barbier-Mueller (Geneva, Thụy Sĩ).
Trang trí trên toàn thân (tay và váy) phản ánh chiếc áo váy thêu in hoa văn. Trên
cổ ngƣời ngồi trên đeo hai lần vòng chuỗi. Hai tai đeo hai vòng khuyên lớn.
Thắt lƣng quấn cao trên eo với dải thả búi thõng phía đằng sau.
Tƣợng bên dƣới đứng nhìn thẳng, phần đầu bị kẹp giữa đùi ngƣời ngồi trên nên
không rõ kiểu đeo vòng và trang trí đầu. Hai tay giữ chặt chân ngƣời ngồi trên.
Thắt lƣng và váy đƣợc thể hiện rất rõ nét theo những đặc trƣng phục trang nữ.
Chân đi đất để lộ ngón.
Đáng nói nhất ở đây là cụm tƣợng ngƣời, thú mang
đậm phong cách Làng Vạc với sự thể hiện tập
trung cặp tƣợng nữ sinh đôi ngồi xổm song song
trên lƣng voi đƣợc đỡ bởi hai con thú.
Cụm tƣợng này đƣợc tạo thành cán cầm của một
lƣỡi kiếm ngắn thanh mảnh nhƣ một quyền trƣợng
hơn là một vũ khí thực thụ. Chủ nhân lƣỡi kiếm
này cũng là bà Phạm Lan Hƣơng. Báu vật này
đang trƣng bày tại Galerie HIOCO, Paris.

Chiếc dao găm mang hình
2 phụ nữ cƣỡi voi.

Một chiếc dao găm đồng Đông Sơn có hình hai nữ
quý tộc sinh đôi ngồi xổm trên bành voi trong tƣ
thế tƣơng tự cũng đƣợc trƣng bày tại Bảo tàng Hà
Nội (sƣu tập Nguyễn Đình Sử).

Một nguồn tin cho biết, con dao găm này phát hiện đƣợc ở Thanh Hóa. Hai
chiếc dao găm nói trên không chỉ độc đáo ở chỗ khắc họa hình tƣợng hai nữ quý
tộc rất gần gụi với hình ảnh Hai Bà Trƣng cƣỡi voi mà còn độc đáo ở tƣ duy
nghệ thuật làm phần cán đồng thể hiện hình hai con thú lạ nghênh đỡ chân voi.
Đó đáng đƣợc coi là một tác phẩm nghệ thuật phức tạp chứa đựng nhiều tƣ duy
của nghệ sĩ.
Tƣ duy này phác thảo trên nền một phong cách nổi tiếng của nghệ thuật trang trí
cán dao đồng Làng Vạc: Đôi hổ đỡ voi mang bành. Cuộc khai quật Làng Vạc
của Viện Khảo cổ học trong những năm chiến tranh (1972-1973) đã phát hiện
trong hố khai quật con dao găm đầu tiên nhƣ vậy. Bảo tàng Barbier-Mueller
cũng sở hữu một chiếc tƣơng tự.
Ở các cán dao hổ đỡ voi Làng Vạc khác, phần bành voi thể hiện một bành ngồi
có chân đỡ trông nhƣ một ngôi nhà sàn mái cong của Indonsia. Trên thanh kiếm


tôi đang nói tới, thay vào vị trí bành voi là tƣợng hai nữ quý tộc ngồi xổm ở tƣ
thế hai tay ôm gối chắp trƣớc ngực. Đầu gối hở ra và đôi chân để trần lộ ngón.
Hai tƣợng giống nhau nhƣ hai chị em sinh đôi.
Hiện vật này đã đƣợc nghiên cứu trong các phòng thí nghiệm của công ty giám
định cổ vật Ciram (Paris). Tôi may mắn có đƣợc 2 ngày trong cuối tháng 6/2010
nghiên cứu trực tiếp hiện vật và hiện có trong tay toàn bộ kết quả nghiên cứu
thành phần hóa học, X-ray của báu vật này.
Từ lâu, tôi đã theo đuổi một ý nghĩ về tính biểu trƣng (Symbolism) hay tính tả
thực (Realism) của các nhân vật trên cán dao găm. Phân tích 30 cán dao găm
hình ngƣời, thú Đông Sơn mà tôi hiện có tiêu bản studio có thể nhận thấy các

nghệ nhân Đông Sơn đã có những ràng buộc mang tính quy chuẩn kỹ thuật,
nghệ thuật khi chế tạo tƣợng cán dao găm: dáng đứng, kiểu đầu tóc, váy, khố,
vòng trang sức, cách thể hiện hoa văn... và ở giai đoạn đầu, cán dao găm Đông
Sơn mang tính biểu trƣng quyền lực chung của thủ lĩnh nhiều hơn.
Tƣợng ngƣời đƣợc tạo ra mang tính đại diện chứ không nhằm mô tả một nhân
vật cụ thể. Tuy nhiên, vào khoảng cuối Đông Sơn (thế kỷ 1 tr.Cn - thế kỷ 3 sau
Cn) xuất hiện những pho tƣợng chứa đựng cá tính - mang rìu chiến, dao găm,
đầu lâu ngƣời. Phần chắn lƣỡi cũng đƣợc trang trí thêm bởi những móc câu
xoắn tròn và đặc biệt xuất hiện tƣợng quý tộc nữ đƣợc công kênh và tƣợng hai
chị em sinh đôi nói trên.
Theo tôi, các tƣợng đôi nữ công kênh nhau và ngồi song hành với nhau trên
lƣng voi đƣợc đúc làm cán dao găm giới thiệu bên trên có độ tin cậy cao mặc dù
nó không nằm trong các cuộc khai quật khảo cổ học chuyên nghiệp.
Chúng đều tôn vinh những quý tộc nữ khiến tôi liên tƣởng đến sự thực lịch sử
gắn liền với những nhân vật nữ anh hùng cụ thể xuất hiện trong khoảng cuối
văn hóa Đông Sơn: Hai chị em Trƣng Trắc, Trƣng Nhị đầu Công nguyên (thời
kỳ ngƣời Việt chƣa mang họ nhƣ ngày nay) và sau đó là Bà Triệu (thế kỷ 2-3
sau Công nguyên, khi ngƣời Việt quý tộc bắt đầu mƣợn họ phƣơng bắc - họ
Triệu – vua Nam Việt).
Truyền thuyết đều gắn họ với voi chiến (ngựa chiến vào Việt Nam rất muộn và
không thuộc truyền thống quân sự Việt). Hình ảnh hai chị em quý tộc sinh đôi
ngồi trên lƣng voi hai đầu của chiếc kiếm của HIOCO cũng nhƣ của sƣu tập
Nguyễn Đình Sử nói trên hoàn toàn có thể gắn với tính tả thực về hiện tƣợng
khởi nghĩa Hai Bà Trƣng gây chấn động cả khu vực Đông Á đƣơng thời.
Tiến sĩ Nguyễn Việt (Giám đốc Trung tâm Tiền sử Đông Nam Á)