một số biện pháp tnâng cao chất lượng dạy học tiết thực hành hóa học lớp 11 ở trường trung học phổ thông

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
_______________

Tô Quốc Anh

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh – 2011


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
_______________

Tô Quốc Anh

Chuyên ngành : Lý luận và phương pháp dạy học bộ môn Hóa học
Mã số

: 60 14 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

TS. NGUYỄN PHÚ TUẤN

Thành phố Hồ Chí Minh - 2011

LỜI CẢM ƠN
Luận văn được hoàn thành với sự nỗ lực, cố gắng hết mình của bản thân, cùng với sự
giúp đỡ nhiệt tình của thầy cô, gia đình, bạn bè và các em học sinh.
Đầu tiên em xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc nhất đến TS. Nguyễn Phú Tuấn đã tận tâm
hướng dẫn và tạo điều kiện tối đa để em có thể hoàn thành luận văn. Xin chân thành cảm ơn
PGS.TS. Trịnh văn Biều đã bỏ nhiều thời gian để đọc luận văn và có những góp ý sâu sắc
cùng với hướng dẫn tận tình cho việc hoàn thiện công trình này.
Xin chân thành cảm ơn các thầy cô dạy lớp Cao học Lý luận và phương pháp dạy học
hóa học khóa 19 đã truyền đạt kiến thức và kinh nghiệm quí báu cho chúng em trong suốt
khóa học.
Xin chân thành cảm ơn Ban Giám hiệu, Phòng KHCN-SĐH, Khoa Hóa học trường
Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh; Ban Giám hiệu, tổ Hóa học trường THPT
chuyên Lương Thế Vinh – tỉnh Đồng Nai, nơi tác giả đang công tác và tiến hành thực
nghiệm sư phạm đã tạo điều kiện giúp đỡ một cách có hiệu quả bằng nhiều hình thức khác
nhau.
Tôi xin cảm ơn những người bạn đồng hành của lớp cao học Lý luận và phương pháp
dạy học hóa học khóa 18, 19, 20; quý thầy cô và các em học sinh trường THPT Thanh Bình
– tỉnh Đồng Nai đã tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi có thể thực hiện và thực nghiệm đề tài.
Cuối cùng, con xin bày tỏ lòng biết ơn đến cha mẹ, gia đình, những người đã thường
xuyên động viên, khuyến khích, hỗ trợ để con có thể hoàn thành luận văn.
Một lần nữa, xin gửi đến tất cả mọi người lòng biết ơn chân thành và sâu sắc.
Tp. Hồ Chí Minh, tháng 9 năm 2011
Tác giả
Tô Quốc Anh


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................. 1
T
5

T
5

MỤC LỤC ................................................................................................................... 2
T
5

T
5

MỞ ĐẦU...................................................................................................................... 5
T
5

T
5

1. Lý do chọn đề tài .......................................................................................................... 5
T
5

T
5

2. Mục đích nghiên cứu.................................................................................................... 5
T
5

T

5

3. Nhiệm vụ nghiên cứu ................................................................................................... 6
T
5

T
5

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu ............................................................................ 6
T
5

T
5

5. Phạm vi nghiên cứu...................................................................................................... 6
T
5

T
5

6. Giả thuyết khoa học ..................................................................................................... 7
T
5

T
5

7. Phương pháp nghiên cứu ............................................................................................ 7
T
5

T
5

8. Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu .............................................................. 7
T
5

T
5

CHƯƠNG 1:CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ......................... 9
T
5

T
5

1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu ........................................................................................ 9
T
5

T
5

1.1.1. Các tài liệu hướng dẫn thực hành hóa học .......................................................... 9
T

5

T
5

1.1.2. Các luận án, luận văn nghiên cứu về thí nghiệm hóa học ................................. 13
T
5

T
5

1.2. Một số vấn đề về sự đổi mới quá trình dạy học hóa học [54].............................. 16
T
5

T
5

1.2.1. Sự đổi mới mục tiêu........................................................................................... 16
T
5

T
5

1.2.2. Sự đổi mới hoạt động của giáo viên hóa học .................................................... 17
T
5

T
5

1.2.3. Sự đổi mới hoạt động học tập của học sinh ....................................................... 17
T
5

T
5

1.2.4. Đổi mới các hình thức tổ chức dạy học và sử dụng phương tiện dạy học ........ 18
T
5

T
5

1.2.5. Sử dụng phối hợp một cách linh hoạt các phương pháp đặc thù của hóa học... 18
T
5

T
5

1.3. Thực hành thí nghiệm trong dạy học hóa học ...................................................... 19
T
5

T
5

1.3.1. Thí nghiệm hoá học ........................................................................................... 19
T
5

T
5

1.3.2. Bài thực hành hóa học [26]................................................................................ 23
T
5

T
5

1.3.3. Hình thành và rèn luyện kĩ năng thực hành hóa học cho học sinh phổ thông [42]
..................................................................................................................................... 26
T
5

T
5

1.4. Đánh giá xếp loại chất lượng giờ dạy bậc trung học [1] ...................................... 30
T
5

T
5

1.4.1. Yêu cầu về đánh giá giờ dạy.............................................................................. 30
T
5

5T

1.4.2. Tiêu chuẩn về đánh giá xếp loại giờ dạy ........................................................... 31
T
5

T
5

1.4.3. Những điều cần chú ý trong đánh giá và xếp loại giờ dạy ................................ 32
T
5

T
5

1.4.4. Đánh giá và xếp loại giờ dạy thực hành ............................................................ 33
T
5

T
5

1.5. Bài thực hành trong chương trình hóa học THPT .............................................. 33
T
5

T
5


1.5.1. Hệ thống bài thực hành hóa học trong chương trình hóa học THPT ................ 33
T
5

T
5

1.5.2. Hệ thống bài thực hành trong chương trình hóa học lớp 11 nâng cao [2] ......... 35
T
5

T
5

1.6. Thực trạng dạy học tiết thực hành hóa học ở trường THPT.............................. 37
T
5

T
5

1.6.1. Mục đích điều tra ............................................................................................... 37
T
5

T
5

1.6.2. Đối tượng và phương pháp điều tra ................................................................... 37
T
5

T
5

1.6.3. Kết quả điều tra .................................................................................................. 37
T
5

T
5

CHƯƠNG 2: MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC
TIẾT THỰC HÀNH HÓA HỌC LỚP 11 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG ..................................................................................................................... 50
T
5

T
5

2.1. Cơ sở khoa học của việc đề xuất các biện pháp nâng cao chất lượng tiết thực
hành hoá học ở trường THPT ....................................................................................... 50
T
5

T
5

2.1.1. Các kiến thức về tâm lí học ............................................................................... 50
T
5

T
5

2.1.2. Các kiến thức về giáo dục học – phương pháp dạy học .................................... 56
T
5

T
5

2.1.3. Qua thực tế dạy học và qua điều tra thực trạng các tiết thực hành hoá học ở
trường THPT................................................................................................................ 60
T
5

T
5

2.2. Đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng tiết thực hành hóa học ở trường
THPT ............................................................................................................................... 61
T
5

T
5

2.2.1. Tổ chức dạy học hiệu quả tiết thực hành hóa học ............................................. 62
T
5

T
5

2.2.2. Tăng cường an toàn, phòng độc khi làm thí nghiệm ......................................... 67
T
5

T
5

2.2.3. Sử dụng đúng và hiệu quả các dụng cụ, hóa chất thí nghiệm ........................... 75
T
5

T
5

2.2.4. Tìm kiếm, thay thế một số hóa chất đơn giản ................................................... 76
T
5

T

5

2.2.5. Cải tiến một số thí nghiệm trong bài thực hành hóa học lớp 11 nâng cao ........ 78
T
5

T
5

2.2.6. Thiết kế một số tư liệu hỗ trợ việc dạy học tiết thực hành hóa học lớp 11 nâng
cao ................................................................................................................................ 90
T
5

T
5

2.3. Vận dụng các biện pháp đã đề xuất để thiết kế một số giáo án thực hành hóa
học lớp 11 nâng cao ...................................................................................................... 115
T
5

T
5

2.3.1. Giáo án Bài thực hành số 1 .............................................................................. 115
T
5

T

5

2.3.2. Giáo án Bài thực hành số 2 .............................................................................. 124
T
5

T
5

2.3.3. Giáo án Bài thực hành số 3 .............................................................................. 124
T
5

T
5

2.3.4. Giáo án Bài thực hành số 4 .............................................................................. 124
T
5

T
5

2.3.5. Giáo án Bài thực hành số 5

lưu trong CD ................................................ 124

T
5

T
5

2.3.6. Giáo án Bài thực hành số 6 .............................................................................. 124
T
5

T
5

2.3.7. Giáo án Bài thực hành số 7 .............................................................................. 124
T
5

T
5

CHƯƠNG 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM......................................................... 126
T
5

T
5

3.1. Mục đích thực nghiệm .......................................................................................... 126
T
5

T
5

3.2. Đối tượng thực nghiệm ......................................................................................... 126
T
5

T
5


3.3. Tiến hành thực nghiệm ......................................................................................... 127
T
5

T
5

3.3.1. Các bước thực nghiệm ..................................................................................... 127
T
5

T
5

3.3.2. Phương pháp kiểm tra ...................................................................................... 128
T
5

T
5

3.3.3. Phương pháp phân tích kết quả thực nghiệm .................................................. 129
T
5

T
5

3.4. Kết quả thực nghiệm............................................................................................. 131
T
5

T
5

3.4.1. Tổng hợp các số liệu thu được từ thực nghiệm ............................................... 131
T
5

T
5

3.4.2. Phân tích kết quả thực nghiệm ........................................................................ 137
T
5

T
5

3.5. Bài học kinh nghiệm ............................................................................................. 138
T

5

T
5

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ................................................................................ 141
T
5

T
5

1. Kết luận ..................................................................................................................... 141
T
5

T
5

2. Hướng phát triển của đề tài .................................................................................... 143
T
5

T
5

3. Kiến nghị ................................................................................................................... 143
T
5

T
5

TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 146
T
5

T
5

PHỤ LỤC ................................................................................................................ 151
T
5

T
5


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hiện nay việc đổi mới phương pháp dạy học nhằm mục đích phát huy tính tích cực
chủ động sáng tạo của HS đang rất được quan tâm. Một trong những biện pháp quan trọng
chính là tăng cường hướng dẫn, trang bị khả năng tự học, tự nghiên cứu cho HS mà một
trong những giải pháp đó là dạy học bằng thí nghiệm.
Đối với dạy học hoá học ở trường Trung học phổ thông thì tiết thực hành giữ một vai
trò rất quan trọng nhằm phát huy, phát triển kỹ năng quan sát, phán đoán, thực nghiệm và
đặc biệt là làm cho HS thích thú học tập hơn. Trong chương trình hóa học phổ thông hiện
nay số tiết thực hành đã tăng lên rất nhiều so với chương trình cũ, điều đó cho thấy vai trò
quan trọng của việc thực hành trong dạy học hoá học.
Để đảm bảo hiệu quả, chất lượng giáo dục, dạy học của tiết thực hành đòi hỏi nhiều

T
2

T
2

T
2

yếu tố, trong đó bao gồm điều kiện cơ sở vật chất, kỹ năng hướng dẫn của GV, thời gian của
tiết học, sự chuẩn bị của GV, HS … Tuy nhiên thực tế không phải trường nào cũng được
trang bị đầy đủ và đáng buồn hơn là được trang bị đầy đủ nhưng sử dụng chưa hiệu quả.
Bên cạnh đó, thời lượng của một tiết thực hành vẫn chỉ có 45 phút như những tiết học khác
T
2

T
2

nên nếu người GV và HS không chủ động chuẩn bị kĩ lưỡng và có những cách thức tổ chức
phù hợp thì giờ học sẽ không đạt được hiệu quả. Nhận thấy cách khắc phục và giải quyết
phù hợp hiện nay chính là tìm giải pháp sử dụng hiệu quả nhất những trang thiết bị hiện có
trong phòng thí nghiệm, tổ chức hoạt động dạy học thực hành một cách hợp lý và tăng
T
2

T
2

cường hiệu quả sử dụng thời gian cho tiết thực hành hoá học.

T
2

T
2

Từ những lí do trên chúng tôi chọn đề tài MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT
T
2

T
2

LƯỢNG DẠY HỌC TIẾT THỰC HÀNH HÓA HỌC LỚP 11 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ
THÔNG với mong muốn sẽ góp phần vào việc đổi mới PPDH, từ đó nâng cao hiệu quả dạy
T
2

học môn hóa học hiện nay.

2. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu, đề xuất một số biện pháp để nâng cao chất lượng dạy học tiết thực hành
hóa học ở trường THPT.


3. Nhiệm vụ nghiên cứu
-

Nghiên cứu cơ sở lý luận của đề tài.

-

Tìm hiểu chương trình sách giáo khoa hóa học THPT.

-

Tìm hiểu các bài thực hành hóa học trong chương trình hóa học THPT.

-

Tìm hiểu thực trạng dạy học tiết thực hành hóa học ở một số trường THPT.

-

Nghiên cứu đề xuất một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy học tiết thực hành

hóa học ở trường THPT:
+

Nghiên cứu một số hình thức tổ chức hoạt động dạy học tiết thực hành hóa học.

+

Nghiên cứu một số biện pháp tăng cường an toàn, phòng độc khi làm thí
nghiệm.

+

Nghiên cứu cách sử dụng đúng và hiệu quả các dụng cụ, hóa chất thí nghiệm.

+

Tìm kiếm, thay thế một số hóa chất đơn giản.

+

Xây dựng bộ hình ảnh minh họa dụng cụ, các thao tác và các bộ thí nghiệm.

+

Xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm, bài tập thực nghiệm kiểm tra kỹ năng,
thao tác thực hành hóa học của học sinh.

+

Cải tiến một số thí nghiệm hoá học lớp 11 nâng cao.

+

Xây dựng giáo án, mẫu báo cáo thí nghiệm thực hành hoá học nhằm tiết kiệm
thời gian.

-

Thực nghiệm sư phạm để đánh giá kết quả của đề tài.

4. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
-

Đối tượng nghiên cứu: Những biện pháp nâng cao chất lượng dạy học tiết thực

hành hoá học ở trường THPT.
-

Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học hóa học ở trường THPT.

5. Phạm vi nghiên cứu
-

Nội dung: Các bài thực hành hóa học trong chương trình hoá học lớp 11 nâng cao

THPT.
-

Địa bàn: Các trường THPT trong tỉnh Đồng Nai và một số tỉnh lân cận.

-

Thời gian: Từ tháng 6/2010 đến tháng 5/2011.


6. Giả thuyết khoa học
Nếu đề xuất được các biện pháp có tính hiệu quả, khả thi để nâng cao chất lượng dạy
học tiết thực hành hóa học ở trường THPT thì sẽ góp phần nâng cao chất lượng dạy học
môn hóa học.

7. Phương pháp nghiên cứu
7.1. Các phương pháp nghiên cứu lí luận
-

Nghiên cứu các tài liệu liên quan về lí luận dạy học, tâm lí học, giáo dục học và các

tài liệu khoa học cơ bản liên quan đến đề tài, đặc biệt nghiên cứu kĩ những cơ sở lí luận về
thí nghiệm hóa học.
-

Phương pháp phân tích và tổng hợp.

-

Phương pháp phân loại và hệ thống hóa.

7.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
-

Phương pháp điều tra: điều tra và tổng hợp ý kiến các GV dạy hóa ở trường THPT

về thực trạng dạy bài thực hành hóa học.
-

Phương pháp chuyên gia: tham khảo và tổng hợp ý kiến các nhà nghiên cứu giáo

dục về việc dạy học thực hành hóa học ở trường THPT.
-

Thực nghiệm sư phạm để đánh giá chất lượng và hiệu quả của đề tài.

7.3. Các phương pháp xử lí thông tin
-

Xử lí số liệu bằng phương pháp thống kê toán học.

-

Sử dụng các phần mềm tin học.

8. Những đóng góp mới của đề tài nghiên cứu
Đề xuất được những biện pháp để nâng cao chất lượng dạy học tiết thực hành hóa
học ở trường THPT:
-

Đề xuất hình thức tổ chức tiết thực hành hóa học phù hợp với điều kiện thực tế ở

trường THPT.
-

Xây dựng bộ hình ảnh dụng cụ thí nghiệm đơn giản, dễ sử dụng giúp GV thuận tiện

trong việc hướng dẫn HS làm thực hành.
-

Xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm, bài tập thực nghiệm kiểm tra kỹ năng, thao

tác thực hành hóa học của HS.


-

Xây dựng các giáo án, vở thực hành hoá học giúp GV thuận tiện hơn trong việc

giảng dạy và giúp HS dễ hiểu, dễ thực hiện các thí nghiệm.


CHƯƠNG 1:CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
CỦA ĐỀ TÀI
1.1. Lịch sử vấn đề nghiên cứu
Đổi mới PPDH đang rất được quan tâm nhằm nâng cao chất lượng giáo dục. Đồng
hành với sự đổi mới phương pháp, phương tiện dạy học cũng đã và đang không ngừng được
cải tiến và ứng dụng phổ biến hơn, đi cả vào chiều sâu và bề rộng. Quan điểm “Học đi đôi
với hành” không mới nhưng luôn là yêu cầu và mục tiêu hướng đến trong giáo dục, đặc biệt
là là nền giáo dục hiện đại. Với vai trò là phương tiện dạy học quan trọng nhất, thực hành
T/N hóa học tạo ra tính tương tác mạnh mẽ và đa chiều giữa người dạy - người học, giữa
những người học với nhau và giữa người học với khoa học hóa học.
Với mục đích vận dụng, phát triển hơn nữa mảng thực hành T/N như đúng với tầm
vóc và vai trò của nó, đã có một số công trình nghiên cứu có nội dung liên quan và gần gũi
với đề tài, xin được giới thiệu sơ nét dưới đây.
1.1.1. Các tài liệu hướng dẫn thực hành hóa học
1. “Hướng dẫn thí nghiệm hóa học 10” của tác giả Trần Quốc Đắc, NXB Giáo dục
(2007) [16].
Tài liệu gồm 3 chương:
Chương 1: Hệ thống thí nghiệm hoá học ở trường phổ thông.
Chương 2: Phương pháp tiến hành thí nghiệm biểu diễn của GV và thí nghiệm
nghiên cứu của HS. (Chương này gồm 50 T/N tương ứng với 14 nội dung bài học).
Chương 3: Thí nghiệm thực hành hóa học lớp 10.
Chương 4: Bảo quản, sử dụng dụng cụ thí nghiệm hóa học.
Chương 5: Bảo quản, sử dụng và tự chế tạo một số hóa chất.
Chương 6: Một số thao tác cơ bản trong PTN hóa học ở trường THPT.
Phụ lục: Một số vấn đề về cấu trúc, trang bị và sử dụng phòng bộ môn hóa học
trường THPT.
2. “Hướng dẫn thí nghiệm hóa học 11” của tác giả Trần Quốc Đắc, NXB Giáo dục

(2007) [17].
Tài liệu này gồm 3 chương:


Chương 1: Hướng dẫn tiến hành thí nghiệm hóa học biểu diễn của GV và thí nghiệm
nghiên cứu của HS. (Chương này gồm có 76 T/N tương ứng với 24 nội dung bài học).
Chương 2: Hướng dẫn tiến hành thí nghiệm thực hành của HS.
Chương 3: Hướng dẫn tiến hành một số thí nghiệm hóa học vui.
Đây là những cuốn sách có tính khoa học cao được biên soạn tỉ mỉ và công phu, ở
một số T/N tài liệu còn giới thiệu những phương án thực hiện khác nhau để GV có thể tự
chọn cách thực hiện T/N cho phù hợp với điều kiện thực tế và nhu cầu dạy học của từng
trường. Bên cạnh đó tài liệu còn nêu các chú ý ứng với các phương án thực hiện nhằm giúp
cho GV thực hiện T/N được thành công nhất.
3. “Thí nghiệm hóa học ở trường phổ thông” của nhóm tác giả Nguyễn Thị Sửu,
Hoàng Văn Côi, NXB Khoa Học và Kỹ Thuật (2008) [35].
Tài liệu gồm 3 phần với 274 thí nghiệm:
Phần I: Thí nghiệm về các nhóm nguyên tố - Hợp chất vô cơ và phân tích hóa học
phổ thông (có 202 T/N).
Phần II: Các thí nghiệm về hợp chất hữu cơ (có 59 T/N).
Phần III: Thí nghiệm hóa học vui (có 13 T/N).
Đây là một tài liệu được biên soạn khá công phu, với một số T/N tài liệu còn giới
thiệu những phương án thực hiện khác nhau để GV có thể tự chọn cách thực hiện T/N cho
phù hợp với điều kiện thực tế và nhu cầu dạy học của từng trường. Bên cạnh đó ở cuối mỗi
T/N còn nêu một số câu hỏi để củng cố thêm phần kiến thức cho mỗi nội dung T/N. Tuy
nhiên tài liệu này biên soạn các bài T/N không bám sát chương trình sgk phổ thông.
4. “Thực hành thí nghiệm hóa học lớp 8” của nhóm tác giả Nguyễn Phú Tuấn, Vũ
T
1

Anh Tuấn, Nguyễn Hồng Thúy, NXB Giáo dục (2008) [38].

Tài liệu gồm ba phần:
T
1

Phần thứ nhất: Một số vấn đề về thí nghiệm thực hành hóa học ở trường THCS.
T
1

T
1

T
1

- Một số quy tắc an toàn trong PTN
T
1

- Cách sử dụng hóa chất
T
1

- Các dụng cụ thí nghiệm hóa học lớp 8
T
1

- Các hóa chất dùng cho thí nghiệm hóa học lớp 8
T
1

- Hướng dẫn sử dụng một số dụng cụ đơn giản trong PTN
T
1

Phần thứ hai: Thực hiện các bài thực hành trong sách giáo khoa hóa học lớp 8.
T
1

T
1

T
1

- Bài TH số 1: Tính chất nóng chảy của chất, tính chất từ hỗn hợp
T
1


- Bài TH số 2: Sự lan tỏa của chất
T
1

- Bài TH số 3: Dấu hiệu của hiện tượng và phản ứng
T
1

- Bài TH số 4: Điều chế, thu khí oxi và thử tính chất của oxi
T
1

- Bài TH số 5: Điều chế, thu khí hiđro và thử tính chất của khí hiđro
T
1

- Bài TH số 6: Tính chất hóa học của nước
T
1

- Bài TH số 7: Pha chế dung dịch theo nồng độ
T
1

Phần thứ ba: Một số câu hỏi và bài tập thực hành
T
1

T
1

5. “Thực hành thí nghiệm hóa học lớp 9” của nhóm tác giả Nguyễn Phú Tuấn, Vũ
T
1

Anh Tuấn, Nguyễn Hồng Thúy, NXB Giáo dục (2008) [39].
Tài liệu gồm ba phần:
T
1

Phần thứ nhất: Một số vấn đề về thí nghiệm thực hành hóa học ở trường THCS.

T
1

T
1

T
1

Phần thứ hai: Thực hiện các bài thực hành trong sách giáo khoa hóa học lớp 9.
T
1

T
1

T
1

- Bài TH số 1: Tính chất hóa học của oxit và axit
T
1

- Bài TH số 2: Tính chất hóa học của bazơ và muối
T
1

- Bài TH số 3: Tính chất hóa học của nhôm và sắt
T
1

- Bài TH số 4: Tính chất hóa học của phi kim và hợp chất của chúng
T
1

- Bài TH số 5: Tính chất của hiđrocácbon
T
1

- Bài TH số 6: Tính chất của rượu và axit
T
1

- Bài TH 7: Tính chất của gluxit
T
1

Phần thứ ba: Một số câu hỏi và bài tập thực hành
T
1

6. “Vở thực hành hóa học 8” của nhóm tác giả Đặng Thị Oanh, Hoàng Văn Côi,
NXB Đại học Sư phạm (2008) [28].
Nội dung của tài liệu gồm các phần:
- Nội quy phòng thí nghiệm
- Các bài thực hành hóa học 8 (gồm 7 bài thực hành)
- Hướng dẫn sử dụng đĩa VCD thí nghiệm thực hành
7. “Vở thực hành hóa học 9” của nhóm tác giả Đặng Thị Oanh, Hoàng Văn Côi,
NXB Đại học Sư phạm (2009) [29].
Nội dung của tài liệu gồm các phần:

- Nội quy phòng thí nghiệm
T
1

- Các bài thực hành hóa học 9 (gồm 7 bài thực hành)
- Hướng dẫn sử dụng đĩa VCD thí nghiệm thực hành
T
1


8. “Vở thực hàng hóa học 12 nâng cao” của nhóm tác giả Đặng Thị Oanh, Hoàng
Văn Côi, NXB Đại học Sư phạm (2009) [30].
Nội dung của tài liệu gồm các phần:
- Nội quy phòng thí nghiệm
T
1

- Các bài thực hành hóa học 12:
T
1

Bài TH số 1: Điều chế Este và tính chất của một số cacbonhiđrat
T
1

Bài TH số 2: Một số tính chất của amin, aminoaxit và protein
T
1

Bài TH số 3: Dãy điện hóa của kim loại, điều chế kim loại

T
1

Bài TH số 4: Sự ăn mòn và các biện pháp chống ăn mòn kim loại
T
1

Bài TH số 5: Tính chất của kim loại kiềm, kim loại kiềm thổ và hợp chất của chúng
T
1

Bài TH số 6: Tính chất của nhôm và hợp chất của nhôm
T
1

Bài TH số 7: Tính chất hóa học của crom, sắt, đồng và những hợp chất của chúng
T
1

Bài TH số 8: Nhận biết một số ion trong dung dịch
T
1

Bài TH số 9: Chuẩn độ dung dịch
T
1

Nhóm tài liệu 6, 7 và 8 được thiết kế theo từng bài tương ứng với các bài TH trong
sgk. Tài liệu được xây dựng theo hướng mở để người sử dụng có thể ghi chép các thông tin,
kết quả khi làm T/N và đặc biệt có đĩa VCD hướng dẫn đi cùng. Đây là những tài liệu thiết

thực và hữu dụng cho việc dạy và học TH và khá gần gũi với hướng mà đề tài nghiên cứu.
9. “Thực hành hóa học 8” của tác giả Nguyễn Phú Tuấn, NXB Đại học Sư phạm
T
1

(2009) [40].
Nội dung của tài liệu gồm các phần:
T
1

Chương I. Một số điểm chung về thí nghiệm thực hành hoá học lớp 8.
T
1

Chương II. Thực hiện các thí nghiệm trong bài học mới.
T
1

Chương III. Thực hiện các bài thực hành trong sách Hóa học lớp 8.
T
1

Chương IV. Bài tập có nội dung gắn với đời sống, sản xuất và thực hành Hoá học.
T
1

10. “Thực hành hóa học 9” của tác giả Nguyễn Phú Tuấn, NXB Đại học Sư phạm
T
1

(2009) [41].
Nội dung của tài liệu gồm các phần:
T
1

Chương I. Một số điểm chung về thí nghiệm thực hành hoá học lớp 9.
T
1

Chương II. Thực hiện các thí nghiệm trong bài học mới.
T
1

Chương III. Thực hiện các bài thực hành trong sách hóa học lớp 9.
T
1

Chương IV. Bài tập có nội dung gắn với đời sống, sản xuất và TH hoá học.
T
1


11. “Hướng dẫn thí nghiệm và bài tập thực nghiệm hóa học 8” của nhóm tác giả Trần
T
1

Quốc Đắc, Trần Trung Ninh, NXB Giáo dục (2010).
12. “Hướng dẫn thí nghiệm và bài tập thực nghiệm hóa học 9” của nhóm tác giả Trần
T
1

Quốc Đắc, Trần Trung Ninh, NXB Giáo dục (2010).
Đây là những tư liệu quý, có giá trị về thực tiễn đối với việc dạy và học T/N hóa học,
từ đó có thể rút ra nhiều điều bổ ích và những gợi ý quan trọng. Chúng tôi đã vận dụng một
số ý tưởng của các tài liệu trên để phục vụ cho đề tài.
1.1.2. Các luận án, luận văn nghiên cứu về thí nghiệm hóa học
1. Luận án PTS Khoa học Sư phạm – Tâm lý “Hoàn thiện hệ thống thí nghiệm hóa
học để nâng cao chất lượng dạy học ở trường THCS Việt Nam” của tác giả Trần Quốc Đắc
(1992) [13].
Luận án có 3 chương:
Chương I. Những cơ sở lý luận và thực tiễn của việc nghiên cứu hoàn thiện hệ thống
thí nghiệm trong dạy học hoá học ở trường phổ thông.
Chương II. Nghiên cứu cải tiến hệ thống thí nghiệm trong dạy học hoá học ở trường
THCS Việt Nam.
Chương III. Thực nghiệm sư phạm.
Trong công trình nghiên cứu này tác giả đã:
- Xác định hệ thống thí nghiệm hoá học ở trường THCS gồm 105 T/N biểu diễn và
27 T/N thực hành.
- Đề xuất 13 dụng cụ T/N cải tiến và cách sử dụng chúng.
- Đề xuất 13 T/N cải tiến và phương pháp tiến hành có kết quả các T/N đó.
Những kết quả thu được từ công trình rất bổ ích và thiết thực, có thể vận dụng một
phần nào đó những kết quả nghiên cứu ở chương trình THCS sang chương trình THPT của
đề tài.
2. Luận án TS Khoa học giáo dục “Hoàn thiện kĩ thuật, phương pháp sử dụng thí
nghiệm hóa học và thiết bị dạy học để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hóa học ở các
trường phổ thông miền núi” của tác giả Nguyễn Phú Tuấn (2000) [37].
Luận án có 3 chương:


Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc hoàn thiện kĩ thuật, phương pháp sử

dụng T/N hóa học và thiết bị dạy học để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hóa học ở các
trường phổ thông miền núi.
Chương 2: Nghiên cứu hoàn thiện kĩ thuật, phương pháp sử dụng T/N hóa học và
thiết bị dạy học để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hóa học ở các trường phổ thông
miền núi.
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm và triển khai kết quả nghiên cứu trong dạy học bộ
môn hóa học ở các trường phổ thông miền núi.
Ở công trình nghiên cứu này có một số nội dung đáng chú ý:
* Thực trạng trang thiết bị đồ dùng dạy học ở các trường phổ thông miền núi:
- Trang thiết bị dạy học còn nhiều khó khăn, thiếu thốn.
- Cách dạy chủ yếu là thầy truyền thụ kiến thức một chiều, trò thụ động tiếp thu kiến
thức.
- Chất lượng dạy học hóa học còn rất hạn chế.
- Dụng cụ T/N và hoá chất còn nghèo nàn và không đồng bộ.
- Điều kiện tối thiểu giúp GV chuẩn bị và tiến hành T/N còn rất hạn chế.
* Phương hướng nghiên cứu hoàn thiện kĩ thuật, phương pháp sử dụng T/N trong dạy
học hoá học:
- Cải tiến, chế tạo một số dụng cụ T/N hóa học đảm bảo yêu cầu khoa học sư phạm,
phù hợp thực tiễn.
- Giới thiệu một số hóa chất gần gũi và sẵn có để thay thế cho những hóa chất không
được trang bị.
- Dùng những dụng cụ tự tạo để thực hiện 13 T/N.
* Phương hướng nghiên cứu sử dụng T/N hoá học để góp phần đổi mới PPDH hóa
học:
- GV sử dụng T/N để chủ động điều khiển các hoạt động của HS, giúp các em tích
cực hoạt động.
- Phác thảo quy trình thiết kế bài soạn, tóm tắt một số hoạt động chính của GV và HS
trong một tiết học. Đề nghị một số biện pháp sử dụng T/N và phương tiện kĩ thuật để phát
huy tính chủ động tích cực của HS.
Đây là một công trình nghiên cứu vừa có tính khoa học cao vừa có giá trị thực tiễn

lớn. Những kết quả thu được từ công trình rất bổ ích và thiết thực, không chỉ phù hợp với


các trường phổ thông miền núi mà còn rất nhiều khả năng mở rộng hướng nghiên cứu ra
một số điều kiện trường lớp khác.
Ngoài các tài liệu trên còn có một số tài liệu khác đã nghiên cứu T/N ở trường THPT:
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Hoàn thiện kĩ thuật và phương pháp tiến hành thí
nghiệm thực hành bộ môn phương pháp giảng dạy hóa học ở trường ĐHSP và CĐSP Quy
T
1

T
1

Nhơn ” của tác giả Nguyễn Thị Kim Chi (2001).
• Luận văn thạc sĩ giáo dục “Sử dụng thí nghiệm và phương tiện kĩ thuật dạy học để
nâng cao tính tích cực, chủ động của học sinh trong học tập hóa học lớp 10, lớp 11 trường
THPT ở Hà Nội” của tác giả Nguyễn Thị Hoa (2003).
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Nghiên cứu sử dụng thí nghiệm hóa học theo
hướng tích cực hóa hoạt động học tập của học sinh trong dạy học hóa vô cơ ở trường THPT
” của tác giả Cao Ngọc Sằng (2004), trường Đại học Sư phạm Huế.
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “ Nghiên cứu sử dụng thí nghiệm hóa học của học
sinh nhằm nâng cao chất lượng dạy học trong quá trình giảng dạy hóa vô cơ lớp 10, 11, 12 ở
trung tâm giáo dục thường xuyên ” của tác giả Nguyễn Văn Lưu (2005), trường Đại học Sư phạm
Huế.
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Hình thành và phát triển khái niệm các loại phản
ứng hóa học thông qua sử dụng thí nghiệm và bài tập hóa học trong chương trình hóa học
lớp 10 THPT” của tác giả Thái Hạ Quyên (2007), trường Đại học Sư phạm Huế.
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Lựa chọn sử dụng khai thác thí nghiệm hóa học
để khắc sâu kiến thức hóa học phần phi kim trong chương trình THPT ” của tác giả Nguyễn

Kháng (2007), trường Đại học Sư phạm Huế.
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Một số biện pháp nâng cao chất lượng rèn luyện
kiến thức - kĩ năng thí nghiệm trong chương trình hóa học 10 nâng cao cho học sinh theo
hướng dạy học tích cực” của tác giả Đỗ Thị Bích Ngọc (2009), trường Đại học Sư phạm
TPHCM.
• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Sử dụng thí nghiệm trong dạy học môn hóa lớp 10,
11 trường THPT tỉnh Dăk Lăk” của tác giả Võ Phương Uyên (2009), trường Đại học Sư phạm
TPHCM.


• Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Sử dụng thí nghiệm hóa học để tổ chức hoạt động
học tập tích cực cho học sinh lớp 11 Trung học phổ thông” của tác giả Nguyễn Thị Trúc
T
2

Phương (2010), trường Đại học Sư phạm TPHCM.
T
2

T
2

Nội dung của các luận văn trên đề cập đến các vấn đề: Hệ thống các T/N cần sử dụng
trong chương trình THPT; hoàn thiện kĩ thuật và phương pháp tiến hành T/N; sử dụng T/N
để khắc sâu kiến thức, rèn luyện kĩ năng; đề xuất các biện pháp sử dụng T/N góp phần nâng
cao chất lượng dạy học hóa học ở trường phổ thông.
Qua việc tìm hiểu các luận văn có đề cập đến T/N hóa học, chúng tôi rút ra nhiều bài
học bổ ích trong quá trình thực hiện luận văn của mình. Chúng tôi nhận thấy rằng, việc
nghiên cứu sử dụng T/N hóa học trong dạy học đã và đang thu hút được sự quan tâm của
nhiều nhà nghiên cứu, nhất là trong những năm gần đây. Tuy nhiên, hướng nghiên cứu về tổ

chức dạy học tiết TH hóa học – một tiết học đặc trưng và quan trọng của môn hóa học – lại
chưa nhiều và chưa chuyên sâu. Chính vì vậy, chúng tôi chọn nghiên cứu đề tài này với
mong muốn góp một phần công sức của mình vào việc nâng cao chất lượng dạy học môn
hóa học ở trường phổ thông.

1.2. Một số vấn đề về sự đổi mới quá trình dạy học hóa học [54]
Sự đổi mới quá trình dạy học hóa học được thực hiện với sự đổi mới đồng bộ mục
tiêu; nội dung giáo dục; PPDH và hình thức tổ chức dạy học (trong đó chú ý đến hoạt động
của GV và HS); phương tiện, điều kiện dạy học; đánh giá kết quả dạy học.
1.2.1. Sự đổi mới mục tiêu
Từ yêu cầu của xã hội hiện đại, mục tiêu giáo dục cũng cần được thay đổi để đào tạo
những con người thích ứng với xã hội phát triển, với bản thân người học.
Trong mục tiêu giáo dục của các cấp học, bậc học đã có điểm mới là tập trung hơn
nữa vào việc hình thành năng lực cho HS đó là: năng lực nhận thức, năng lực hành động
(năng lực giải quyết vấn đề), năng lực thích ứng với điều kiện xã hội.
Trong mục tiêu của môn hóa học đã xác định rõ: “Ngoài những kiến thức, kĩ năng
hóa học cơ bản HS phải đạt được, cần chú ý nhiều hơn tới việc hình thành các kĩ năng vận
dụng kiến thức, kĩ năng tiến hành nghiên cứu khoa học hóa học như: quan sát, phân loại,
thu thập thông tin, dự đoán khoa học, đề ra giả thuyết, giải quyết vấn đề, tiến hành T/N từ
đơn giản đến phức tạp…để HS có thể tự phát hiện và giải quyết một cách chủ động, sáng tạo
các vấn đề thực tế có liên quan tới hóa học”.


1.2.2. Sự đổi mới hoạt động của giáo viên hóa học
Với yêu cầu đổi mới PPDH theo hướng tích cực hóa hoạt động học tập của HS thì
hoạt động của GV hóa học cũng phải có sự đổi mới. Người GV hóa học với vai trò người
thiết kế, tổ chức, điều khiển các hoạt động của HS để đạt mục tiêu dạy học. Người GV hóa
học cần thực hiện các hoạt động cụ thể như:
- Thiết kế giáo án giờ học bao gồm các hoạt động của HS theo các mục tiêu cụ thể
của mỗi bài học hóa học mà HS cần đạt được.

- Tổ chức các hoạt động trên lớp để HS hoạt động theo cá nhân hoặc theo nhóm như:
nêu vấn đề cần nghiên cứu, tổ chức các hoạt động tìm tòi, phát hiện tri thức và hình thành kĩ
năng hóa học.
- Định hướng, điều chỉnh các hoạt động của HS: chính xác hóa khái niệm hóa học
được hình thành, các kết luận về bản chất hóa học của các hiện tượng mà HS tự tìm tòi,
thông báo thêm một số thông tin mà HS không tự tìm tòi được qua các hoạt động trên lớp.
- Thiết kế và thực hiện việc sử dụng các phương tiện trực quan, hiện tượng thực tế,
T/N hóa học, mô hình mẫu vật như là nguồn thông tin để HS khai thác, tìm kiếm, phát hiện
kiến thức, kĩ năng hóa học.
- Động viên, khuyến khích, tạo điều kiện để HS vận dụng được nhiều hơn những
kiến thức thu được vào giải quyết một số vấn đề có liên quan tới hóa học trong thực tế đời
sống, sản xuất.
1.2.3. Sự đổi mới hoạt động học tập của học sinh
Hoạt động học tập của HS được chú trọng, tăng cường trong giờ học và mang tính chủ
động. Quá trình học tập hóa học là quá trình HS tự học, tự khám phá tìm tòi để thu nhận
kiến thức một cách chủ động tích cực. Đây chính là quá trình tự phát hiện và giải quyết các
vấn đề. Như vậy trong giờ học, HS được hướng dẫn để tiến hành các hoạt động sau:
- Phát hiện vấn đề cần nghiên cứu hoặc nắm bắt vấn đề học tập do GV nêu.
- Thực hiện các hoạt động cá nhân hoặc hợp tác theo nhóm để tìm tòi, giải quyết
các vấn đề đặt ra (tăng cường năng lực hành động và giao tiếp). Các hoạt động cụ thể có thể
là:
+ Dự đoán, phán đoán, suy luận trên cơ sở lí thuyết, đề ra giả thuyết khi giải
quyết một vấn đề mang tính lí luận.
+ Tiến hành T/N, quan sát, mô tả, giải thích và rút ra kết luận.


+ Trả lời câu hỏi, giải bài toán hóa học.
+ Thảo luận vấn đề học tập theo nhóm và rút ra kết luận.
+ Báo cáo kết quả hoạt động cá nhân, nhóm hoặc phát biểu quan điểm, nhận định
của mình về một vấn đề học tập.

- Vận dụng kiến thức, kĩ năng đã biết để giải thích, tìm hiểu một số hiện tượng hóa
học xảy ra trong thực tế đời sống.
- Đánh giá việc nắm vững kiến thức, kĩ năng hóa học của bản thân và các bạn trong
lớp (Tự đánh giá và đánh giá lẫn nhau).
Như vậy, việc đổi mới PPDH hóa học là phải tác động vào HS để HS được hoạt động
nhiều hơn, suy nghĩ nhiều hơn; tích cực, chủ động trong các hoạt động chiếm lĩnh kiến thức,
kĩ năng hóa học, có ý thức và biết cách vận dụng kiến thức hóa học vào thực tế đời sống.
Thông qua các hoạt động học tập tích cực thì HS không chỉ nắm vững các kiến thức, kĩ năng
hóa học mà còn nắm được phương pháp học tập, kĩ năng hoạt động tìm tòi, phát hiện và giải
quyết vấn đề học tập một cách linh hoạt và sáng tạo.
1.2.4. Đổi mới các hình thức tổ chức dạy học và sử dụng phương tiện dạy học
Hình thức tổ chức dạy học lớp-bài được thay đổi đa dạng, phong phú hơn để phù hợp
với hoạt động học tập tìm tòi cá nhân, hoạt động theo nhóm và cả lớp học.
Địa điểm học của HS không chỉ diễn ra trên lớp mà còn được thực hiện ở phòng bộ
môn, phòng học đa phương tiện, ở ngoài trường học…HS không chỉ thu nhận thông tin
trong sgk mà còn qua sách tham khảo, các phương tiện thông tin, phương tiện kĩ thuật
(băng, đĩa, mạng internet) và tham gia các hoạt động chia sẻ thông tin thu được.
Các phương tiện dạy học được đa dạng hóa, không chỉ là phấn, bảng, sách vở…mà
còn dùng dụng cụ T/N, hóa chất, mô hình, mẫu vật, biểu bảng, hình ảnh, băng hình, bản
trong, máy chiếu, máy vi tính, phần mềm dạy học hóa học.
Các thí nghiệm hóa học, phương tiện dạy học được sử dụng chủ yếu như là nguồn
kiến thức để HS tìm tòi, phát hiện, thu nhận kiến thức và cả phương pháp nhận thức. Việc
sử dụng phương tiện dạy học chứng minh cho lời giảng được hạn chế dần.
1.2.5. Sử dụng phối hợp một cách linh hoạt các phương pháp đặc thù của hóa học
Trong quá trình đổi mới PPDH hóa học, GV hóa học cần chú trọng đến việc khai thác
các yếu tố tích cực trong từng PPDH được sử dụng và cáp PPDH đặc thù của hóa học để
thực hiện yêu cầu tạo điều kiện cho HS được hoạt động nhiều hơn, tích cực hơn, chủ động


hơn trong giờ học. GV cần tăng cường sử dụng các PPDH: nêu và giải quyết vấn đề, đàm

thoại tìm tòi, nghiên cứu… kết hợp với T/N, phương tiện nghe nhìn hiện đại, các câu hỏi,
bài tập hóa học theo hướng dạy học tích cực như:
- Các T/N hóa học chủ yếu do HS thực hiện theo hướng T/N nghiên cứu, dùng T/N
kiểm tra giả thuyết khoa học, kiểm nghiệm dự đoán.
- Hoạt động đàm thoại tìm tòi được thực hiện bằng phiếu học tập, trong đó yêu cầu
HS trả lời hệ thống câu hỏi, bài tập nhằm giải quyết một nội dung học tập.
- HS báo cáo kết quả hoạt động bằng lời, bằng giấy, hoặc bản trong.
- PPDH nêu và giải quyết vấn đề được thực hiện theo hướng GV nêu vấn đề hoặc tổ
chức cho HS hoạt động phát hiện vấn đề. Mỗi HS hoặc nhóm HS hoạt động tích cực dưới sự
chỉ đạo của GV để giải quyết vấn đề, tìm ra tri thức cần lĩnh hội. Trong quá trình giải quyết
vấn đề cần tổ chức cho mọi HS đều tham gia các hoạt động cá nhân, thí nghiệm, thảo luận,
trao đổi trong nhóm, nhận xét, đánh giá, rút ra kết luận về kiến thức, phương pháp nhận thức
cần lĩnh hội.
Như vậy, chúng ta cần quán triệt quan điểm đổi mới PPDH hóa học là chú trọng phát
huy, sử dụng các yếu tố tích cực đã có trong các PPDH hóa học, tiếp thu có chọn lọc những
quan điểm, phương pháp tích cực trong khoa học giáo dục hiện đại như: dạy học kiến tạo,
dạy học hợp tác theo nhóm nhỏ, dạy học lấy HS làm trung tâm, dạy học tương tác…Việc
lựa chọn PPDH và sự kết hợp các PPDH nhằm phát huy cao độ tính tích cực nhận thức của
HS, cần đảm bảo sự phù hợp với mục tiêu, nội dung bài học, đối tượng HS cụ thể và điều
kiện cơ sở vật chất của từng địa phương.

1.3. Thực hành thí nghiệm trong dạy học hóa học
1.3.1. Thí nghiệm hoá học
1.3.1.1. Khái niệm
Theo Từ điển Tiếng Việt NXB Khoa học Xã hội 1992, thí nghiệm có 2 nghĩa: nghĩa
thứ nhất là “gây ra một hiện tượng, một sự biến đổi nào đó trong điều kiện xác định để quan
sát, tìm hiểu, nghiên cứu, kiểm tra hay chứng minh; nghĩa thứ hai là “làm thử để rút kinh
nghiệm”.
Theo Đại từ điển tiếng Việt NXB Văn hóa thông tin 1999, thí nghiệm là “làm thử
theo những điều kiện, nguyên tắc đã được xác định để nghiên cứu, chứng minh”.

Như vậy, thí nghiệm là một phần của hiện thực khách quan được thực hiện hay tái
hiện lại trong các điều kiện đặc biệt, trong đó con người có thể chủ động điều khiển các yếu
tố tác động vào quá trình xảy ra để phục vụ cho những mục đích nhất định. Thí nghiệm giúp
con người loại bỏ những cái phụ, không bản chất để tìm ra bản chất của sự vật hiện tượng.
Thí nghiệm giúp con người phát hiện ra những quy luật còn ẩn náu trong tự nhiên hoặc
kiểm chứng, làm sáng tỏ những giả thuyết khoa học.
Trong đề tài nghiên cứu này, khái niệm thí nghiệm được giới hạn trong một phạm vi
hẹp hơn là “thực hiện các phản ứng, quá trình hóa học phục vụ cho việc dạy học hóa học”.
1.3.1.2. Vai trò của thí nghiệm trong dạy học hoá học [42]
a) Thí nghiệm là phương tiện trực quan
Thí nghiệm là phương tiện trực quan chính yếu, được dùng phổ biến và giữ vai trò
quyết định trong quá trình dạy học hóa học. T/N giúp HS chuyển từ tư duy cụ thể sang tư
duy trừu tượng và ngược lại thông qua việc trực tiếp làm quen với các tính chất lý hóa của
các chất hóa học, từ đó hiểu rõ các quá trình hóa học, nắm bắt các khái niệm, định luật, học
thuyết hóa học.
b) Thí nghiệm là cầu nối giữa lý thuyết và thực tiễn
Nhiều T/N rất gần gũi với đời sống, với các quy trình công nghệ. Chính vì vậy, T/N
giúp HS vận dụng các điều đã học vào thực tế cuộc sống. Khi quan sát T/N (tự mình hoặc
GV làm) HS ghi nhớ các T/N, nếu HS gặp lại hiện tượng trong tự nhiên, HS sẽ hình dung
lại kiến thức và giải thích được hiện tượng một cách dễ dàng. Từ đó HS phát huy được tính
tích cực, sáng tạo và ứng dụng kiến thức nhạy bén trong những trường hợp khác nhau. Như
vậy, việc dạy học hóa học đã thực hiện đúng mục tiêu chung của giáo dục, đó là đào tạo
những con người toàn diện về mọi mặt, hình thành những kĩ năng cần thiết, khả năng thích
ứng trong mọi tình huống.
c) Rèn luyện kĩ năng thực hành
Trong tất cả các T/N khoa học, đặc biệt là T/N về hóa học, nếu không cẩn thận sẽ gây
ra nguy hiểm có khi dẫn đến tử vong. Khi thực hành T/N, HS phải làm đúng các thao tác
cần thiết, sử dụng lượng hóa chất thích hợp nên HS vừa tăng cường khéo léo và kĩ năng

thao tác, vừa phát triển kĩ năng giải quyết vấn đề. Từ đó HS sẽ hình thành những đức tính
cần thiết của người lao động mới: cẩn thận, ngăn nắp, kiên nhẫn, trung thực, chính xác,
khoa học, kĩ thuật,…


d) Phát triển tư duy, nâng cao lòng tin vào khoa học
Thí nghiệm giúp HS phát triển tư duy, hình thành thế giới quan duy vật biện chứng.
Đứng trước T/N, HS sẽ tăng cường sức chú ý đối với các hiện tượng nghiên cứu, tiến hành
các thao tác tư duy như phân tích, tổng hợp, so sánh, khái quát hóa ... để rút ra kết luận đúng
đắn. Khi làm T/N hoặc được tận mắt nhìn thấy những hiện tượng hóa học xảy ra, HS sẽ tin
tưởng vào kiến thức đã học và cũng thêm tin tưởng vào chính bản thân mình.
e) Gây hứng thú cho học sinh
GV sử dụng T/N vào tiết học sẽ gây hứng thú cho HS trong quá trình học tập. Nếu
HS quan sát được những T/N hấp dẫn, HS sẽ muốn khám phá những T/N và tính chất hóa
học của các chất. Để giải thích được các câu hỏi: làm thế nào để tự mình thực hiện được các
T/N hấp dẫn? Tại sao các chất pư với nhau lại tạo ra được hiện tượng như vậy? Mình có thể
sử dụng chất khác mà vẫn tạo ra được hiện tượng như trên không? Từ đó HS sẽ tự mình đi
tìm hiểu vấn đề chứ không phải đợi thầy cô nhắc nhở.
Như vậy, cùng với lý thuyết, T/N hóa học có vai trò hết sức quan trọng trong nghiên
cứu khoa học cũng như trong dạy học hóa học: Ai học hóa học mà chưa từng làm T/N hoặc
quan sát T/N thì có thể xem như chưa học hóa.
1.3.1.3. Phân loại
a) Thí nghiệm trong hệ thống các phương tiện dạy học [3]
Phương tiện dạy học cơ bản phổ biến rộng rãi trong nhà trường gồm 3 loại:
- Phương tiện kỹ thuật dạy học (các phương tiện nghe nhìn và máy dạy học).
- Phương tiện trực quan (đồ dùng dạy học trực quan).
- Thí nghiệm nhà trường.
Đối với hoá học thì T/N nhà trường là phương tiện dạy học quan trọng nhất.
b) Phân loại thí nghiệm [10]
* Thí nghiệm của giáo viên

Là những T/N do GV trực tiếp thực hiện, trình bày trước HS. Đây là hình thức T/N
quan trọng nhất trong dạy học hóa học ở trường phổ thông.
Thí nghiệm của GV có những ưu điểm sau:
- Nhanh, tiết kiệm hóa chất, ít tốn thời gian thực hiện.
- Thao tác mẫu mực, cho kết quả chuẩn xác.
- Dụng cụ được chuẩn bị chu đáo, có chọn lọc và đơn giản.
- Có thể thực hiện được các T/N phức tạp, nguy hiểm, độc hại


* Thí nghiệm của học sinh
Là những T/N do HS trực tiếp thực hiện trong quá trình học tập, được áp dụng trong
một số trường hợp sau:
- Khi học bài mới: HS có thể thực hiện một số T/N nghiên cứu tính chất của các chất.
- Khi ôn tập, luyện tập: HS thể thực hiện một số T/N để khắc sâu kiến thức hay áp
dụng lý thuyết để giải quyết một số bài toán thực tiễn.
- Khi kiểm tra: Để chuẩn bị kiến thức cho bài mới, HS cũng có thể được yêu cầu thực
hiện T/N nhằm gợi nhớ, tái hiện kiến thức cũ, tạo bước đệm cho việc lĩnh hội kiến thức mới.
- Khi thực hành: trong sgk hiện hành, tỷ lệ các bài TH đã tăng lên đáng kể (khoảng
9%). Các T/N do HS thực hiện trong các bài TH thường là những T/N đơn giản, dễ làm,
dụng cụ đơn giản, hóa chất ít độc hại nguy hiểm.
Về cách thức tiến hành, T/N của HS có thể được tiến hành theo một số cách:
- Thí nghiệm đồng loạt: đây là hình thức tổ chức cho một nội dung TH tốt nhất, trong
đó từng HS được thực hiện T/N một cách độc lập.
- Thí nghiệm theo nhóm HS: là hình thức trong đó một số HS thay nhau làm T/N, số
còn lại quan sát, theo dõi, thảo luận.
* Thí nghiệm ngoại khóa
Thí nghiệm ngoại khóa thường được tổ chức trong các buổi ngoại khóa, trong các
ngày hội hóa học vui. Loại T/N tiến hành theo hình thức này giúp lôi cuốn, làm HS có hứng
thú tìm tòi, học tập môn hóa học.
Thí nghiệm ngoại khóa cũng bao gồm những T/N mà HS làm ngoài nhà trường.

Trong những trường hợp cho phép, GV có thể giao nội dung, hướng dẫn cách tiến hành để
HS thực hiện các T/N tại nhà. Đây là loại T/N và cách tiến hành rất đa dạng, phong phú
hướng cho HS vận dụng kiến thức hóa học vào thực tiễn, giúp cho việc dạy học hóa học ở
trường phổ thông mang tính thực tiến cao hơn, giúp HS hứng thú học tập.
Có thể tóm tắt sự phân loại các T/N hóa học ở trường phổ thông theo sơ đồ sau:


T/N HÓA HỌC Ở TRƯỜNG PT

T/N CỦA GIÁO VIÊN
(DO GV THỰC HIỆN)

T/N CỦA HỌC SINH
(DO HS THỰC HIỆN)

T/N CỦA HỌC SINH
(DO HS THỰC HIỆN)

T/N NGHIÊN CỨU KIẾN
THỨC MỚI

T/N NGHIÊN CỨU
HỌC TẬP

T/N THỰC HÀNH

T/N HÓA HỌC VUI

T/N KHI ÔN TẬP,
LUYỆN TẬP, KIỂM TRA

T/N TẠI NHÀ

Hình 1.1. Phân loại các T/N hóa học ở trường phổ thông
1.3.2. Bài thực hành hóa học [26]
1.3.2.1. Khái niệm
Thí nghiệm thực hành là hình thức T/N do HS tự làm khi hoàn thiện kiến thức nhằm
minh hoạ, ôn tập, củng cố, vận dụng kiến thức đã học và rèn luyện kĩ năng, kĩ xảo hoá học.
1.3.2.2. Ý nghĩa của các bài thực hành hoá học
Đây là phương pháp học tập đặc thù của hóa học có tác dụng giáo dục, rèn luyện
HS một cách toàn diện và có ý nghĩa to lớn trong việc thực hiện nhiệm vụ trí dục, đức dục,
phát triển HS vì các lý do sau:
1. Giúp HS nắm vững kiến thức và thiết lập được lòng tin vào khoa học, hình thành
và nâng cao hứng thú học tập bộ môn.
2. Phát triển tốt hơn hoạt động của các giác quan, hoạt động tư duy và tư duy sáng
tạo.
3. Rèn luyện các kĩ năng, kĩ xảo hoá học cho HS nhất là các kĩ năng, thao tác sử
dụng hoá chất, dụng cụ T/N, kĩ năng quan sát mô tả hiện tượng T/N và kĩ năng vận dụng
kiến thức hoá học.
4. Giúp HS hình thành phương pháp nghiên cứu hoá học như phát hiện, đề xuất vấn
đề nghiên cứu, dự đoán lý thuyết, lựa chọn dụng cụ hoá chất và xây dựng phương án tiến
hành T/N, quan sát màu sắc các chất tham gia pư, tiến hành các thao tác T/N và quan sát mô