một số biện pháp nâng cao chất lượng dạy học tiết thực hành hóa học ở trường trung học phổ thông (chương trình hóa học lớp 10 cơ bản và nâng cao)

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Mai Anh

MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG
DẠY HỌC TIẾT THỰC HÀNH HÓA HỌC Ở
TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
(Chương trình hóa học lớp 10 cơ bản và nâng cao)

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

Thành phố Hồ Chí Minh - 2012


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH

Nguyễn Mai Anh

MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG
DẠY HỌC TIẾT THỰC HÀNH HÓA HỌC Ở
TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
(Chương trình hóa học lớp 10 cơ bản và nâng cao)

Chuyên ngành: Lý luận và phương pháp dạy học Hóa học
Mã số: 60 14 10

LUẬN VĂN THẠC SĨ GIÁO DỤC HỌC

NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC

TS. NGUYỄN PHÚ TUẤN

Thành phố Hồ Chí Minh - 2012


LỜI CẢM ƠN
Luận văn được hoàn thành với cố gắng hết mình của bản thân, cùng với
sự giúp đỡ vô cùng nhiệt tình của thầy cô, gia đình, bạn bè và các em học sinh.
Xin gửi lời tri ân sâu sắc nhất đến TS. Nguyễn Phú Tuấn, PGS.TS. Trịnh
Văn Biều, những người Thầy đã luôn tận tình hướng dẫn, động viên khích lệ em
trong quá trình thực hiện luận văn cao học.
Xin gửi lời biết ơn chân thành đến tất cả các Thầy Cô đã tham gia giảng
dạy lớp Cao học Lý luận và phương pháp dạy học Hóa học khóa 20, về tất cả
tri thức, kinh nghiệm và tâm huyết đã truyền dạy cho chúng em trong suốt
khóa học.
Xin gửi lời cám ơn chân thành đến Ban Giám hiệu, phòng Sau đại học,
Thư viện, Khoa Hóa học trường Đại học Sư phạm Thành phố Hồ Chí Minh đã
hỗ trợ rất nhiều trong quá trình học tập và thực hiện luận văn.
Xin gửi lời cảm ơn những người bạn đồng hành của lớp cao học Lý luận
và PPDH Hóa học khóa 19, 20, Quý Thầy Cô và các em học sinh trường THPT
Quang Trung, Trần Quang Khải, Giồng Ông Tố, Nguyễn Trường Tộ, Thống
Nhất B đã tạo mọi điều kiện tốt nhất để chúng tôi có thể thực hiện đề tài.
Lời cảm ơn cuối cùng, xin dành cho gia đình yêu thương đã luôn ở phía
sau và trở thành động lực để con hoàn thành trọn vẹn 3 năm cao học.
Một lần nữa, xin gửi đến tất cả mọi người lòng biết ơn chân thành và
sâu sắc nhất.
Tác giả
Nguyễn Mai Anh

Trang 3


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN .................................................................................. 3
MỤC LỤC ........................................................................................ 4
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ............................................. 6
DANH MỤC CÁC HÌNH ............................................................... 7
MỞ ĐẦU ........................................................................................... 8
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI............................................................................... 8
2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU....................................................................... 9
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU ................................... 9
4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU ....................................................................... 9
5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU .......................................................................... 9
6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ............................................................ 10
7. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU.................. 10

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN ........................ 11
1.1.Tổng quan vấn đề cần nghiên cứu ......................................................... 11
1.1.1. Các tài liệu hướng dẫn thực hành hoá học..................................................11

1.2.Cơ sở lý luận ............................................................................................ 17
1.2.1.Phương pháp trực quan và phương tiện trực quan trong dạy học hóa học ..17
1.2.2.Thí nghiệm trong dạy học hóa học [25].......................................................23
1.2.3.Tiết thực hành hóa học ở trường THPT [19] [20] [42]................................28
1.2.4.Hình thành và rèn luyện kĩ năng thực hành thí nghiệm cho HS phổ thông.28

1.3.Cơ sở thực tiễn ......................................................................................... 31
1.3.1.Một số vấn đề về đổi mới phương pháp dạy học hiện nay [41] [42] [43] ...31
1.3.2.Thực trạng dạy học tiết thực hành hóa học ở trường THPT ........................34

TÓM TẮT CHƯƠNG 1 ................................................................................ 42


Chương 2:MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG
DẠY HỌC TIẾT THỰC HÀNH HÓA HỌC Ở TRƯỜNG
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG ....................................................... 43
2.1.Cơ sở khoa học của việc xây dựng các biện pháp nhằm nâng cao chất
lượng dạy học tiết thực hành hóa học ở trường THPT. ............................ 43
2.1.1. Khái niệm và cấu trúc của quá trình dạy học .............................................43
2.1.2. Một số đặc điểm mới của quá trình dạy học hiện nay ................................48

2.2. Một số biện pháp nâng cao chất lượng tiết thực hành hóa học ở
trường THPT. ................................................................................................ 51
2.3.Vận dụng một số biện pháp nhằm nâng cao chất lượng dạy học tiết
thực hành hóa học ở trường THPT. ............................................................ 54
2.3.1. Thiết kế “Giáo án thực hành hóa học 10 cơ bản và nâng cao” ...................54
2.3.2. Thiết kế “Vở thực hành hóa học 10 cơ bản và nâng cao” ..........................83
2.3.3. Hệ thống câu hỏi trắc nghiệm khách quan và trắc nghiệm tự luận để rèn
luyện và kiểm tra kỹ năng thực hành của HS. ....................................................105
2.3.4. Tổng hợp, biên soạn CD phim thí nghiệm hóa học 10 .............................130

TÓM TẮT CHƯƠNG 2 .............................................................................. 131

Chương 3: THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM .................................. 132
3.1.Mục đích thực nghiệm .......................................................................... 132
3.2.Đối tượng – địa bàn – thời gian thực nghiệm ..................................... 132
3.3.Tiến trình thực nghiệm ......................................................................... 133
3.4.Xử lý kết quả thực nghiệm ................................................................... 137
3.5. Phân tích kết quả thực nghiệm ........................................................... 142

KẾT LUẬN VÀ ĐỀ XUẤT......................................................... 147
1. Kết luận .................................................................................................... 147
2. Hướng phát triển của đề tài ................................................................... 148
3. Kiến nghị .................................................................................................. 148

TÀI LIỆU THAM KHẢO .......................................................... 151
PHỤ LỤC ..................................................................................... 154


DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
CB

: cơ bản

Dd, dd

: dung dịch

ĐTBC

: điểm trung bình cộng

ĐC

: đối chứng

GD & ĐT

: giáo dục và đào tạo

G

: giỏi

GV

: giáo viên

HS

: học sinh

K

: khá

KT

: kiểm tra

NC

: nâng cao

NXB

: Nhà xuất bản

pp

: phenolphtalein

PPDH

: phương pháp dạy học

ptpư

: phương trình phản ứng

Pt

: phương trình

PTN

: phòng thí nghiệm

SGK

: sách giáo khoa

TB

: trung bình

Td

: tác dụng

THPT

: trung học phổ thông

TN

: thực nghiệm

TNGV

: thí nghiệm giáo viên

TNHS

: thí nghiệm học sinh

TNTH

: thí nghiệm thực hành

TNHH

: thí nghiệm hóa học


DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1 : Mô hình tư duy ..................................................................................... 11
Hình 1.2 : Hệ thống phương tiện dạy học hóa học ............................................... 13
Hình 1.3 : Phân loại TNHH ở trường THPT ........................................................ 18

Hình 2.1 : Cấu trúc quá trình dạy học theo mô hình GV – HS - ĐT.................... 37
Hình 2.2 : Cấu trúc quá trình dạy học theo mô hình M-N-P ............................... 37
Hình 2.3 : Cấu trúc quá trình dạy học theo mô hình M-N-P-HS-GV ................. 38
Hình 2.4 : Cấu trúc quá trình dạy học theo mô hình M-N-P-HS-GV trong môi
trường nhà trường, xã hội và quốc tế ................................................. 38
Hình 3.1 : Đồ thị đường lũy tích điểm thực nghiệm lần 1 ................................ .137
Hình 3.2 : Đồ thị đường lũy tích điểm thực nghiệm lần 2 ................................ .138
Hình 3.3 : Đồ thị đường lũy tích điểm thực nghiệm lần 3 ................................ .138
Hình 3.4 : Đồ thị đường lũy tích điểm qua 3 lần thực nghiệm.......................... .138
Hình 3.5 : Biểu đồ phân loại kết quả học tập qua điểm số thực nghiệm lần 1 ... 139
Hình 3.6 : Biểu đồ phân loại kết quả học tập qua điểm số thực nghiệm lần 2 ... 139
Hình 3.7 : Biểu đồ phân loại kết quả học tập qua điểm số thực nghiệm lần 3 ... 140
Hình 3.8 : Biểu đồ phân loại kết quả học tập tổng hợp qua điểm số 3 lần thực
nghiệm .............................................................................................. 140


MỞ ĐẦU
1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Đổi mới phương pháp dạy học đang là một yêu cầu bức thiết của giáo dục Việt Nam
hiện nay.
Mục đích cuối cùng của giáo dục nói chung là đào tạo nên một thế hệ những người
học tích cực, chủ động, sáng tạo, không ngừng trau dồi học hỏi bằng niềm đam mê
và những động lực nội tại của bản thân.
Với đặc trưng là một môn khoa học kết hợp giữa lý thuyết và thực nghiệm, những
thực nghiệm sống động đã góp phần tạo nên sức cuốn hút và vẻ đẹp của thế giới
khách quan.
Cùng với ý nghĩa đó, chương trình sách giáo khoa cải cách ra đời, với mong muốn
đổi mới phương pháp dạy học dựa trên những đặc trưng và lợi thế vốn có của hóa
học, đã có sự tăng cường rõ rệt cả về số lượng và nội dung thực nghiệm cùng với
các hỗ trợ về cơ sở vật chất và thiết bị đi kèm.

Tuy vậy, trên thực tế, những nỗ lực cải cách nhằm phát triển kĩ năng quan sát, phán
đoán, nghiên cứu, thực nghiệm và đặc biệt là tiếp thêm ngọn lửa nhiệt tình hứng thú
học hỏi của HS, đã phần nào bị mai một, bởi ít nhiều những nguyên nhân khách
quan hay chủ quan.
Từ những lí do trên, chúng tôi quyết định chọn đề tài MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG
CAO CHẤT LƯỢNG DẠY HỌC TIẾT THỰC HÀNH HÓA HỌC Ở TRƯỜNG
TRUNG HỌC PHỔ THÔNG (Chương trình hóa học lớp 10 cơ bản và nâng cao) với
mong muốn hỗ trợ giáo viên và cả HS có thể khắc phục và tận dụng hiệu quả một
cách tối đa những điều kiện sẵn có hoặc vận dụng sáng tạo hơn trong tổ chức dạy
học góp phần vào việc đổi mới phương pháp dạy học và nâng cao hiệu quả dạy học
hóa học tại trường phổ thông.

Trang 8


2. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU
Nghiên cứu, đề xuất một số biện pháp góp phần tổ chức có hiệu quả tiết thực hành
và rèn luyện kỹ năng thực hành cho HS, từ đó góp phần nâng cao chất lượng dạy
học hóa học ở trường THPT.

3. ĐỐI TƯỢNG VÀ KHÁCH THỂ NGHIÊN CỨU
-

Đối tượng nghiên cứu: Một số biện pháp góp phần nâng cao hiệu quả tổ chức

tiết thực hành và rèn luyện kỹ năng thực hành cho HS, từ đó góp phần nâng cao
chất lượng dạy học hóa học ở trường THPT.
-

Khách thể nghiên cứu: Quá trình dạy học hóa học ở trường THPT.

4. NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU
-

Nghiên cứu nội dung chương trình SGK và hệ thống thí nghiệm ở trường

THPT.
-

Nghiên cứu cơ sở lý luận và cơ sở thực tiễn của đề tài.

-

Tìm hiểu thực trạng dạy học tiết thực hành hóa học ở một số trường THPT.

-

Nghiên cứu và đề xuất một số biện pháp nhằm góp phần tổ chức có hiệu quả

tiết thực hành và rèn luyện kỹ năng thực hành cho HS:


Xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm kiểm tra kỹ năng, thao tác thực

hành của HS.


Xây dựng giáo án, các mẫu báo cáo thí nghiệm thực hành hoá học nhằm tiết

kiệm thời gian.

-

Thực nghiệm sư phạm để đánh giá kết quả của đề tài.

5. PHẠM VI NGHIÊN CỨU
Các bài thực hành thí nghiệm trong chương trình hoá học lớp 10 cơ bản và nâng
cao.
Đây là khối lớp vô cùng quan trọng, HS không chỉ được “giới thiệu và làm quen”
với hóa học như khối lớp 8, 9 mà đã bắt đầu đặt những viên gạch đầu tiên cho quá
trình ba năm phổ thông trung học – được học một cách hệ thống, bài bản, cả tổng
quát và đi sâu vào chi tiết.


Việc xây dựng một nền tảng kiến thức và kĩ năng thực nghiệm hóa học tốt cho năm
đầu tiên này sẽ tạo đà thuận lợi cho cả công tác giảng dạy của giáo viên và học tập
của HS trong nhiều năm trở về sau.

6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
-

Phương pháp nghiên cứu lý luận.

-

Phương pháp thực tiễn điều tra thu thập thông tin.

-

Phương pháp thực nghiệm.

-

Phương pháp thống kê toán học.

7. NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA ĐỀ TÀI NGHIÊN CỨU
-

Xây dựng hệ thống câu hỏi trắc nghiệm kiểm tra kỹ năng, thao tác thực hành

của HS.
-

Xây dựng các giáo án cho giáo viên, vở thực hành hoá học cho HS đi kèm CD

phim thí nghiệm.


Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN
1.1.Tổng quan vấn đề cần nghiên cứu
Đổi mới phương pháp dạy học đang và luôn là một yêu cầu bức thiết của nền giáo
dục hiện đại, với mục đích cuối cùng là đào tạo nên thế hệ những con người mới
năng động, sáng tạo và độc lập. Đồng hành với sự đổi mới phương pháp, phương
tiện dạy học cũng đã và đang không ngừng được cải tiến và ứng dụng phổ biến hơn,
đi cả vào chiều sâu và bề rộng.
Với vai trò là phương tiện dạy học quan trọng nhất, thực hành thí nghiệm hóa học
tạo ra tính tương tác mạnh mẽ và đa chiều giữa người dạy - người học, giữa những
người học với nhau và giữa người học với khoa học hóa học.
Với mục đích vận dụng, phát triển hơn nữa mảng thực hành thí nghiệm như đúng
với tầm vóc và vai trò của nó, đã có một số công trình nghiên cứu có nội dung liên
quan và gần gũi với đề tài, xin được giới thiệu sơ nét dưới đây.

1.1.1. Các tài liệu hướng dẫn thực hành hoá học
•

Tài liệu “ Hướng dẫn thí nghiệm hóa học 11” của PGS.TS. Trần Quốc Đắc,

NXB Giáo dục 2007.
Nội dung gồm 3 chương:
Chương 1: Hướng dẫn tiến hành thí nghiệm hóa học biểu diễn của giáo viên và thí
nghiệm nghiên cứu của HS (Minh họa bằng 76 thí nghiệm tương ứng với 24 nội
dung bài học)
Chương 2: Hướng dẫn tiến hành thí nghiệm thực hành của HS.
Chương 3: Hướng dẫn tiến hành một số thí nghiệm hóa học vui.
•

Tài liệu “Thí nghiệm hóa học ở trường phổ thông” của PGS.TS Nguyễn Thị

Sửu, Hoàng Văn Côi, NXB Khoa học và kỹ thuật 2008.
Nội dung gồm 3 phần với 274 thí nghiệm:
Phần I: Thí nghiệm về các nhóm nguyên tố - Hợp chất vô cơ và phân tích hóa học
phổ thông : 202 thí nghiệm.
Phần II: Các thí nghiệm về hợp chất hữu cơ : 59 thí nghiệm
Phần III: Thí nghiệm hóa học vui: 13 thí nghiệm.
Nhìn chung, các tài liệu trên đã phần nào khái quát được hệ thống các thí nghiệm
cần biểu diễn và đưa ra một số phương án thực hiện giúp cho giáo viên có được sự


lựa chọn tiến hành thí nghiệm phù hợp với điều kiện thực tế và nhu cầu dạy học
thực tế. Điểm nổi bật là các tài liệu đã nêu các chú ý quan trọng khi tiến hành thí
nghiệm nhằm giúp cho giáo viên thực hiện thí nghiệm được thành công nhất. Bên
cạnh đó, ở cuối mỗi thí nghiệm còn nêu một số câu hỏi để củng cố kiến thức cho

mỗi nội dung thí nghiệm. Đây là những tư liệu quý, có giá trị về thực tiễn, từ đó có
thể rút ra nhiều điều bổ ích và những gợi ý quan trọng. Các luận án, luận văn nghiên
cứu về thí nghiệm hóa học.
•

Luận án PTS Khoa học Sư phạm – Tâm lý “Hoàn thiện hệ thống thí nghiệm

hóa học để nâng cao chất lượng dạy học ở trường PTCS Việt Nam” của tác giả Trần
Quốc Đắc 1992.
Nội dung luận án gồm các phần:
- Xác định hệ thống thí nghiệm hoá học ở trường THCS gồm 105 thí nghiệm biểu
diễn và 27 thí nghiệm thực hành.
- Đề xuất 13 dụng cụ thí nghiệm cải tiến và cách sử dụng chúng.
- Đề xuất 13 thí nghiệm cải tiến và phương pháp tiến hành có kết quả các thí
nghiệm đó.
Những kết quả thu được từ công trình rất bổ ích và thiết thực, nhưng chỉ nghiên cứu
ở chương trình THCS.
•

Luận án TS Khoa học giáo dục “Hoàn thiện kĩ thuật, phương pháp sử dụng

thí nghiệm hóa học và thiết bị dạy học để nâng cao chất lượng dạy học bộ môn hóa
học ở các trường phổ thông miền núi” của tác giả Nguyễn Phú Tuấn 2000.
Nội dung luận án gồm các phần :
- Điều tra thực trạng trang thiết bị đồ dùng dạy học ở các trường phổ thông miền núi
- Đề xuất phương hướng nghiên cứu hoàn thiện kĩ thuật, phương pháp sử dụng thí
nghiệm trong dạy học hoá học (Cải tiến, chế tạo một số dụng cụ thí nghiệm, giới
thiệu một số hóa chất gần gũi, dùng những dụng cụ tự tạo để thực hiện 13 thí
nghiệm)
- Sử dụng thí nghiệm hoá học theo hướng đổi mới phương pháp dạy học.

Theo đánh giá cá nhân, đây là một công trình nghiên cứu vừa có tính khoa học cao
vừa có giá trị thực tiễn lớn. Kết quả nghiên cứu phù hợp với điều kiện vận dụng ở
các trường phổ thông miền núi, nơi mà điều kiện cơ sở vật chất vô cùng khó khăn.


Do đó, còn rất nhiều khả năng mở rộng hướng nghiên cứu ra một số điều kiện
trường lớp khác.
•

Vở thực hàng hóa học 8, tác giả Đặng Thị Oanh, Hoàng Văn Côi, NXB Đại

học Sư Phạm 2008
Nội dung sách gồm các phần
Nội quy phòng thí nghiệm
Bài thực hành số 1: Tính chất nóng chảy của chất, tính chất từ hỗn hợp
Bài thực hành số 2: Sự lan tỏa của chất
Bài thực hành số 3: Dấu hiệu của hiện tượng và phản ứng
Bài thực hành số 4: Điều chế, thu khí oxi và thử túnh chất của oxi
Bài thực hành số 5: Điều chế, thu khí hiđro và thử tính chất của khí hiđro
Bài thực hành số 6: Tính chất hóa học của nước
Bài thực hành số 7: Pha chế dung dịch theo nồng độ
Hướng dẫn sử dụng đĩa VCD thí nghiệm thực hành
•

Vở thực hàng hóa học 9, tác giả Đặng Thị Oanh, Hoàng Văn Côi, NXB Đại

học Sư Phạm 2009
Nội dung sách gồm các phần
Nội quy phòng thí nghiệm
Bài thực hành số 1: Tính chất hóa học của oxit và axit

Bài thực hành số 2: Tính chất hóa học của bazơ và muối
Bài thực hành số 3:Tính chất hóa học của nhôm và sắt
Bài thực hành số 4: Tính chất hóa học của phi kim và hợp chất của chúng
Bài thực hành số 5: Tính chất hóa học của hiđrocacbon, dầu mỏ
Bài thực hành số 6: Tính chất của rượi và axít
Bài thực hành số 7: Tính chất của gluxít
Hướng dẫn sử dụng đĩa VCD thí nghiệm thực hành.
•

Vở thực hàng hóa học 12, tác giả Đặng Thị Oanh, Hoàng Văn Côi, NXB Đại

học Sư Phạm 2009
Nội dung sách gồm các phần


Nội quy phòng thí nghiệm
Bài thực hành số 1: Điều chế Este và tính chất của một số cacbonhiđrat
Bài thực hành số 2: Một số tính chất của amin, aminoaxit và protein
Bài thực hành số 3: Dãy điện hóa của kim loại, điều chế kim loại
Bài thực hành số 4: Sự ăn mòn và các biện pháp chống ăn mòn kim loại
Bài thực hành số 5: Tính chất của kim loại kiềm, kim loại kiềm thổ và hợp chất của
chúng
Bài thực hành số 6: Tính chất của nhôm và hợp chất của nhôm
Bài thực hành số 7: Tính chất hóa học của crom, sắt, đồng và những hợp chất của
chúng
Bài thực hành số 8: Nhận biết một số ion trong dung dịch
Bài thực hành số 9: Chuẩn độ dung dịch
•

Thực hành hóa học 8, tác giả Nguyễn Phú Tuấn, NXB Đại học Sư Phạm

2009
Nội dung sách gồm các phần
Chương I. Một số điểm chung về thí nghiệm thực hành hoá học lớp 8.
Chương II. Thực hiện các thí nghiệm trong bài học mới.
Chương III. Thực hiện các bài thực hành trong sách Hóa học lớp 8.
Chương IV. Bài tập có nội dung gắn với đời sống, sản xuất và thực hành Hoá học.
•

Thực hành hóa học 9, tác giả Nguyễn Phú Tuấn, NXB Đại học Sư Phạm

2009
Nội dung sách gồm các phần
Chương I. Một số điểm chung về thí nghiệm thực hành hoá học lớp 9.
Chương II. Thực hiện các thí nghiệm trong bài học mới.
Chương III. Thực hiện các bài thực hành trong sách Hóa học lớp 9.
Chương IV. Bài tập có nội dung gắn với đời sống, sản xuất và thực hành Hoá học.
•

Thực hành thí nghiệm hóa học lớp 8 của nhóm tác giả Nguyễn Phú Tuấn, Vũ

Anh Tuấn, Nguyễn Hồng Thúy, NXB Giáo dục 2008
Nội dung sách gồm các phần


Phần thứ nhất. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ THÍ NGHIỆM THỰC HÀNH HÓA HỌC Ở
TRƯỜNG THCS
Một số quy tắc an toàn trong PTN
Cách sử dụng hóa chất
Các dụng cụ thí nghiệm hóa học lớp 8

Các hóa chất dùng cho thí nghiệm hóa học lớp 8
Hướng dẫn sử dụng một số dụng cụ đơn giản trong PTN
Phần thứ hai. THỰC HIỆN CÁC BÀI THỰC HÀNH TRONG SGK HÓA HỌC
LỚP 8
Bài thực hành số 1: Tính chất nóng chảy của chất, tính chất từ hỗn hợp
Bài thực hành số 2: Sự lan tỏa của chất
Bài thực hành số 3: Dấu hiệu của hiện tượng và phản ứng
Bài thực hành số 4: Điều chế, thu khí oxi và thử túnh chất của oxi
Bài thực hành số 5: Điều chế, thu khí hiđro và thử tính chất của khí hiđro
Bài thực hành số 6: Tính chất hóa học của nước
Bài thực hành số 7: Pha chế dung dịch theo nồng độ
Phần thứ ba. MỘT SỐ CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP THỰC HÀNH
•

Thực hành thí nghiệm hóa học lớp 9 của nhóm tác giả Nguyễn Phú Tuấn, Vũ

Anh Tuấn, Nguyễn Hồng Thúy, NXB Giáo dục 2008.
Nội dung sách gồm các phần
Phần thứ nhất. MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ THÍ NGHIỆM THỰC HÀNH HÓA HỌC Ở
TRƯỜNG THCS
Một số quy tắc an toàn trong PTN
Cách sử dụng hóa chất
Các dụng cụ thí nghiệm hóa học lớp 9
Các hóa chất dùng cho thí nghiệm hóa học lớp 9
Hướng dẫn sử dụng một số dụng cụ đơn giản trong PTN
Phần thứ hai. THỰC HIỆN CÁC BÀI THỰC HÀNH TRONG SGK HÓA HỌC
LỚP 9
Bài thực hành 1 - Tính chất hóa học của oxit và axit
Bài thực hành 2 - Tính chất hóa học của bazơ và muối

Bài thực hành 3 - Tính chất hóa học của nhôm và sắt
Bài thực hành 4 - Tính chất hóa học của phi kim và hợp chất của chúng
Bài thực hành 5 - Tính chất của hiđrocácbon
Bài thực hành 6 -Tính chất của rượu và axit
Bài thực hành 7 -Tính chất của gluxit
Phần thứ ba. MỘT SỐ CÂU HỎI VÀ BÀI TẬP THỰC HÀNH
•

Hướng dẫn thí nghiệm và bài tập thực nghiệm hóa học 8, Tác giả: PGS TS

Trần Quốc Đắc, PGS TS Trần Trung Ninh, NXB Giáo dục 2010.
•

Hướng dẫn thí nghiệm và bài tập thực nghiệm hóa học 9, Tác giả: PGS TS

Trần Quốc Đắc, PGS TS Trần Trung Ninh, NXB Giáo dục 2010.
Ngoài các tài liệu trên, chúng tôi có tham khảo thêm một số luận văn khác có nội
dung nghiên cứu về thực hành thí nghiệm hóa học ở trường THPT:
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Hoàn thiện kĩ thuật và phương pháp tiến hành

thí nghiệm thực hành bộ môn phương pháp giảng dạy hóa học ở trường ĐHSP và
CĐSP Quy Nhơn ” của tác giả Nguyễn Thị Kim Chi (2001).
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục “Sử dụng thí nghiệm và phương tiện kĩ thuật dạy

học để nâng cao tính tích cực, chủ động của HS trong học tập hóa học lớp 10, lớp

11 trường THPT ở Hà Nội” của tác giả Nguyễn Thị Hoa (2003).
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Nghiên cứu sử dụng thí nghiệm hóa học theo

hướng tích cực hóa hoạt động học tập của HS trong dạy học hóa vô cơ ở trường
trung học phổ thông ” của tác giả Cao Ngọc Sằng (2004).
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “ Nghiên cứu sử dụng thí nghiệm hóa học của

HS nhằm nâng cao chất lượng dạy học trong quá trình giảng dạy hóa vô cơ lớp 10,
11, 12 ở trung tâm giáo dục thường xuyên ” của tác giả Nguyễn Văn Lưu (2005).
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Hình thành và phát triển khái niệm các loại

phản ứng hóa học thông qua sử dụng thí nghiệm và bài tập hóa học trong chương
trình hóa học lớp 10 trung học phổ thông” của tác giả Thái Hạ Quyên (2007).
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Lựa chọn sử dụng khai thác thí nghiệm hóa

học để khắc sâu kiến thức hóa học phần phi kim trong chương trình trung học phổ
thông ” của tác giả Nguyễn Kháng (2007).


•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Một số biện pháp nâng cao chất lượng rèn

luyện kiến thức-kĩ năng thí nghiệm trong chương trình hóa học 10 nâng cao cho HS
theo hướng dạy học tích cực” của tác giả Đỗ Thị Bích Ngọc (2009).
•

Luận văn thạc sĩ giáo dục học “Sử dụng thí nghiệm trong dạy học môn hóa

lớp 10, 11 trường trung học phổ thông tỉnh Dăk Lăk” của tác giả Võ Phương Uyên (2009).
Nội dung của các luận văn trên đề cập đến các vấn đề:
- Hệ thống các thí nghiệm cần sử dụng trong chương trình THPT
- Hoàn thiện kĩ thuật và phương pháp tiến hành thí nghiệm
- Đề xuất các biện pháp sử dụng thí nghiệm góp phần nâng cao chất lượng dạy học
hóa học ở trường phổ thông.
Qua việc tìm hiểu các tài liệu và luận văn trên, người thực hiện nhận thấy rằng, việc
nghiên cứu về thực hành thí nghiệm hóa học trong dạy học đã và đang thu hút được
khá nhiều sự quan tâm. Tuy nhiên, hướng nghiên cứu để phát triển một cách đồng
bộ và hệ thống các cơ sở dữ liệu cho việc giảng dạy, học tập và kiểm tra đánh giá
chưa nhiều.
Với lý do đó, người thực hiện chọn hướng nghiên cứu đề tài này với mong muốn
góp phần nâng cao chất lượng dạy học thực hành hóa học nói riêng và dạy học hóa
học nói chung ở trường phổ thông.

1.2.Cơ sở lý luận
1.2.1.Phương pháp trực quan và phương tiện trực quan trong dạy học hóa
học
1.2.1.1. Phương pháp trực quan [19]
Trong việc dạy học môn hóa học ở trường trung học, để nghiên cứu những hiện
tượng hóa học và để rèn luyện kĩ năng thao tác và giải quyết các bài tập thực hành,
chúng ta phải dùng đến các phương tiện trực quan. Sử dụng phương tiện trực quan
trong dạy học hóa học là một phương pháp dạy học rất quan trọng, góp phần quyết

định cho chất lượng lĩnh hội môn hóa học.Phương pháp này gọi theo nghĩa đầy đủ
là phương pháp dạy học sử dụng phương tiện trực quan hay còn gọi tắt là phương
pháp trực quan.
1.2.1.2. Phương tiện trực quan [19]


Phương tiện trực quan bao gồm mọi dụng cụ, đồ dùng, thiết bị kĩ thuật từ đơn giản
đến phức tạp dùng trong quá trình dạy học, được giáo viên và HS sử dụng trực tiếp
cho việc dạy học.
Trong dạy học hóa học, những đồ dùng, dụng cụ, thiết bị là mô hình đại diện cho
hiện thực khách quan, là cơ sở, điểm xuất phát cho quá trình học tập, nhận thức của
HS. Từ đây xuất phát quá trình nhận thức cảm tính để rồi sau đó diễn ra sự trừu
tượng hóa, tiếp đó từ trừu tượng đến tư duy. GS. Nguyễn Ngọc quang đã mô tả về
mô hình tư duy như sau:
Trừu tượng hóa

Cái cụ thể
hiện thực

Mô hình

Trừu tượng
lý thuyết

Cụ thể hóa

Hình 1.1. Mô hình tư duy
Bộ Giáo dục và Đào tạo trong văn bản “Những yêu cầu cần quán triệt trong xây
dựng chương trình THPT” đã nêu: “Phương tiện dạy học không chỉ dừng ở mức độ
minh họa nội dung dạy học mà đã trở thành công cụ nhận thức, là bộ phận hữu cơ

của cả phương pháp và nội dung dạy học”
Hệ thống phương tiện trực quan trng dạy học hóa học rất phong phú đa dạng, được
sử dụng rộng rãi, phổ biến với tần suất cao trong tất cả các khâu của quá trình dạy
học.
Các phương tiện dạy học cơ bản dùng trong dạy học hóa học ở trường phổ thông
bao gồm
- Phương tiện trực quan (đồ dùng dạy học trực quan): mẫu vật, mô hình, tranh
ảnh…
- Thí nghiệm hóa học bao gồm: phòng thí nghiệm (phòng bộ môn), dụng cụ thí
nghiệm, hóa chất, kĩ thuật tiến hành các thí nghiệm hóa học trong nhà trường.


- Các phương tiện kĩ thuật dùng trong dạy học: các phương tiện nghe nhìn bao gồm
máy móc (đèn chiếu, máy chiếu phim, ra đĩa, máy tính… và các giá mang thông tin
như bản trong, phim, băng đĩa ghi âm, ghi hình…)
- Sách giáo khoa


Hệ thống phương tiện trực quan
trong môn hóa học

Thí nghiệm và phòng thí
nghiệm

Dụng cụ
thí nghiệm

Đồ dùng trực quan

Mẫu vật

Hóa chất

Phẳng

Mô hình
(Tĩnh hoặc
động)

Nửa khối

Thiết bị kĩ thuật

Hình vẽ,
bảng biểu

Máy móc

Thiết bị
nghe nhìn

Khối

Đèn chiếu
– bản
trong

Thí
nghiệm

Giáo viên
biểu diễn

Phim

HS

Băng từ
âm - hình

Tại lớp

Radio

Tại phòng
thí nghiệm

Ti vi

Nghiên
cứu thực
nghiệm
dài ngày

Vi tính

Hình 1.2. Hệ thống phương tiện dạy học hóa học
(Nguyễn Ngọc Quang. Lý luận dạy học Hóa học – Nxb Giáo dục 1994)

1.2.1.3. Vai trò của phương tiện trong dạy học hóa học [25]
Các phương tiện hóa học có vai trò rất quan trọng trong dạy học phổ thông.
- Cung cấp cho HS những kiến thức đầy đủ, rõ ràng, chính xác, sâu sắc
Dạy học bằng phương tiện trực quan, HS có thể tri giác dưới hai dạng sau:
Tri giác trực tiếp đối tượng: HS được quan sát các đối tượng nghiên cứu: dụng cụ,
hóa chất, hiện tượng thí nghiệm.
Tri giác những hình ảnh, biểu tượng, sơ đồ, mẫu vật, mô hình (không phải bản thân
đối tượng hay hiện tượng nghiên cứu).
Nhờ đó HS có thể tìm hiểu được bản chất của các quá trình hiện thực xảy ra, từ đó
dễ hiểu bài, hiểu bài sâu và ghi nhớ lâu.
- Làm sinh động nội dung học tập, tạo hứng thú cho HS
Phương tiện dạy học cụ thể hóa những cái trừu tượng, mặt khá lại đơn giản hóa
những quá trình hiện thực phức tạp giúp làm sáng tỏ, cụ thể hóa các dụng cụ thiết bị
phức tạp trong sản xuất hóa học để nghiên cứu học tập trong nhà trường. Do đó nội
dung học tập được sinh động hơn.
- Sử dụng phương tiện dạy học làm cho kiến thức trong sách, trên lớp trở nên sống
động, do đó HS hứng thú học tập bộ môn và nâng cao lòng tin đối với khoa học.
- Khi sử dụng phương tiện trực quan trong dạy học, nội dung học tập sẽ gần với
thực tiễn hơn, hứng thú học tập được kích thích, tư duy của HS luôn được đặt trước
tình huống mới, buộc HS phải suy nghĩ tìm tòi sáng tạo.
- Phát triển năng lực nhận thức, thay đổi phong cách tư duy và hành động của HS
- Khi sử dụng các phương tiện trực quan trong dạy học, HS sẽ tăng cường sự chú ý,
quan sát, tư duy phân tích tổng hợp các hiện tượng để rút ra kết luận.
- Sử dụng phương tiện trực quan, nhất là phương tiện kĩ thuật hiện đại, với phương
pháp dạy học mới, phong cách làm việc, cách tổ chứuc dạy học của thầy thay đổi
kéo theo phong cách tư duy hành động của trò cũng thay đổi.
- Tăng năng suất lao động của thầy và trò


Sử dụng phương tiện dạy học hiện đại giúp cho giáo viên có thể truyền đạt kiến

thức cho một số lượng HS lớn hơn (tùy thuộc vào cách tổ chức và hình thức tổ chức
dạy học)
Phương tiện dạy học giúp giáo viên nâng cao chất lượng kiến thức truyền đạt cho
HS, chính xác, sinh động và hấp dẫn hơn. Phương tiện dạy học còn giúp giáo viên
điều khiển tối ưu quá trình học tập, tích cực hoạt động nhận thức của HS, nhờ đó rút
ngắn được thời gian học tập.
- Sử dụng phương tiện dạy học còn cho phép tiết kiệm thời gian và giải phóng
người thầy giáo khỏi những công việc sự vụ đơn thuần như: đọc cho HS chép câu
hỏi, bài tập, vẽ sơ đồ, vẽ hình lên bảng, mô tả công cụ, quá trình thí nghiệm.
Phương tiện dạy học còn giúp giáo viên đổi mới cách thức kiểm tra kiểm tra đánh
giá kết quả học tập của HS.
1.2.1.4. Nguyên tắc chung khi sử dụng phương tiện dạy học [20] [25]
a. Phương tiện dạy học là nguồn thômg tin
Mô hình, mẫu vật, tranh ảnh, sơ đồ được sủ dụng làm phương tiện trong dạy học là
nguồn thông tin quan trọng đối với HS, do đó cần phải đảm bảo các yêu cầu:
- Phù hợp với nội dung bài học
- Đảm bảo các nguyên tắc sư phạm: vừa sức HS, đảm bảo tính thẩm mĩ
- Số lượng vừa phải với thời lượng bài học
b. Sử dụng phương tiện kết hợp với lời nói
Phương tiện dạy học là nguồn thông tin
Lời nói của giáo viên giữ vai trò chỉ đạo, hướng dẫn
Lời nói của giáo viên hướng dẫn sự quan sát, chỉ đạo hành động và cách tư duy của
HS để dẫn đến kết luận đúng đắn, hợp lý, qua đó lĩnh hội kiến thức một cách trọn
vẹn nhất.
c. Kết hợp sử dụng các loại phương tiện
Trong dạy học hóa học, phải biết khéo léo kết hợp sử dụng các loại phương tiện dạy
học để phát huy hết tác dụng của phương tiện, tăng hiệu quả giờ lên lớp.


d. Kếp hợp sử dụng khai thác có hiệu quả phương tiện đã được trang bị với việc

sáng tạo, tự làm để làm phong phú hóa phương tiện dạy học, gần gũi hơn với điều
kiện dạy học cụ thể
1.2.2.Thí nghiệm trong dạy học hóa học [25]
1.2.2.1.Khái niệm thí nghiệm hóa học
Thí nghiệm là một phần của hiện thực khách quan được thực hiện hay tái hiện lại
trong các điều kiện đặc biệt, trong đó con người có thể chủ động điều khiển các yếu
tố tác động vào quá trình xảy ra để phục vụ cho những mục đích nhất định.
Thí nghiệm giúp con người loại bỏ những cái phụ, không bản chất để tìm ra bản
chất của sự vật hiện tượng. Thí nghiệm giúp con người phát hiện ra những quy luật
còn ẩn náu trong tự nhiên hoặc kiểm chứng, làm sáng tỏ những giả thuyết khoa học.
Đúng như Enghen đã nói: “Trong nghiên cứu khoa học tự nhiên cũng như lịch sử,
phải xuất phát từ những sự thật đã có, từ những hình thái hiện thực khác nhau của
vật chất. Cho nên trong khoa học tự nhiên, chúng ta không thể cấu tạo ra mối liên
hệ để ghép chúng vào sự thật mà phải xuất phát từ những sự thật đó, phát hiện ra
mối liên hệ ấy, sau đó phải hết sức chứng minh những mối liên hệ ấy bằng thực
nghiệm”
1.2.2.2.Phân loại thí nghiệm hóa học
Thông thường, tùy theo hoạt động của giáo viên và HS, người ta chia thí nghiệm
hóa học ở trường phổ thông thành thí nghiệm của giáo viên, thí nghiệm của HS và
thí nghiệm ngoại khóa.
a. Thí nghiệm của giáo viên
Là những thí nghiệm do giáo viên trực tiếp thực hiện, trình bày trước HS. Đây là
hình thức thí nghiệm quan trọng nhất trong dạy học hóa học ở trường phổ thông.
Thí nghiệm của giáo viên có những ưu điểm sau:
Nhanh, tiết kiệm hóa chất, ít tốn thời gian thực hiện.
Thao tác mẫu mực, cho kết quả chuẩn xác.
Dụng cụ được chuẩn bị chu đáo, có chọn lọc và đơn giản.


Có thể thực hiện được các thí nghiệm phức tạp, nguy hiểm, độc hại

b. Thí nghiệm của HS
Là những thí nghiệm do HS trực tiếp thực hiện trong quá trình học tập, được áp
dụng trong một số trường hợp sau:
- Khi học bài mới: HS có thể thực hiện một số thí nghiệm nghiên cứu tính chất của
các chất.
- Khi ôn tập, luyện tập: HS thể thực hiện một số thí nghiệm để khắc sâu kiến thức
hay áp dụng lý thuyết để giải quyết một số bài toán thực tiễn.
- Khi kiểm tra: Để chuẩn bị kiến thức cho bài mới, HS cũng có thể được yêu cầu
thực hiện thí nghiệm nhằm gợi nhớ, tái hiện kiến thức cũ, tạo bước đệm cho việc
lĩnh hội kiến thức mới.
- Khi thực hành: trong sách giáo khoa hiện hành, tỷ lệ các bài thực hành đã tăng lên
đáng kể (khoảng 9%). Các thí nghiệm do HS thực hiện trong các bài thực hành
thường là những thí nghiệm đơn giản, dễ làm, dụng cụ đơn giản, hóa chất ít độc hại
nguy hiểm.
- Về cách thức tiến hành, thí nghiệm của HS có thể được tiến hành theo một số
cách:
•

Thí nghiệm đồng loạt: đây là hình thức tổ chức cho một nội dung thực hành

tốt nhất, trong đó từng HS được thực hiện thí nghiệm một cách độc lập.
•

Thí nghiệm theo nhóm HS: là hình thức trong đó một số HS thay nhau làm

thí nghiệm, số còn lại quan sát, theo dõi, thảo luận.
c. Thí nghiệm ngoại khóa
Thí nghiệm ngoại khóa thường được tổ chức trong các buổi ngoại khóa, trong các
ngày hội hóa học vui. Loại thí nghiệm tiến hành theo hình thức này giúp lôi cuốn,
làm HS có hứng thú tìm tòi, học tập môn hóa học.

Thí nghiệm ngoại khóa cũng bao gồm những thí nghiệm HS làm ngoài nhà trường.
Trong những trường hợp cho phép, giáo viên có thể giao nội dung, hướng dẫn cách
tiến hành để HS thực hiện các thí nghiệm tại nhà ví dụ thí nghiệm về sự ăn mòn kim
loại, thí nghiệm về sự lên men của ancol, đường, làm các thí nghiệm nghiên cứu


thực tế về tìm hiểu độ chua, độ mặn của đất, sự ô nhiễm nước ở song suối, hồ ao, về
tình trạng sử dụng phân bón hóa học, chất bảo vệ thực vật, chất dùng trong bảo
quản và chế biến thực phẩm… Đây là loại thí nghiệm và cách tiến hành rất đa dạng,
phong phú hướng cho HS vận dụng kiến thức hóa học vào thực tiễn, giúp cho việc
dạy học hóa học ở trường phổ thông mang tính thực tiến cao hơn, giúp HS hứng thú
học tập.
Có thể tóm tắt sự phân loại các thí nghiệm hoa học ở trường phổ thông theo sơ đồ
sau:
TN HÓA HỌC Ở TRƯỜNG PT

TN CỦA GIÁO VIÊN
(DO GV THỰC HIỆN)

TN CỦA HỌC SINH
(DO HS THỰC HIỆN)

TN NGOẠI KHÓA
(DO GV HOẶC HS THỰC HIỆN)

TN NGHIÊN CỨU KIẾN
THỨC MỚI

TN NGHIÊN CỨU HỌC
TẬP

TN THỰC HÀNH

TN HÓA HỌC VUI

TN KHI ÔN TẬP, LUYỆN
TẬP, KIỂM TRA

TN TẠI NHÀ

Hình 1.3. Phân loại TNHH ở trường THPT

1.2.2.3.Vai trò thí nghiệm hóa học
Thí nghiệm hóa học giữ vai trò nền tảng trong việc thực hiện mục tiêu môn học ở
nhà trường, là cơ sở, là điểm xuất phát cho quá trình học tập – nhận thức của HS.
Thí nghiệm giúp HS chuyển từ tư duy cụ thể sang tư duy trừu tượng và ngược lại
thông qua việc trực tiếp làm quen với các tính chất lý hóa của các chất hóa học, từ