Anh (chị) hãy trình bày phép biện chứng về mối liên hệ phổ biến và phát triển

Câu hỏi: Anh (chị) hãy trình bày phép biện chứng về mối liên hệ phổ biến
và phát triển
DÀN Ý:
- Phép biện chứng ra đời từ thời cổ đại. Trong lịch sử triết học có ba hình
thức cơ bản của phép biện chứng: Phép biện chứng chất phác (thơ ngây), phép
biện chứng duy tâm và phép biện chứng duy vật.
- Điển hình cho phép biện chứng chất phác là phép biện chứng cổ đại Hy
Lạp. Thời kỳ này khoa học chưa phát triển nên khi phác họa về bức tranh chung
của thế giới, các nhà triết học chỉ dựa trên những quan sát có tính chất trực quan
cảm tính. Vì vậy phép biện chứng duy vật chất phác có ý nghĩa vô thần, chống
lại các quan niệm tôn giáo thế giới, song còn thiếu căn cứ khoa học. Phép biện
chứng chất phác đã bị phép siêu hình sau này phủ định. Tiêu biểu cho phép biện
chứng duy tâm là phép biện chứng duy tâm khách quan của Hê-ghen, một đại
biểu xuất sắc của nền triết học cổ điển Đức thế kỷ XIX. Chống lại phương pháp
siêu hình, Hê-ghen là người đầu tiên có công xây dựng tương đối hoàn chỉnh
phép biện chứng với một hệ thống các khái niệm, phạm trù và những quy luật cơ
bản. Song, do thế giới quan là duy tâm cho rằng “ý niệm tuyệt đối” là cái có
trước thế giới, giới tự nhiên và xã hội chỉ là cái biểu hiện ra bên ngoài của “ý
niệm tuyệt đối” nên Hê-ghen mắc sai lầm có tính nguyên tắc là cho rằng biện
chứng của ý niệm sản sinh ra biện chứng của sự vật. Do đó, phép biện chứng
của Hê-ghen là phép biện chứng duy tâm khách quan, phép biện chứng của ý
niệm, thần bí, thiếu triệt để, thiếu khoa học. Mác và Ăng-ghen sáng lập ra chủ
nghĩa duy vật biện chứng vào giữa thế kỷ XIX và được Lê-nin phát triển hơn
nữa vào đầu thế kỷ XX đã đem lại cho phép biện chứng một hình thức mới về
chất. Đó là phép biện chứng duy vật.


2

- Phép biện chứng duy vật là sự thống nhất hữu cơ giữa thế giới quan duy
vật và phương pháp luận biện chứng. Nhờ đó, nó đã khắc phục được những hạn

chế trước đây của phép biện chứng chất phác và biện chứng duy tâm và thực sự
trở thành khoa học.
- Phép biện chứng duy vật bao hàm một nội dung hết sức phong phú, bởi
vì đối tượng phản ánh của nó - thế giới vật chất là vô cùng, vô tận. Trong đó,
nguyên lý về mối liên hệ phổ biến và sự phát triển là có ý nghĩa khái quát nhất.
Đây là hai nguyên lý cơ bản của phép biện chứng duy vật.
I) Mối liên hệ phổ biến của các sự vật và hiện tượng:
- Phương pháp siêu hình coi các sự vật và hiện tượng trong thế giới là
những cái tồn tại tách rời nhau, giữa chúng không có mối liên hệ ràng buộc quy
định và chuyển hóa lẫn nhau; nếu có, chỉ là những liên hệ có tính chất ngẫu
nhiên, hời hợt bên ngoài. Ví dụ: giới tự nhiên vô cơ không có quan hệ với giới
tự nhiên hữu cơ, xã hội loài người chỉ là tổng số đơn giản của những cá thể riêng
lẻ, nhận thức cảm tính và nhận thức lý tính của con người tách rời nhau v.v..
Phương pháp siêu hình không có khả năng phát hiện ra cái chung, cái bản chất
và quy luật của sự vận động và phát triển của các sự vật và hiện tượng trong thế
giới.
- Trên cơ sở kế thừa các giá trị về tư tưởng biện chứng trong kho tàng lý
luận của nhân loại, phép biện chứng duy vật đă phát hiện ra nguyên lý về mối
liên hệ phổ biến của các sự vật và hiện tượng trong thế giới, coi đây là đặc trưng
cơ bản của phép biện chứng duy vật.
- Các sự vật và hiện tượng muôn hình nghìn vẻ trong thế giới, không cái
nào tồn tại một cách cô lập, biệt lập mà chúng là một thể thống nhất, trong đó
các sự vật và hiện tượng tồn tại bằng cách tác động nhau, ràng buộc nhau, quy
định và chuyển hóa lẫn nhau. Điều đó là dễ hiểu, bởi vì vật chất biểu hiện sự tồn
tại của mình bằng vận động, mà vận động có nghĩa là liên hệ. Các vật thể luôn


3

khắng khít với nhau, đều có liên hệ qua lại với nhau, tác động lẫn nhau, và sự

tác động qua lại ấy chính là sự vận động.
- Mối liên hệ này chẳng những diễn ra ở mọi sự vật và hiện tượng trong tự
nhiên, trong xã hội, trong tư duy mà còn diễn ra đối với các mặt, các yếu tố, các
quá trình của mỗi sự vật và hiện tượng. Thí dụ: Trong giới tự nhiên, giữa động
vật và thực vật, giữa cơ thể sống và môi trường có quan hệ với nhau; trong đời
sống xã hội, giữa các cá nhân, giữa các tập đoàn người, giữa các quốc gia có
quan hệ với nhau; trong lĩnh vực nhận thức, giữa các hình thức của nhận thức,
giữa các giai đoạn nhận thức cũng có quan hệ với nhau...
- Mối liên hệ phổ biến trên đây là khách quan, là cái vốn có của các sự vật
và hiện tượng, nó bắt nguồn từ tính thống nhất vật chất của thế giới biểu hiện
trong các quá trình tự nhiên, xã hội và tư duy. Mối liên hệ của các sự vật và hiện
tượng trong thế giới là đa dạng và nhiều vẻ. Khi nghiên cứu hiện thực khách
quan, chúng ta có thể phân chia chúng ra thành từng loại tùy theo tính chất phức
tạp hay đơn giản, phạm vi rộng hay hẹp, trình độ nông sâu, vai trò trực tiếp hay
gián tiếp v.v... Vì thế, chúng ta có thể khái quát chúng thành nhiều mối liên hệ:
cái chung và cái riêng, cơ bản và không cơ bản, bên trong và bên ngoài, chủ yếu
và thứ yếu v.v... Sự phân loại các liên hệ này chỉ có ý nghĩa tương đối, bởi vì,
mỗi loại liên hệ chỉ là một hình thức, một bộ phận, một mắt khâu của mối liên
hệ phổ biến nói chung. Song, sự phân loại các mối liên hệ là rất cần thiết, vì rằng
vị trí của từng mối liên hệ trong việc quy định sự vận động và phát triển của sự
vật và hiện tượng không hoàn toàn như nhau. Những hình thức riêng biệt, cụ thể
của từng mối liên hệ là đối tượng nghiên cứu của từng ngành khoa học cụ thể,
còn phép biện chứng duy vật nghiên cứu những mối liên hệ chung nhất, phổ
biến nhất của thế giới. Vì thế, Ăng-ghen cho rằng phép biện chứng là khoa học
về mối liên hệ phổ biến.
- Nghiên cứu nguyên lý về mối liên hệ phổ biến rất có ý nghĩa đối với
chúng ta trong hoạt động nhận thức và hoạt động thực tiễn. Nếu các sự vật và


4

hiện tượng trong thế giới đều tồn tại trong mối liên hệ phổ biến và nhiều vẻ, thì
muốn nhận thức và tác động vào chúng, chúng ta phải có quan điểm toàn diện
khắc phục quan điểm phiến diện, một chiều.
- Quan điểm toàn diện đòi hỏi chúng ta khi phân tích sự vật phải đặt nó
trong mối quan hệ với sự vật và hiện tượng khác, phải xem xét tất cả các mặt,
các yếu tố, kể cả các mắt khâu trung gian, gián tiếp của chúng. Tuy nhiên, quan
điểm toàn diện không có nghĩa là cách xem xét cào bằng, tràn lan, mà phải thấy
được vị trí của từng mối liên hệ, từng mặt, từng yếu tố trong tổng thể của chúng.
Có như thế chúng ta mới thật sự nắm được bản chất của sự vật.Vì vậy, quan
điểm toàn diện bản thân nó đã bao hàm quan điểm lịch sử, cụ thể.
- Trước đây, trong giai đoạn cách mạng dân tộc, dân chủ nhân dân, Đảng
ta đã phân tích một cách toàn diện bản chất xã hội ta, một xã hội mà tính chất là
thuộc địa nửa phong kiến. Từ đó, Đảng chỉ ra hai mâu thuẫn cơ bản mà cách
mạng phải giải quyết: mâu thuẫn giữa nhân dân ta với chủ nghĩa đế quốc, mâu
thuẫn giữa nhân dân trước hết là nông dân với giai cấp địa chủ phong kiến.
Trong đó, mâu thuẫn giữa nhân dân với chủ nghĩa để quốc và bè lũ tay sai của
chúng là mâu thuẫn chủ yếu, cần phải tập trung lực lượng giải quyết, có giải
quyết được mâu thuẫn đó, các mâu thuẫn khác mới được giải quyết. Nhờ đó
cuộc cách mạng dân tộc, dân chủ nhân dân dưới sự lãnh đạo của Đảng đã thắng
lợi trọn vẹn.
- Ngày nay, trong công cuộc đổi mới đất nước, Đảng ta chủ trương đổi
mới toàn diện, đồng bộ và triệt để. Nội dung đổi mới bao gồm nhiều mặt, song
trong mỗi bước đi lại phải xác định đúng khâu then chốt để tập trung sức giải
quyết làm cơ sở đổi mới các khâu khác, lĩnh vực khác. Vì vậy, trong mối liên hệ
giữa đổi mới kinh tế và đổi mới chính trị, Đảng ta chủ trương trước hết là đổi
mới kinh tế, coi đó là điều kiện để tiến hành thuận lợi đổi mới cho lĩnh vực
chính trị.

5

- Trong bối cảnh quốc tế những năm gần đây, nhiều nước xã hội chủ nghĩa
lâm vào tình trạng khủng hoảng trầm trọng, một số nước tư bản chủ nghĩa lại có
những bước phát triển mới về lực lượng sản xuất. Trước bối cảnh đó, lối xem xét
phiến diện, một chiều sẽ làm người ta dễ hoang mang, dao động, đã phủ nhận
tính tất yếu diệt vong của chủ nghĩa tư bản, phủ nhận nội dung và tính chất của
thời đại mà chúng ta đang sống - thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ
nghĩa xã hội trên phạm vi toàn thế giới bắt đầu từ cuộc Cách mạng tháng Mười
Nga 1917.
II) Sự phát triển là khuynh hướng chung của sự vật và hiện tượng
- Trong phép biện chứng duy vật, nguyên lý về mối liên hệ phổ biến gắn
liền với nguyên lý về sự phát triển. Hai nguyên lý này thống nhất hữu cơ với
nhau, bởi vì liên hệ cũng tức là vận động, không có vận động sẽ không có một
sự phát triển nào. Nghiên cứu về nguyên lý sự phát triển, cần phân biệt khái
niệm vận động và khái niệm phát triển.
Khái niệm vận động: Mọi sự vật đều có quá trình hình thành tồn tại và
biến đổi từ trạng thái này sang trạng thái khác Sự biến đổi, chuyển hóa này là vô
cùng vô tận với những tính chất và khuynh hướng khác nhau. Có những biến đổi
làm cho sự vật mới, hiện tượng mới ra đời, nhưng cũng có những biến đổi dẫn
đến sự tan rã, tiêu vong của các vật thể vật chất, hoặc cái lạc hậu thay thế cái
tiến bộ
Khái niệm phát triển: Khái niệm phát triển không bao quát mọi sự vận
động nói chung. Nó chỉ khái quát xu hướng chung của vận động, xu hướng vận
động đi lên, cái mới ra đời thay thế cho cái cũ. Sự vận động đi lên có thể diễn ra
theo các chiều hướng: từ thấp đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ kém hoàn
thiện đến hoàn thiện. Tùy theo các lĩnh vực khác nhau của thế giới vật chất và sự
phát triển thể hiện khác nhau.

6

- Sự phát triển và đổi mới là hiện tựơng diễn ra không ngừng trong tự
nhiên, trong xã hội và trong tư duy mà nguồn gốc của nó là sự đấu tranh giữa
các nét đối lập trong bản thân sự vật và hiện tượng. Song sự phát triển không
bao giờ diễn ra một cách đơn giản, thẳng tắp. Xét từ trường hợp cá biệt, thì có
những vận động đi lên, tuần hoàn, thậm chí đi xuống, nhưng xét cả quá trình,
trong phạm vi rộng lớn thì vận động đi lên là khuynh hướng thống trị. Phép biện
chứng duy vật khẳng định rằng phát triển là khuynh hướng chung của sự vận
động của sự vật và hiện tượng.
- Đối lập với phép biện chứng, những người theo quan điểm siêu hình, nói
chung phủ nhận sự phát triển, họ tuyệt đối hóa mặt ổn định của các sự vật và
hiện tượng. Nếu có nói đến phát triển, thì họ cho rằng phát triển chỉ là sự tăng
lên hoặc giảm đi đơn thuần về mặt lượng, là sự tuần hoàn sự lặp đi lặp lại chứ
không có sự thay đổi về chất, không có sự ra đời của cái mới và nguồn gốc của
chúng nằm ở bên ngoài sự vật và hiện tượng.
- Phân biệt sự khác nhau căn bản giữa phép biện chứng và phép siêu hình
về sự phát triển. Quan điểm biện chứng xem xét sự phát triển như là một quá
trình tiến lên thông qua những bước nhảy vọt, cái cũ mất đi, cái mới ra đời. Nó
vạch ra nguồn gốc bên trong của sự vận động và phát triển, đó là cuộc đấu tranh
giữa những mặt đối lập bên trong của sự vật và hiện tượng. Vì thế, Lê-nin cho
rằng, học thuyết về sự phát triển của phép biện chứng duy vật là “hoàn bị nhất,
sâu sắc nhất và không phiến diện”. Quan điểm của phép biện chứng duy vật đối
lập với các quan điểm duy tâm và tôn giáo vì họ cho rằng, thượng đế sáng tạo ra
thế giới, hoặc sự vận động và phát triển của thế giới chẳng qua chỉ là sự thể hiện
của “ý niệm tuyệt đối”.
- Nghiên cứu nguyên lý về sự phát triển, giúp cho chúng ta nhận thức
được rằng, muốn thực sự nắm được bản chất của sự vật và hiện tượng, nắm
được khuynh hướng vận động của chúng, phải có quan điểm phát triển, khắc
phục tư tưởng bảo thủ, trì trệ. Quan điểm phát triển yêu cầu chúng ta khi phân

7

tích một sự vật hiện tượng phải đặt nó trong sự vận động, phải phát hiện được
các xu hướng biến đổi, chuyển hóa của chúng.
- Trong những năm gần đây, trước những khó khăn của đất nước, một số
người muốn nhân dân ta từ bỏ con đường xã hội chủ nghĩa, hoặc lùi lại giai đoạn
cách mạng dân chủ nhân dân. Quan điểm trên đây hoàn toàn không đúng cả về
mặt lý luận và thực tiễn. Kiên trì con đường xã hội chủ nghĩa là sự lựa chọn duy
nhất đúng đắn, đây là sự lựa chọn của chính lịch sử. Sự lựa chọn này đã được
dứt khoát từ năm 1930 trong Cương lĩnh chính trị đầu tiên của Đảng, đó là kết
quả của sự phân tích khoa học bối cảnh lịch sử và các điều kiện khách quan, chủ
quan của phong trào cách mạng nước ta.
III) Những phạm trù và quy luật cơ bản của phép biện chứng duy vật
- Với tư cách là môn khoa học, phép biện chứng duy vật bao gồm một hệ
thống những phạm trù và quy luật phản ánh mối liên hệ phổ biến và sự phát triển
của các sự vật và hiện tượng trong thế giới. Phạm trù là những khái niệm chung
nhất, phản ánh những mặt, những mối liên hệ bản chất của các sự vật và hiện
tượng trong hiện thực khách quan. Quy luật là mối liên hệ bản chất, ổn định, phổ
biến giữa các sự vật và hiện tượng hoặc giữa những mặt của mỗi sự vật và hiện
tượng. Tùy theo tính chất và phạm vi của chúng, quy luật có nhiều loại; có quy
luật của giới tự nhiên, quy luật của đời sống xã hội và quy luật của tư duy; có
quy luật chi phối trong một phạm vi rộng lớn (quy luật chung), có quy luật chỉ
chi phối trong một phạm vi hẹp (quy luật đặc thù). Mỗi loại quy luật được một
ngành khoa học nghiên cứu, còn phép biện chứng duy vật là khoa học nghiên
cứu những quy luật chung nhất của sự vận động và phát triển của thế giới, có tác
dụng phổ biến trong tự nhiên, xã hội và tư duy con người.
- Phép biện chứng duy vật gồm ba quy luật cơ bản. Mỗi quy luật phản ánh
một mặt khác nhau của sự vận động và phát triển. Quy luật “mâu thuẫn” nói lên

nguồn gốc, động lực bên trong của sự vận động và phát triển. Quy luật “lượng -


8

chất” nói lên cách thức của sự vận động và phát triển. Quy luật “phủ định của
phủ định” nói lên khuynh hướng tiến lên của sự vận động và phát triển.
- Ngoài ba quy luật cơ bản trên đây, phép biện chứng duy vật còn bao
gồm những cặp phạm trù khác nữa (còn gọi là những quy luật không cơ bản).
Đó là mối liên hệ có tính quy luật giữa những phạm trù trong từng cặp, như cái
chung và cái riêng, nguyên nhân và kết quả, tất nhiên và ngẫu nhiên, nội dung
và hình thức, bản chất và hiện tượng, khả năng và hiện thực v.v.. Khi nghiên cứu
các quy luật và các cặp phạm trù của phép biện chứng, chúng ta cần liên hệ
chúng với nhau, bởi vì thế giới khách quan là muôn hình muôn vẻ, dù quan
trọng đến mấy, chỉ riêng các quy luật cơ bản sẽ không phản ánh được đầy đủ
mọi mối liên hệ bản chất của thế giới.