Giáo trình vi sinh vật học môi trường phần 2 lê xuân phương

Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

CHѬѪNG V

Ô NHIӈM VI SINH VҰT
5.1. NGUYÊN NHÂN CӪA VҨN Ĉӄ Ô NHIӈM VI SINH
Vi sinh vұt ngoài nhӳng nhóm tham gia vào các chu trình chuyӇn hoá vұt chҩt
có lӧi cho môi trѭӡng sinh thái còn có nhӳng nhóm gây bӋnh cho con ngѭӡi, ÿӝng vұt,
thӵc vұt. Nhӳng nhóm vi sinh vұt gây bӋnh ÿһc biӋt là nhóm gây bӋnh cho con ngѭӡi
khi tӗn tҥi quá nhiӅu trong môi trѭӡng sӕng sӁ là nguӗn lây bӋnh nguy hiӇm. Môi
trѭӡng có tӗn tҥi nhiӅu vi sinh vұt gây bӋnh gӑi là môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi sinh. Con
ngѭӡi sӕng trong môi trѭӡng ô nhiӉm vi sinh sӁ có khҧ năng bӏ các bӋnh truyӅn nhiӉm
nhѭ các bӋnh ÿѭӡng hô hҩp (lao, viêm phӃ quҧn ...), các bӋnh ÿѭӡng ruӝt (tҧ, lӷ,
thѭѫng hàn ...) Nguyên nhân cӫa sӵ ô nhiӉm vi sinh phҧi kӇ ÿӃn 2 nguӗn gây ô nhiӉm
quan trӑng. Ĉó là chҩt thҧi cӫa các bӋnh viӋn và chҩt thҧi sinh hoҥt.
5.1.1. Vҩn ÿӅ chҩt thҧi cӫa các bӋnh viӋn
BӋnh viӋn là nѫi tұp trung các loҥi vi sinh vұt gây bӋnh do các bӋnh nhân mang
vào. Trong quá trình ÿiӅu trӏ, nhӳng vi sinh vұt gây bӋnh này không chӍ nҵm trong cѫ
thӇ bӋnh nhân mà còn ÿѭӧc nhân lên trong các phòng xét nghiӋm vi trùng. Sau mӛi
lҫn xét nghiӋm vi trùng tuy có tiӃn hành khӱ trùng toàn bӝ dөng cө thí nghiӋm song
viӋc tӗn tҥi các vi sinh vұt gây bӋnh trong chҩt thҧi bӋnh viӋn là không thӇ tránh khӓi.
Nhӳng chҩt thҧi này ÿѭӧc ÿѭa ra môi trѭӡng và ÿó là mӝt trong nhӳng nguӗn ô nhiӉm
vi sinh cho môi trѭӡng xung quanh. KӃt quҧ thí nghiӋm vӅ viӋc xác ÿӏnh thành phҫn vi
sinh vұt trong môi trѭӡng xung quanh các bӋnh viӋn có xӱ lý chҩt thҧi và không xӱ lý
chҩt thҧi có sӵ khác nhau rõ rӋt. Ӣ nhӳng bӋnh viӋn chҩt thҧi ÿѭӧc ÿѭa thҷng ra môi
trѭӡng không qua xӱ lý vi sinh vұt gây bӋnh chiӃm mӝt tӹ lӋ cao. Tuy mӝt sӕ vi sinh
vұt gây bӋnh cho cѫ thӇ con ngѭӡi không thӇ tӗn tҥi lâu trong môi trѭӡng ngoài cѫ thӇ
nhѭng sӵ thҧi liên tөc vào môi trѭӡng khiӃn cho môi trѭӡng xung quanh bӋnh viӋn lúc
nào cNJng phát hiӋn thҩy nhӳng nhóm vi sinh vұt ÿó. Bên cҥnh ÿó có nhӳng nhóm vi

khuҭn có bào tӱ nhѭ vi khuҭn lao có thӇ tӗn tҥi rҩt lâu trong môi trѭӡng nѭӟc khi
nhiӉm vào cѫ thӇ con ngѭӡi.

5.1.2. Vҩn ÿӅ chҩt thҧi sinh hoҥt và vӋ sinh ÿô thӏ

161


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Chҩt thҧi sinh hoҥt bao gӗm rác rѭӣi hàng ngày con ngѭӡi thҧi ra trong nhӳng
hoҥt ÿӝng sӕng nhѭ thӭc ăn thӯa, giҩy vөn, bao bì ÿӵng thӭc ăn ... Bên cҥnh ÿó còn
mӝt nguӗn chҩt thҧi sinh hoҥt quan trӑng nӳa là phân và nѭӟc tiӇu.
Khu hӋ sinh vұt ÿѭӡng ruӝt cӫa con ngѭӡi vô cùng phong phú, trong ÿó có rҩt
nhiӅu vi sinh vұt gây bӋnh. Toàn bӝ nhӳng vi sinh vұt ÿó ÿѭӧc thҧi ra ngoài theo phân.
Phân và nѭӟc tiӇu trѭӟc khi ÿѭa vào nguӗn nѭӟc thҧi chung cӫa thành phӕ chӍ ÿѭӧc xӱ
lý bҵng phѭѫng pháp cѫ hӑc tӭc là lӑc qua các bӇ lӑc chӭa sӓi và cát. Bӣi vұy trong
nguӗn nѭӟc thҧi sinh hoҥt chӭa rҩt nhiӅu vi sinh vұt gây bӋnh. Ĉó chính là nguӗn gây
ô nhiӉm vi sinh cho môi trѭӡng sӕng.
Bên cҥnh ÿó rác sinh hoҥt hàng ngày do con ngѭӡi thҧi ra nhѭ thӭc ăn thӯa,
giҩy vөn, bao bì chӭa thӭc ăn, phân chó, mèo, chuӝt chӃt ... Bҧn thân nó vӯa là nguӗn
vi sinh vұt gây bӋnh vӯa là nguӗn dinh dѭӥng cho vi sinh vұt tӯ không khí và các môi
trѭӡng khác rѫi vào sinh sӕng, phát triӇn, trong ÿó có nhӳng vi sinh vұt gây bӋnh. Ĉһc
biӋt nhӳng ÿӕng rác tӗn tҥi thѭӡng xuyên tҥi các ÿiӇm dân cѭ hoһc các chӧ không
ÿѭӧc thu dӑn hӃt là nhӳng ә ô nhiӉm vi sinh nghiêm trӑng. Các thí nghiӋm nghiên cӭu
thành phҫn vi sinh vұt trong nhӳng ÿӕng rác ÿã phát hiӋn thҩy có mһt rҩt nhiӅu các
nhóm gây bӋnh cho ngѭӡi và ÿӝng vұt.
5.2. NHIӈM TRÙNG VÀ KHҦ NĂNG CHӔNG ĈӤ CӪA CѪ THӆ

Vi sinh vұt gây bӋnh có trong các môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi sinh là nguӗn nhiӉm
bӋnh cho con ngѭӡi sӕng trong môi trѭӡng ÿó. Rҩt nhiӅu bӋnh có khҧ năng lây lan tӯ
ngѭӡi này sang ngѭӡi khác gӑi là bӋnh truyӅn nhiӉm. Nhӳng ngѭӡi không phҧi sӕng
trong môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi sinh nhѭng tiӃp xúc vӟi ngѭӡi bӋnh cNJng sӁ bӏ nhiӉm
bӋnh. Vi sinh vұt tӯ nhӳng ngѭӡi bӏ bӋnh phát tán ra môi trѭӡng xung quanh lҥi tiӃp
tөc gây ô nhiӉm môi trѭӡng. Bӣi vұy vҩn ÿӅ vӋ sinh môi trѭӡng là vô cùng quan trӑng,
nó có tác dөng giҧm bӟt tác dөng cӫa nhӳng ә bӋnh tӗn tҥi trong môi trѭӡng.
5.2.1. Sӵ nhiӉm trùng và khҧ năng gây bӋnh cӫa vi sinh vұt
NhiӉm trùng là hiӋn tѭӧng vi sinh vұt gây bӋnh xâm nhұp vào cѫ thӇ con ngѭӡi,
ÿӝng vұt, thӵc vұt hoһc vi sinh vұt (virus xâm nhұp vào vi khuҭn và các vi sinh vұt
khác). Ӣ ÿây chӍ nói vӅ hiӋn tѭӧng nhiӉm trùng ӣ ngѭӡi. NhiӉm trùng có thӇ làm cho
con ngѭӡi bӏ nhiӉm nhҽ, bӏ bӋnh nһng hoһc không thӇ hiӋn bӋnh tuǤ thuӝc vào phҧn
ӭng cӫa cѫ thӇ hay còn gӑi là khҧ năng miӉn dӏch cӫa cѫ thӇ.

162


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Vi sinh vұt gây bӋnh cho con ngѭӡi thuӝc nhóm sӕng ký sinh. Chúng sӕng ký
sinh trong các cѫ quan nӝi tҥng hoһc trên bӅ mһt cѫ thӇ con ngѭӡi. Khi sӕng trong các
cѫ quan nӝi tҥng chúng có khҧ năng gây bӋnh cho các cѫ quan ÿó. Ví dө nhѭ bӋnh
gan, bӋnh dҥ dày, bӋnh phәi ... Khi sӕng trên bӅ mһt cѫ thӇ chúng gây nên nhӳng bӋnh
ngoài da. Có nhӳng nhóm sӕng ký sinh bҳt buӝc có nghƭa là chӍ có thӇ sӕng ӣ cѫ quan
mà nó ký sinh, không có khҧ năng sӕng ngoài môi trѭӡng. Có nhóm ký sinh không bҳt
buӝc còn gӑi là ký sinh tuǤ nghi, chúng có khҧ năng sӕng mӝt thӡi gian nhҩt ÿӏnh ӣ
ngoài cѫ thӇ, trong môi trѭӡng ÿҩt hoһc nѭӟc khi có ÿiӅu kiӋn lҥi vào cѫ thӇ. Khi vi
sinh vұt gây bӋnh nhiӉm vào cѫ thӇ con ngѭӡi, nó có thӇ dүn ÿӃn gây bӋnh, cNJng có

thӇ tӗn tҥi trong cѫ thӇ mà không gây bӋnh. Khҧ năng gây bӋnh phө thuӝc vào 3 yӃu tӕ
chính: ÿӝc lӵc cӫa vi sinh vұt, sӕ lѭӧng xâm nhұp và ÿѭӡng xâm nhұp cӫa chúng.
1. Ĉӝc lӵc
Ĉӝc lӵc cӫa vi sinh vұt gây bӋnh phө thuӝc vào nhiӅu yӃu tӕ trong ÿó 2 yӃu tӕ
quan trӑng nhҩt là tính chҩt cӫa ÿӝc tӕ tiӃt ra trong quá trình sӕng cӫa vi sinh vұt và
khҧ năng sinh trѭӣng, phát triӇn cӫa vi sinh vұt trong cѫ thӇ chӫ.
+ Ĉӝc tӕ: là nhӳng chҩt ÿӝc sinh ra trong quá trình sӕng cӫa vi sinh vұt gây
bӋnh. Chúng có thӇ tiӃt ra môi trѭӡng xung quanh gӑi là ngoҥi ÿӝc tӕ. Nhӳng chҩt ÿӝc
không tiӃt ra môi trѭӡng xung quanh mà chӍ ÿѭӧc giҧi phóng khi tӃ bào vi sinh vұt bӏ
tan rã gӑi là nӝi ÿӝc tӕ.
- Ngoҥi ÿӝc tӕ nói chung rҩt ÿӝc, chӍ cҫn mӝt liӅu lѭӧng rҩt nhӓ cNJng có thӇ gây
chӃt. Ngoҥi ÿӝc tӕ cӫa vi khuҭn gây ÿӝc thӏt có tính ÿӝc cao nhҩt. Nhӳng vi khuҭn
khác có ngoҥi ÿӝc tӕ là vi khuҭn bҥch hҫu, uӕn ván, lӷ, liên cҫu khuҭn ... Vi khuҭn sau
khi xâm nhұp vào cѫ thӇ thѭӡng khu trú ӣ mӝt cѫ quan nhҩt ÿӏnh, sau ÿó trong quá
trình sӕng chúng tiӃt ra ngoҥi ÿӝc tӕ lan ra khҳp cѫ thӇ và làm tәn thѭѫng các cѫ quan
nӝi tҥng. Ví dө ÿӝc tӕ cӫa vi khuҭn uӕn ván và vi khuҭn ÿӝc thӏt gây rӕi loҥn thҫn
kinh, ÿӝc tӕ cӫa vi khuҭn bҥch hҫu làm cҧn trӣ cѫ quan hô hҩp ...
Ĉӕi vӟi nhӳng vi khuҭn sinh ra ngoҥi ÿӝc tӕ, ÿӇ nghiên cӭu ÿӝc tӕ ngѭӡi ta
nuôi vi khuҭn trong môi trѭӡng thích hӧp cho chúng phát triӇn mҥnh rӗi dùng phѭѫng
pháp lӑc ÿӇ tách riêng tӃ bào và ngoҥi ÿӝc tӕ. Ngѭӡi ta thѭӡng làm mҩt tính ÿӝc cӫa
ngoҥi ÿӝc tӕ ÿӇ sҧn xuҩt vacxin phòng bӋnh. Có thӇ làm mҩt tính ÿӝc cӫa ngoҥi ÿӝc tӕ
bҵng formol 3 -5% ӣ nhiӋt ÿӝ 38 - 400C trong thӡi gian 1 tháng, chҩt này gӑi là giҧi
ÿӝc tӕ. Giҧi ÿӝc tӕ không ÿӝc nhѭng vүn có tính kháng nguyên nên có thӇ dùng làm

163


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

vacxin phòng bӋnh. Ngoҥi ÿӝc tӕ thѭӡng có bҧn chҩt là protein và hҫu hӃt các nhóm vi
khuҭn sinh ngoҥi ÿӝc tӕ ÿӅu thuӝc nhóm gram dѭѫng.
- Nӝi ÿӝc tӕ gây ÿӝc yӃu hѫn ngoҥi ÿӝc tӕ. Tính gây ÿӝc cӫa nӝi ÿӝc tӕ không
có ÿһc trѭng riêng biӋt nhѭ ngoҥi ÿӝc tӕ.
Hҫu hӃt chúng ÿӅu gây ra nhӳng biӇu hiӋn chung giӕng nhau nhѭ sӕt
cao, rӕi loҥn tim mҥch, giҧm sӕ lѭӧng bҥch cҫu, rӕi loҥn tiêu hoá ... Các vi sinh vұt
sinh ra nӝi ÿӝc tӕ thѭӡng thuӝc nhóm vi khuҭn gram âm, ví dө nhѭ nhóm trӵc khuҭn
ÿѭӡng ruӝt. Khác vӟi ngoҥi ÿӝc tӕ, nӝi ÿӝc tӕ có thành phҫn phӭc tҥp hѫn, thѭӡng là
mӝt phӭc hӧp cӫa Gluxit - Lipit - Protein, chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ cao (1000C trong 30 - 60
phút) trong khi ngoҥi ÿӝc tӕ thѭӡng mҩt hoҥt tính ӣ nhiӋt ÿӝ cao. Nӝi ÿӝc tӕ không thӇ
chӃ ÿѭӧc thành giҧi ÿӝc tӕ. Nӝi ÿӝc tӕ chӍ ÿѭӧc giҧi phóng ra khӓi tӃ bào vi khuҭn khi
tӃ bào chӃt, bӏ phân hӫy. Bӣi vұy nhӳng bӋnh nhân bӏ bӋnh do vi khuҭn sinh nӝi ÿӝc tӕ
dӉ bӏ choáng gây chӃt ÿӝt ngӝt khi nӝi ÿӝc tӕ ÿѭӧc giҧi phóng ӗ ҥt vào lúc vi khuҭn
chӃt hàng loҥt. ĈӇ tránh trѭӡng hӧp này, trong ÿiӅu trӏ ÿӕi vӟi nhӳng bӋnh do vi khuҭn
gram âm gây ra, các bác sƭ thѭӡng rҩt cҭn thұn khi dùng kháng sinh liӅu cao.
ĈӇ ÿánh giá ÿӝc lӵc cӫa các chӫng vi sinh gây bӋnh, ngѭӡi ta quy ÿӏnh mӝt sӕ
ÿѫn vӏ ÿo ÿӝc lӵc, có 2 ÿѫn vӏ thѭӡng ÿѭӧc dùng là liӅu gây chӃt tӕi thiӇu và liӅu gây
chӃt 50%.
LiӅu gây chӃt tӕi thiӇu (MLD) là liӅu lѭӧng nhӓ nhҩt cӫa ÿӝc tӕ hoһc vi sinh vұt
gây ra ÿӝc tӕ ÿó làm chӃt ÿӝng vұt thí nghiӋm trong mӝt thӡi gian nhҩt ÿӏnh. Trong
thӵc nghiӋm y hӑc, còn có nhӳng quy ÿӏnh cө thӇ hѫn ÿӕi vӟi liӅu gây chӃt tӕi thiӇu.
Ví dө nhѭ trӑng lѭӧng cӫa con vұt thí nghiӋm, ÿѭӡng nhiӉm vi khuҭn gây bӋnh ...
LiӅu gây chӃt 50% (LD50) là liӅu lѭӧng nhӓ nhҩt cӫa ÿӝc tӕ hoһc vi sinh vұt
sinh ra ÿӝc tӕ ÿó làm chӃt 50% ÿӝng vұt thí nghiӋm trong mӝt thӡi gian nhҩt ÿӏnh.
Ngѭӡi ta có thӇ làm tăng hoһc làm giҧm ÿӝc lӵc cӫa vi sinh vұt gây bӋnh trong
nhӳng trѭӡng hӧp cҫn thiӃt. Ví dө nhѭ khi chӃ vacxin phòng bӋnh cҫn thiӃt phҧi làm
giҧm ÿӝc lӵc hoһc mҩt ÿӝc lӵc ÿӇ tҥo ra mӝt chӫng vi sinh vұt không còn khҧ năng
gây bӋnh nhѭng vүn còn tính kháng nguyên. Ngѭӡi ta thѭӡng làm giҧm ÿӝc lӵc bҵng
cách cҩy truyӅn vi sinh vұt nhiӅu lҫn vào nhӳng môi trѭӡng nghèo chҩt dinh dѭӥng,

pH, nhiӋt ÿӝ ... không thích hӧp vӟi nó. Ngѭӧc lҥi muӕn làm tăng ÿӝc lӵc cҫn cҩy
truyӅn liên tөc vào ÿӝng vұt mà vi sinh vұt sӕng ký sinh. Muӕn cӕ ÿӏnh ÿӝc lӵc, nghƭa
là giӳ nguyên tính ÿӝc cҫn nuôi vi sinh vұt trong nhӳng môi trѭӡng ÿһc biӋt và giӳ ӣ

164


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

nhiӋt ÿӝ thҩp, tӕt nhҩt là giӳ trong nitѫ lӓng. Ӣ nhiӋt ÿӝ thҩp, vi sinh vұt sӁ giӳ nguyên
tính trҥng, không sinh trѭӣng, phát triӇn, bӝ máy di truyӅn hҫu nhѭ không biӃn ÿәi.
Bӣi vұy mà tính ÿӝc ÿѭӧc giӳ nguyên.
2. Sӕ lѭӧng vi sinh vұt
Khҧ năng gây bӋnh cӫa vi sinh vұt không nhӳng chӍ phө thuӝc vào ÿӝc lӵc cӫa
nó mà còn phө thuӝc vào sӕ lѭӧng vi sinh vұt thâm nhұp vào cѫ thӇ. ChӍ khi có mӝt sӕ
lѭӧng lӟn vi sinh vұt mӟi có thӇ vѭӧt qua ÿѭӧc sӵ chӕng ÿӥ cӫa hӋ miӉn dӏch cѫ thӇ
chӫ. NӃu sӕ lѭӧng ít, vi sinh vұt sӁ nhanh chóng bӏ bҥch cҫu cӫa cѫ thӇ chӫ tiêu diӋt.
Sӕ lѭӧng tӕi thiӇu ÿӫ ÿӇ vi sinh vұt gây bӋnh cho cѫ thӇ chӫ phө thuӝc vào ÿӝc lӵc.
NӃu ÿӝc lӵc cao chӍ cҫn mӝt sӕ ít vi sinh vұt cNJng gây ÿѭӧc bӋnh, nӃu ÿӝc lӵc thҩp
cҫn sӕ lѭӧng nhiӅu.
3. Ĉѭӡng thâm nhұp vào cѫ thӇ
Khҧ năng gây bӋnh cӫa vi sinh vұt không nhӳng chӍ phө thuӝc vào ÿӝc lӵc, sӕ
lѭӧng vi sinh vұt, mà còn phө thuӝc vào ÿѭӡng xâm nhұp cӫa chúng vào cѫ thӇ chӫ.
Mӛi mӝt loҥi vi sinh vұt gây bӋnh có mӝt ÿѭӡng xâm nhұp thích hӧp và thѭӡng chӍ khi
xâm nhұp theo ÿѭӡng ÿó chúng mӟi có khҧ năng gây bӋnh. Ví dө nhѭ vi khuҭn lao chӍ
gây bӋnh khi xâm nhұp qua ÿѭӡng hô hҩp. Vi khuҭn tҧ, lӷ, chӍ gây bӋnh khi qua ÿѭӡng
tiêu hoá. Virus HIV chӍ gây bӋnh khi xâm nhұp qua ÿѭӡng máu ... Tuy nhiên cNJng có
mӝt sӕ vi sinh vұt gây bӋnh ngoài con ÿѭӡng xâm nhұp chính chúng cNJng có thӇ gây

bӋnh khi xâm nhұp qua con ÿѭӡng khác. Ví dө nhѭ vi khuҭn dӏch hҥch gây bӋnh chӫ
yӃu khi xâm nhұp qua ÿѭӡng máu do bӑ chét truyӅn. Nhѭng trong mӝt sӕ trѭӡng hӧp
chúng cNJng có thӇ gây bӋnh ÿѭӧc khi xâm nhұp qua ÿѭӡng hô hҩp. Nhӳng nhóm vi
sinh vұt gây bӋnh có khҧ năng gây bӋnh qua nhiӅu ÿѭӡng xâm nhұp là nhӳng nhóm vô
cùng nguy hiӇm.
5.2.2. Khҧ năng chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ
Nhѭ trên là các yӃu tӕ quan trӑng tҥo nên khҧ năng nhiӉm bӋnh cӫa vi sinh vұt
gây bӋnh. Nhӳng vi sinh vұt gây bӋnh hӝi ÿӫ nhӳng yӃu tӕ trên khi xâm nhұp vào cѫ
thӇ con ngѭӡi sӁ có khҧ năng gây bӋnh. Song con ngѭӡi có bӏ bӋnh hay không lҥi còn
phө thuӝc vào khҧ năng chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ. Cùng bӏ nhiӉm vi sinh vұt gây bӋnh
nhѭng có ngѭӡi bӏ bӋnh nһng, có ngѭӡi bӏ bӋnh nhҽ, có ngѭӡi không bӏ bӋnh. Trѭӡng
hӧp nhӳng ngѭӡi bӏ nhiӉm vi sinh vұt gây bӋnh nhѭng không bӏ bӋnh, vi sinh vұt sӁ

165


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

tӗn tҥi trong cѫ thӇ. Khi sӭc chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ yӃu ÿi chúng lҥi tiӃp tөc tҩn công và
gây bӋnh.
Sӭc chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ phө thuӝc vào nhiӅu yӃu tӕ nhѭ khҧ năng miӉn dӏch,
trҥng thái sӭc khoҿ, trҥng thái tinh thҫn, tuәi, hoàn cҧnh tӵ nhiên, hoàn cҧnh xã hӝi ...
5.2.2.1. Kh̫ năng mi͍n d͓ch cͯa c˯ th͋
Khҧ năng miӉn dӏch là khҧ năng bҧo vӋ sӵ toàn vҽn cӫa cѫ thӇ chӕng lҥi sӵ xâm
nhұp cӫa các vұt thӇ lҥ.
* Kháng nguyên: Nhӳng vұt thӇ lҥ khi xâm nhұp vào cѫ thӇ nӃu có khҧ năng
kích thích cѫ thӇ ÿӇ cѫ thӇ ÿáp ӭng miӉn dӏch ÿӗng thӡi có khҧ năng kӃt hӧp ÿһc hiӋu
vӟi kháng thӇ tѭѫng ӭng ÿѭӧc gӑi là kháng nguyên. Kháng nguyên có thӇ là các vi

sinh vұt nhѭ vi khuҭn, virus, có thӇ là các polypeptit tәng hӧp, cNJng có thӇ là các tә
chӭc tӃ bào (trong trѭӡng hӧp ghép mô).
* Kháng th͋: Ĉѭӧc sinh ra trong quá trình ÿáp ӭng miӉn dӏch, khi có kháng
nguyên xâm nhұp vào cѫ thӇ. Kháng thӇ có khҧ năng kӃt hӧp ÿһc hiӋu vӟi kháng
nguyên làm vô hiӋu hoá kháng nguyên. Có 2 loҥi kháng thӇ: kháng thӇ dӏch thӇ là
nhӳng kháng thӇ hoà tan có thӇ lѭu hành trong các dӏch nӝi môi cӫa cѫ thӇ; kháng thӇ
tӃ bào là nhӳng kháng thӇ không hoà tan mà chӍ nҵm trên màng tӃ bào.
HӋ thӕng ÿáp ӭng miӉn dӏch cӫa cѫ thӇ gӗm có miӉn dӏch tӵ nhiên và miӉn
dӏch ÿһc hiӋu.
- MiӉn dӏch tӵ nhiên còn gӑi là miӉn dӏch không ÿһc hiӋu là mӝt hӋ thӕng bҧo
vӋ cѫ thӇ có tӯ khi sinh ra. Nó bao gӗm hàng rào vұt lý nhѭ da và niêm mҥc có nhiӋm
vө bao bӑc bên ngoài, bҧo vӋ cѫ thӇ; Hàng rào hoá hӑc nhѭ mӗ hôi, nѭӟc mҳt và các
chҩt tiӃt khác có tác dөng tiӋt trùng; hàng rào tӃ bào là hӋ thӕng quan trӑng và phӭc tҥp
nhҩt trong hӋ thӕng miӉn dӏch tӵ nhiên. Nó bao gӗm các ÿҥi thӵc bào, tiӇu thӵc bào có
khҧ năng bҳt giӳ và làm tiêu tan các tӃ bào và vұt lҥ. Ngoài ra ÿһc tính di truyӅn cӫa
tӯng cá thӇ cNJng làm cho nó có thӇ mүn cҧm vӟi loài vi sinh vұt gây bӋnh này mà
không mүn cҧm vӟi loài khác.
- MiӉn dӏch ÿһc hiӋu là hӋ thӕng ÿáp ӭng ÿһc hiӋu cӫa cѫ thӇ khi có vұt lҥ mang
tính kháng nguyên xâm nhұp. KӃt quҧ cӫa quá trình ÿáp ӭng ÿһc hiӋu này là hình
thành nên nhӳng chҩt chӕng lҥi kháng nguyên gӑi là kháng thӇ. NӃu kháng thӇ sinh ra
là kháng thӇ dӏch thӇ thì quá trình miӉn dӏch ÿѭӧc gӑi là miӉn dӏch dӏch thӇ. NӃu

166


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

kháng thӇ sinh ra là kháng thӇ tӃ bào thì quá trình miӉn dӏch gӑi là miӉn dӏch tӃ bào.

Sӵ kӃt hӧp kháng nguyên - kháng thӇ là ÿһc trѭng cӫa miӉn dӏch ÿһc hiӋu, mөc ÿích
cuӕi cùng là loҥi kháng nguyên ra khӓi cѫ thӇ qua con ÿѭӡng ÿҥi thӵc bào. Phӭc hӧp
kháng nguyên - kháng thӇ sӁ làm cho ÿҥi thӵc bào dӉ tiӃp cұn và tiӃn hành quá trình
thӵc bào (nuӕt). Ĉây cNJng là mӕi liên quan mұt thiӃt giӳa hai quá trình miӉn dӏch ÿһc
hiӋu và miӉn dӏch tӵ nhiên. Khi kháng nguyên xâm nhұp cѫ thӇ, các ÿҥi thӵc bào
không nhӳng chӍ bҳt giӳ, làm tiêu tan, mà còn trình diӋn nó vӟi các tӃ bào nhұn diӋn
kháng nguyên thuӝc hӋ thӕng miӉn dӏch ÿһc hiӋu. Sau khi hӋ thӕng miӉn dӏch ÿһc hiӋu
sinh ra kháng thӇ ÿӇ kӃt hӧp vӟi kháng nguyên, ÿҥi thӵc bào thuӝc hӋ thӕng miӉn dӏch
tӵ nhiên tiӃp tөc nuӕt các phӭc hӧp kháng nguyên - kháng thӇ.
5.2.2.2. Tr̩ng thái cͯa c˯ th͋
Sӭc chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ ÿӕi vӟi sӵ nhiӉm trùng không nhӳng chӍ phө thuӝc
vào khҧ năng miӉn dӏch cӫa cѫ thӇ mà còn phө thuӝc vào trҥng thái cѫ thӇ. Cѫ thӇ
hoàn toàn khoҿ mҥnh sӁ có hӋ thӕng miӉn dӏch tӕt, vi sinh vұt nhiӉm vào không thӇ
gây bӋnh. Khi cѫ thӇ suy yӃu, ÿһc biӋt là do thiӃu dinh dѭӥng hoһc dinh dѭӥng không
cân bҵn (chӍ ăn thӏt, không ăn rau ...) hӋ thӕng miӉn dӏch suy yӃu rҩt dӉ bӏ bӋnh. Ĉһc
biӋt là nhӳng vi sinh vұt ÿã nhiӉm vào cѫ thӇ trong thӡi gian khoҿ mҥnh gây tác hҥi
ÿѭӧc gһp dӏp cѫ thӇ yӃu sӁ sinh sôi nҧy nӣ và gây thành bӋnh. Trҥng thái tinh thҫn
cNJng vô cùng quan trӑng. Tinh thҫn khoҿ mҥnh, lҥc quan, yêu ÿӡi khó bӏ nhiӉm bӋnh
hѫn so vӟi tinh thҫn chán nҧn, buӗn rҫu. Tuәi cNJng liên quan ÿӃn sӵ nhiӉm bӋnh và
phát bӋnh do vi sinh vұt, mӛi tuәi mүn cҧm vӟi mӝt sӕ bӋnh nhҩt ÿӏnh. Ví dө nhѭ trҿ
con dӉ bӏ bӋnh ÿѭӡng tiêu hoá, ngѭӡi già dӉ bӏ viêm phәi v.v...
5.2.2.3. Môi tr˱ͥng s͙ng
Môi trѭӡng sӕng cNJng rҩt ҧnh hѭӣng ÿӃn sӭc chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ ÿӕi vӟi vi
sinh vұt gây bӋnh. Môi trѭӡng tӵ nhiên bao gӗm nhӳng yӃu tӕ thuӝc vӅ khí hұu nhѭ
nhiӋt ÿӝ, ÿӝ ҭm; yӃu tӕ ÿӏa lý nhѭ nѫi ӣ là ÿӗng bҵng hay miӅn núi, thành phӕ hay
nông thôn ...; yӃu tӕ vӋ sinh môi trѭӡng nhѭ môi trѭӡng trong sҥch hay ô nhiӉm v.v...
Ví dө vào mùa ÿông, sӭc chӕng ÿӥ cӫa cѫ thӇ ÿӕi vӟi bӋnh cúm yӃu hѫn mùa hè.
Ngѭӧc lҥi vào mùa hè sӁ dӉ bӏ nhiӉm nhӳng bӋnh ÿѭӡng ruӝt nhѭ tҧ, lӷ, thѭѫng hàn
v.v...
Môi trѭӡng xã hӝi cNJng vô cùng quan trӑng, trong mӝt xã hӝi tӕt ÿҽp, cuӝc

sӕng tinh thҫn và vұt chҩt ÿѭӧc chăm lo, con ngѭӡi ÿѭӧc sӕng trong tình thѭѫng yêu

167


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

cӫa gia ÿình và xã hӝi sӁ có sӭc chӕng ÿӥ vӟi bӋnh tұt tӕt. Ngѭӧc lҥi nӃu sӕng trong
môi trѭӡng xã hӝi xҩu, sӭc chӕng ÿӥ cӫa con ngѭӡi ÿӕi vӟi bӋnh tұt cNJng kém hѫn.
5.3. MӜT SӔ VI SINH VҰT GÂY BӊNH CHÍNH
Vi sinh vұt gây bӋnh cho ngѭӡi phân bӕ rӝng rãi trong thiên nhiên. Trong ÿҩt,
trong nѭӟc, trong không khí ÿӅu phát hiӋn thҩy nhӳng nhóm vi sinh vұt gây bӋnh, ÿһc
biӋt là nhӳng môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi sinh, nhӳng nѫi rác rѭӣi tӗn ÿӑng, nhӳng khu
vӵc xung quanh bӋnh viӋn ... Hҫu hӃt nhӳng vi sinh vұt gây bӋnh không tӗn tҥi ÿѭӧc
lâu ӣ môi trѭӡng ngoài cѫ thӇ vì chúng thuӝc nhóm ký sinh. Tuy nhiên các nguӗn vi
sinh vұt gây bӋnh thѭӡng xuyên phát tán ra môi trѭӡng xung quanh, nhҩt là nhӳng nѫi
vӋ sinh môi trѭӡng không tӕt và nguӗn gây bӋnh không ÿѭӧc xӱ lý trѭӟc khi thҧi ra
môi trѭӡng. Ĉһc biӋt là nhӳng nhóm vi sinh vұt có khҧ năng hình thành bào tӱ, chúng
có thӇ sӕng tiӅm sinh trong bào tӱ mӝt thӡi gian rҩt lâu trѭӟc khi xâm nhұp vào cѫ thӇ.
Dѭӟi ÿây giӟi thiӋu mӝt sӕ nhóm vi sinh vұt gây bӋnh chính thѭӡng thҩy xuҩt hiӋn
trong nhӳng môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi sinh.
5.3.1. Nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng ruӝt
Nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng ruӝt hҫu hӃt có dҥng hình que nên còn gӑi là
trӵc khuҭn ÿѭӡng ruӝt, thuӝc hӑ Enterobacteriaceae, có mӝt sӕ ÿһc ÿiӇm chung nhѭ
sau:
- Không có khҧ năng hình thành bào tӱ.
- Nhuӝm gram âm.
- Có khҧ năng khӱ natri thành nitrit.

- Sӱ dөng glucoza và mӝt sӕ ÿѭӡng khác theo cѫ chӃ lên men.
- Thѭӡng sӕng ӣ ruӝt ngѭӡi và mӝt sӕ ÿӝng vұt, khi sӕng trong ruӝt chúng có
thӇ ӣ trҥng thái gây bӋnh hoһc không gây bӋnh.
Có nhiӅu giӕng khác nhau song quan trӑng nhҩt là 3 giӕng: Escherichia,
Salmonella và Shigella.

5.3.1.1. Tr͹c khu̱n ÿ̩i tràng Escherichia coli
Escherichia coli là mӝt loҥi trӵc khuҭn sӕng thѭӡng xuyên trong ruӝt ngѭӡi và
mӝt sӕ ÿӝng vұt ÿѭӧc Eschrich phát hiӋn ra tӯ năm 1885. Chúng chiӃm tӟi 80% vi
khuҭn hiӃu khí sӕng ӣ ruӝt. Bình thѭӡng chúng không gây bӋnh, khi cѫ thӇ suy yӃu

168


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

mӝt sӕ chӫng có khҧ năng gây bӋnh. Ӣ trong ruӝt chúng sӕng ÿӕi kháng vӟi mӝt sӕ vi
khuҭn khác nhѭ Salmonella và Shigella (thѭѫng hàn và lӷ) nhӡ có khҧ năng tҥo ra mӝt
loҥi chҩt ӭc chӃ có tên là Colixin. Chúng còn có khҧ năng tәng hӧp mӝt sӕ vitamin
thuӝc nhóm B, E và K. Vì thӃ khi không gây bӋnh chúng có lӧi cho ÿѭӡng ruӝt nhӡ
hҥn chӃ ÿѭӧc mӝt sӕ vi khuҭn gây bӋnh khác, giӳ thӃ cân bҵng sinh thái trong ruӝt và
sinh tәng hӧp mӝt sӕ vitamin. E. coli ÿѭӧc thҧi ra môi trѭӡng theo phân, do chiӃm tӟi
80% vi khuҭn hiӃu khí trong ruӝt và luôn giӳ thӃ cân bҵng sinh thái nên E. coli ÿѭӧc
chӑn làm vi sinh vұt chӍ thӏ ô nhiӉm. Có nghƭa là ӣ ÿâu có E. coli chӭng tӓ có ô nhiӉm
phân và có ô nhiӉm các loҥi vi sinh vұt gây bӋnh khác. NӃu phân không ÿѭӧc xӱ lý tӕt,
môi trѭӡng xung quanh nhѭ ÿҩt, nѭӟc, thӵc phҭm sӁ bӏ ô nhiӉm. ĈӇ ÿánh giá mӭc ÿӝ
ô nhiӉm vi sinh ngѭӡi ta tiӃn hành kiӇm nghiӋm các mүu ÿҩt, nѭӟc, thӵc phҭm ... Căn
cӭ vào kӃt quҧ cӫa chӍ sӕ coli, tӭc là sӕ lѭӧng E. coli trong 1 lít nѭӟc hay 1 gram chҩt

rҳn ÿӇ ÿánh giá mӭc ÿӝ ô nhiӉm. Theo tiêu chuҭn quӕc tӃ thì nѭӟc ÿѭӧc gӑi là nѭӟc
sҥch, không ô nhiӉm khi chӍ cӕ coli là 0 - 5.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc cӫa E.coli
- Ĉһc ÿiӇm hình thái và cҩu tҥo:
E. coli có hình que, hai ÿҫu tròn, kích
thѭӟc dài ngҳn khác nhau, thѭӡng tӯ 2 - 3
micromet x 0,5 micromet. Thѭӡng ÿӭng riêng
rӁ tӯng tӃ bào, cNJng có khi ghép tӯng ÿôi mӝt,
có khi kӃt vӟi nhau thành tӯng ÿám hoһc 1
chuӛi ngҳn. Thѭӡng có tiêm mao mӑc khҳp
bӅ mһt, có khҧ năng di ÿӝng. Không có khҧ
năng hình thành bào tӱ, có khҧ năng hình
thành giáp mҥc (vӓ nhày) khi gһp môi trѭӡng

Hình 5.1. E. Coli (̫nh chͭp
qua kính hi͋n vi ÿi͏n t͵)

dinh dѭӥng tӕt. Nhuӝm gram âm.

- Tính chҩt nuôi cҩy:
DӉ nuôi cҩy, có thӇ mӑc ÿѭӧc trên môi trѭӡng hiӃu khí cNJng nhѭ kӷ khí. Mӑc
ÿѭӧc ӣ nhiӋt ÿӝ tӯ 5 - 400C, thích hӧp nhҩt ӣ 370C. Có thӇ sӕng ÿѭӧc ӣ pH 5,5 - 8,0,
thích hӧp nhҩt ӣ pH 7 - 7,2. Trên môi trѭӡng thҥch thѭӡng có khuҭn lҥc dҥng S (nhҳn
bóng, bӡ ÿӅu). Ĉôi khi hình thành khuҭn lҥc dҥng R (nhăn nheo) hoһc dҥng M (nhày).

169


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Khuҭn lҥc có màu xám, ÿөc. Trong môi trѭӡng lӓng, sau 1 - 2 ngày nuôi cҩy thѭӡng
làm ÿөc môi trѭӡng, có váng trên bӅ mһt hoһc dính quanh thành ӕng, tҥo thành cһn
lҳng xuӕng ÿáy. Có khҧ năng lên men ÿѭӡng lactoza khác vӟi mӝt sӕ nhóm gây bӋnh
ÿѭӡng ruӝt khác thѭӡng không có khҧ năng lên men ÿѭӡng Lactoza. Ngoài ra còn có
khҧ năng lên men mӝt sӕ ÿѭӡng khác nhѭ Glucoza, Galactoza v.v... Khi lên men có
sinh khí làm sӫi bӑt môi trѭӡng.
Ngѭӡi ta thѭӡng dùng phҧn ӭng ÿӓ metyl ÿӇ phát hiӋn E. Coli: Nuôi cҩy trong
môi trѭӡng có ÿѭӡng Glucoza ӣ nhiӋt ÿӝ 370C. Sau 48 giӡ nuôi cҩy nhӓ vài giӑt dung
dӏch ÿӓ Metyl 1% pha trong cӗn 600. NӃu môi trѭӡng trӣ thành màu ÿӓ là phҧn ӭng
dѭѫng tính, nӃu môi trѭӡng trӣ thành màu vàng là âm tính. E. Coli có phҧn ӭng ÿӓ
metyl dѭѫng tính. E. Coli còn có khҧ năng sinh Indol (Phҧn ӭng Indol dѭѫng tính),
không có khҧ năng sӱ dөng Xitral (Phҧn ӭng Xitral âm tính).
- Sӭc ÿӅ kháng:
E. Coli dӉ bӏ tiêu diӋt bӣi các thuӕc sát trùng thông thѭӡng, sӭc ÿӅ kháng yӃu
E.coli thѭӡng bӏ tiêu diӋt ӣ nhiӋt ÿӝ 600C trong 30 phút. DӉ bӏ tiêu diӋt bӣi các thuӕt
sát trùng thông thѭӡng.
2. Khҧ năng gây bӋnh
Bình thѭӡng E. Coli sӕng trong ruӝt ngѭӡi không gây bӋnh. Khi cѫ thӇ suy yӃu
mӝt sӕ chӫng trӣ nên gây bӋnh. E.Coli không nhӳng chӍ gây bӋnh ÿѭӡng ruӝt nhѭ Ӎa
chҧy, kiӃt lӷ mà còn có thӇ gây mӝt sӕ bӋnh khác nhѭ viêm ÿѭӡng tiӃt niӋu, viêm gan,
viêm phӃ quҧn, viêm màng phәi v.v...
Ĉӝc tӕ cӫa E. Coli thuӝc loҥi nӝi ÿӝc tӕ, có khҧ năng chӏu nhiӋt. Ĉһc biӋt có
mӝt sӕ chӫng ÿӝt biӃn có khҧ năng sinh ngoҥi ÿӝc tӕ, có khҧ năng tác ÿӝng lên tӃ bào
thҫn kinh.
Muӕn phòng bӋnh do E.Coli gây ra cҫn giӳ vӋ sinh ăn uӕng, ÿһc biӋt cҫn các
biӋn pháp xӱ lý phân ÿӇ tránh ô nhiӉm ra môi trѭӡng.
5.3.1.2. Tr͹c khu̱n lͻ (Shigella)
Shigella là mӝt nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng ruӝt ÿѭӧc phát hiӋn do

Grigoriep năm 1891 bao gӗm rҩt nhiӅu loài khác nhau. Shigella sӕng trong ÿѭӡng ruӝt
cӫa ngѭӡi và mӝt sӕ ÿӝng vұt. Sӕ lѭӧng cӫa chúng ít hѫn E. Coli rҩt nhiӅu và thѭӡng
xuyên bӏ ӭc chӃ bӣi E.Coli. NӃu cân bҵng sinh thái trong ruӝt ÿѭӧc giӳ vӳng vӟi thành

170


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

phҫn Shigella chiӃm tӹ lӋ thҩp thì cѫ thӇ vô hҥi. Nhѭng ӣ mӝt ÿiӅu kiӋn nào ÿó thì cân
bҵng sinh thái bӏ phá vӥ, sӕ lѭӧng Shigella trӣ nên nhiӅu thì cѫ thӇ sӁ bӏ bӋnh do
Shigella gây ra.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc cӫa Shigella
- Ĉһc ÿiӇm hình thái và cҩu tҥo:
Shigella có hình que ngҳn, 2 ÿҫu tròn, kích thѭӟc thѭӡng tӯ 1 - 3Pm x 0,5Pm.
Shigella không có khҧ năng hình thành bào tӱ cNJng nhѭ giáp mҥc, không có tiêm mao
và tiên mao bӣi thӃ không có khҧ năng di ÿӝng. Nhuӝm gram âm.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
DӉ nuôi cҩy, mӑc ÿѭӧc trên các môi
trѭӡng thông thѭӡng, vӯa hiӃu khí, vӯa kӏ khí.
Trên môi trѭӡng thҥch, khuҭn lҥc có dҥng S
(nhăn bóng, bӡ ÿӅu) hѫi lӗi. Khuҭn lҥc trong
và nhӓ hѫn khuҭn lҥc cӫa Salmonella. Có thӇ
mӑc ÿѭӧc ӣ nhiӋt ÿӝ 80C - 400C nhѭng thích
hӧp nhҩt ӣ nhiӋt ÿӝ 370C. Mӑc ÿѭӧc ӣ pH 6,5 8,8, thích hӧp nhҩt ӣ pH 7 - 8.

Hình 5.2 S.sonnel (ҧnh chөp
qua kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ

Có khҧ năng lên men ÿѭӡng glucoza nhѭng không tҥo thành bӑt khí. Ĉa sӕ
không có khҧ năng lên men ÿѭӡng Lactoza, mantoza, Saccharoza. Shigella không có
men phân giҧi Urê, không làm lӓng Gelatin, không sinh H2S, tuǤ tӯng loài có phҧn
ӭng Indol dѭѫng tính hoһc âm tính.
- Sӭc ÿӅ kháng:
Shigella có sӭc ÿӅ kháng yӃu, bӏ tiêu diӋt dѭӟi ánh sáng mһt trӡi trong vòng 30
phút, nhiӋt ÿӝ 60% trong 10 - 30 phút. Bӏ chӃt ngay ӣ nӗng ÿӝ Phenol 5%.
Shigella dӉ bӏ tiêu diӋt do cҥnh tranh vӟi các vi sinh vұt khác trong môi trѭӡng
tӵ nhiên, tuy nhiên có thӇ sӕng ÿѭӧc trong nѭӟc không có nhiӅu tҥp khuҭn khoҧng 6
tháng, chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ thҩp. Ӣ quҫn áo ngѭӡi bӋnh, vi khuҭn lӷ sӕng ÿѭӧc khoҧng
1 tuҫn, trong sӭa sӕng ÿѭӧc khá lâu, Bӣi vұy khi uӕng sӭa tѭѫi không khӱ trùng rҩt dӉ
bӏ nhiӉm Shigella.
- Khҧ năng biӃn dӏ di truyӅn:

171


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Khi gһp nhӳng tác nhân gây ÿӝt biӃn hoһc ÿiӅu kiӋn môi trѭӡng không thuұn
lӧi, vi khuҭn Shigella dӉ bӏ biӃn ÿәi dҥng khuҭn lҥc tӯ dҥng S sang dҥng R tӭc là mҩt
khҧ năng hình thành giáp mҥc (lӟp vӓ nhày bao quanh vi khuҭn). Do ÿó cNJng không
còn khҧ năng gây bӋnh nӳa vì khi vi khuҭn mҩt lӟp vӓ nhày bao bӑc xung quanh, sӁ dӉ
bӏ bҥch cҫu nuӕt chӱng khi xâm nhұp vào cѫ thӇ chӫ. Ngѭӧc lҥi, tӯ dҥng R không gây
bӋnh nӃu gһp ÿiӅu kiӋn môi trѭӡng thích hӧp có thӇ biӃn thành dҥng S.
2. Khҧ năng gây bӋnh
Shigella là nguyên nhân gây bӋnh lӷ trӵc khuҭn ӣ ngѭӡi (khác vӟi bӋnh lӷ

Amip do Amip gây ra) thѭӡng gây thành dӏch vào mùa hè do ăn uӕng mҩt vӋ sinh. Vi
khuҭn tӯ phân ngѭӡi bӋnh xâm nhұp vào môi trѭӡng, gһp ÿiӅu kiӋn nhiӋt ÿӝ và ÿӝ ҭm
thích hӧp cӫa mùa hè sӁ có khҧ năng tӗn tҥi lâu và xâm nhұp vào ngѭӡi khoҿ qua
ÿѭӡng tiêu hoá. Vi khuҭn thѭӡng khu trú ӣ niêm mҥc ÿҥi tràng kích thích ÿҥi tràng,
gây ra bӋnh lӷ. Ngoài ra mӝt sӕ loài còn có khҧ năng gây bӋnh viêm dҥ dày và ruӝt ӣ
trҿ em. BӋnh lӷ do Shigella gây ra rҩt dӉ bӏ tái phát và có thӇ trӣ thành bӋnh mãn tính.
Ĉӝc tӕ cӫa Shigella hҫu hӃt là nӝi ÿӝc tӕ, chӍ có mӝt sӕ loài có khҧ năng sinh
ngoҥi ÿӝc tӕ. Nӝi ÿӝc tӕ cӫa Shigella thuӝc loҥi mҥnh, chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ bӅn vӳng ӣ
nhiӋt ÿӝ 1000C. Ngoҥi ÿӝc tӕ cNJng thuӝc loҥi mҥnh, có khҧ năng tác dөng ÿӃn hӋ thҫn
kinh nhѭng không chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ.
Muӕn phòng bӋnh do vi khuҭn lӷ Shigella gây ra cҫn giӳ vӋ sinh môi trѭӡng và
vӋ sinh thӵc phҭm. Không ÿӇ phân cӫa ngѭӡi bӏ bӋnh xâm nhұp vào môi trѭӡng xung
quanh, tӯ ÿó sӁ nhiӉm vào thӵc phҭm và ÿi vào ngѭӡi lành qua ÿѭӡng tiêu hoá. Cҫn
cách ly ngѭӡi bӋnh kӏp thӡi.
5.3.1.3. Tr͹c khu̱n th˱˯ng hàn Salmonella
Salmonella thuӝc nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng ruӝt ÿѭӧc phát hiӋn tӯ năm
1885 do Salmon tҥi Mӻ. Salmonella thѭӡng xuyên sinh sӕng trong ÿѭӡng ruӝt cӫa
ngѭӡi và mӝt sӕ ÿӝng vұt. Chúng bӏ cҥnh tranh bӣi E.coli và thѭӡng bӏ E.coli tiêu diӋt.
Bӣi vұy khi trong ruӝt có nhiӅu E.coli sӁ hҥn chӃ tác dөng gây bӋnh cӫa Salmonella. Ӣ
mӝt ÿiӅu kiӋn nào ÿó, thӃ cân bҵng sinh thái trong ruӝt bӏ phá vӥ, sӕ lѭӧng E.coli suy
giҧm, lúc ÿó Salmonella sӁ phát triӇn và gây bӋnh.

172


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Hình 5.3. Salmonella (̫nh chͭp qua kính hi͋n vi ÿi͏n t͵)

1. Ĉһc tính sinh hӑc
- Ĉһc ÿiӇm hình thái và cҩu tҥo:
Salmonella là vi khuҭn có hình que ngҳn, kích thѭӟc trung bình khoҧng 1 - 3 x
0,5 micromet, không có khҧ năng hình thành bào tӱ và giáp mҥc. Có nhiӅu tiêm mao
bao quanh tӃ bào, có khҧ năng di ÿӝng. Nhuӝm gram âm, thѭӡng bҳt màu thuӕc
nhuӝm ӣ 2 ÿҫu.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Thuӝc loҥi dӉ nuôi cҩy, mӑc tӕt ӣ các môi trѭӡng thông thѭӡng, mӑc ÿѭӧc ӣ
ÿiӅu kiӋn hiӃu khí hoһc kӷ khí. Phát triӇn tӕt ӣ nhiӋt ÿӝ 370C và pH trung tính. Trên
môi trѭӡng thҥch thѭӡng tҥo thành khuҭn lҥc dҥng S ÿôi khi có dҥng R, kích thѭӟc
khuҭn lҥc thѭӡng lӟn (2 - 4mm) trӯ mӝt vài chӫng cho khuҭn lҥc nhӓ. Khuҭn lҥc
thѭӡng có màu trҳng ÿөc. Khi nuôi cҩy trong môi trѭӡng lӓng, ӣ trѭӡng hӧp khuҭn lҥc
dҥng S nó làm cho môi trѭӡng ÿөc ÿӅu, ӣ trѭӡng hӧp khuҭn lҥc dҥng R nó tҥo thành
dҥng hҥt ÿӑng ӣ ÿáy ӕng ӣ bên trong.
Có khҧ năng lên men Glucoza có sinh bӑt khí (trӯ mӝt vài chӫng ÿһc biӋt không
có khҧ năng này). Không có khҧ năng lên men Lactoza, Sachoraza.
Có khҧ năng sinh H2S, không sinh Indol, không làm lӓng Gelatin. Có khҧ năng
khӱ Nitrat thành Nitrit, mӑc ÿѭӧc ӣ môi trѭӡng có nguӗn cacbon duy nhҩt là xitrat
natri.

- Sӭc ÿӅ kháng:
Salmonella có sӭc ÿӅ kháng tӕt, có thӇ sӕng ӣ môi trѭӡng ngoài cѫ thӇ trong
thӡi gian lâu. Trong ÿҩt hoһc nѭӟc có thӇ sӕng ÿѭӧc 2 - 3 tuҫn, trong nѭӟc ÿá tӗn tҥi
ÿѭӧc 2 - 3 tháng. Có thӇ tӗn tҥi ÿѭӧc ӣ nhiӋt ÿӝ 1000C trong 5 phút mӟi bӏ tiêu diӋt, ӣ
600C sӕng ÿѭӧc 10 - 20 phút. Bӏ diӋt bӣi Phenol 5%, Cloramin 1% và Clorua thuӹ

173


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

ngân 0,2% trong 5 phút. Ӣ trong ruӝt, Samonella cNJng bӏ ӭc chӃ bӣi E.Coli nên sӕ
lѭӧng luôn luôn chiӃm tӹ lӋ thҩp. Tuy nhiên chúng lҥi có khҧ năng ÿӅ kháng vӟi mӝt
sӕ chҩt ӣ nӗng ÿӝ mà E.Coli ÿã bӏ tiêu diӋt. Ví dө nhѭ xanh Briang, xanh Malachit ...
Ngѭӡi ta thѭӡng dùng nhӳng chҩt này ÿӇ kìm hãm vi khuҭn E.Coli khi cҫn phân lұp
Salmonella.
- Khҧ năng biӃn dӏ di truyӅn:
Giӕng nhѭ Shigella, vi khuҭn Salmonella
cNJng có khҧ năng biӃn dӏ khuҭn lҥc tӯ dҥng S
sang dҥng R và ngѭӧc lҥi. Bӣi vұy, chúng có thӇ
biӃn ÿәi tӯ dҥng gây bӋnh sang dҥng không gây
bӋnh nhҩt là khi nuôi cҩy lâu ngày trong ӕng
Hình 5.4 Vibrio (ҧnh chөp
qua kính hiӇn vi ÿiӋn tӱ

giӕng.
2. Khҧ năng gây bӋnh

Salmonella là nguyên nhân gây bӋnh thѭѫng hàn, phó thѭѫng hàn và bӋnh
nhiӉm ÿӝc do ăn uӕng. Có nhӳng chӫng chӍ gây bӋnh ӣ ngѭӡi, có nhӳng chӫng gây
bӋnh ӣ ÿӝng vұt, có mӝt sӕ chӫng có khҧ năng gây bӋnh cҧ ӣ ngѭӡi và ÿӝng vұt.
Vi khuҭn xâm nhұp vào cѫ thӇ qua ÿѭӡng tiêu hoá, khi vào ÿӃn ruӝt non nó
chui qua niêm mҥc ruӝt tӟi các hҥch bҥch huyӃt thì tө lҥi và phát triӇn ӣ ÿó. Khi phát
triӇn tӟi mӝt sӕ lѭӧng nhҩt ÿӏnh, tӃ bào vi khuҭn bӏ dung giҧi và giҧi phóng hàng loҥt
nӝi ÿӝc tӕ. Nӝi ÿӝc tӕ theo máu tӟi não gây ra trҥng thái sӕt li bì, sau ÿó gây ra hiӋn
tѭӧng trөy tim mҥch. Nӝi ÿӝc tӕ còn tác dөng vào dây thҫn kinh giao cҧm bөng gây ra
ÿҫy hѫi, chѭӟng bөng, ÿi ngoài nhiӅu lҫn. Ĉó là nhӳng tác hҥi cӫa bӋnh thѭѫng hàn và
phó thѭѫng hàn. Salmonella còn có khҧ năng gây bӋnh Ӎa chҧy do nhiӉm ÿӝc ăn uӕng,

ӣ bӋnh này vi khuҭn thѭӡng không vào máu. Ngoài ra Salmonella còn có khҧ năng gây
bӋnh viêm dҥ dày và ruӝt, viêm màng não, viêm xѭѫng.
Muӕn phòng bӋnh do Salmonella gây ra cҫn giӳ vӋ sinh ăn uӕng, giӳ vӋ sinh
môi trѭӡng, xӱ lý phân, không ÿӇ ô nhiӉm phân, nhҩt là phân cӫa ngѭӡi bӋnh. Giӳ gìn
vӋ sinh thӵc phҭm, không giӃt mә súc vұt bӏ bӋnh ÿӇ làm thӵc phҭm.
Trên ÿây chӍ mô tҧ 3 nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng ruӝt thѭӡng gһp. Ngoài 3
nhóm trên, còn rҩt nhiӅu nhóm khác nӳa thuӝc vi khuҭn ÿѭӡng ruӝt có thӇ gây nhӳng
bӋnh hiӇm nghèo. Ví dө nhѭ bӋnh tҧ do vi khuҭn Vibrio chlerae gây ra có thӇ làm chӃt
ngѭӡi hàng loҥt khi xҧy ra dӏch tҧ. ĈӇ phòng chӕng các loҥi bӋnh ÿѭӡng ruӝt cҫn phҧi

174


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

giӳ gìn vӋ sinh môi trѭӡng, vӋ sinh thӵc phҭm, không ÿӇ môi trѭӡng và thӵc phҭm bӏ
ô nhiӉm. Nhӳng nguӗn gây ô nhiӉm cҫn phҧi ÿѭӧc xӱ lý tӕt trѭӟc khi thҧi ra môi
trѭӡng. VӅ phía con ngѭӡi, muӕn tránh bӋnh ÿѭӡng ruӝt phҧi giӳ gìn vӋ sinh ăn uӕng,
giӳ gìn sӭc khoҿ, sao cho hӋ sinh thái vi sinh vұt trong ÿѭӡng ruӝt ÿѭӧc cân bҵng.
Trong ÿѭӡng ruӝt cӫa ngѭӡi khoҿ mҥnh, nhóm vi sinh vұt có ích chiӃm ѭu thӃ. Ĉó là
nhӳng nhóm có khҧ năng sinh các loҥi vitamin, các loҥi enzym giúp cho quá trình tiêu
hoá, ÿӗng thӡi sinh ra các chҩt ӭc chӃ các nhóm vi sinh vұt gây bӋnh. Khi sӵ cân bҵng
sinh thái trong ruӝt bӏ phá vӥ, nhóm có ích suy giҧm, nhóm gây bӋnh tăng lên, cѫ thӇ
sӁ bӏ nhiӉm bӋnh. Nên nhӟ rҵng hӋ sinh thái ÿѭӡng ruӝt không nhӳng chӍ bao gӗm các
nhóm vi sinh vұt mà còn có cҧ các nhóm ÿӝng vұt không xѭѫng và nguyên sinh ÿӝng
vұt nhѭ các loҥi giun, sáp, amip ... Các nhóm ký sinh này làm cho cѫ thӇ suy yӃu càng
dӉ bӏ nhiӉm bӋnh do vi sinh vұt gây ra.
5.3.2. Nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng hô hҩp

Nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng hô hҩp là nguyên nhân cӫa các bӋnh thuӝc
ÿѭӡng hô hҩp nhѭ lao phәi, viêm phӃ quҧn, viêm hӑng, áp xe phәi ... Nhóm vi khuҭn
nàu có hình dáng khác nhau nhѭ hình que, hình cҫu ... Khác vӟi nhóm vi khuҭn ÿѭӡng
ruӝt, ÿa sӕ vi khuҭn ÿѭӡng hô hҩp có tính chҩt bҳt màu gram dѭѫng. Nhóm này sӕng
ký sinh trong ÿѭӡng hô hҩp cӫa ngѭӡi và ÿӝng vұt, truyӅn bӋnh qua ÿѭӡng hô hҩp. Có
khҧ năng tӗn tҥi trong không khí và các môi trѭӡng khác mӝt thӡi gian nhҩt ÿӏnh trѭӟc
khi xâm nhұp vào ÿѭӡng hô hҩp cӫa cѫ thӇ chӫ. Nhӳng môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi
khuҭn ÿѭӡng hô hҩp thѭӡng nҵm xung quanh các bӋnh viӋn chuyên khoa nhѭ bӋnh
viӋn lao. Vi khuҭn ÿѭӡng hô hҩp còn theo ngѭӡi bӋnh phát tán ÿi khҳp nѫi và có thӇ
tӗn tҥi khá lâu trong môi trѭӡng.
Nhóm vi khuҭn gây bӋnh ÿѭӡng hô hҩp bao gӗm nhiӅu giӕng, loài. Ӣ ÿây chӍ
nói ÿӃn 3 loài thѭӡng gһp là Mycbacterium tuberculosis (trӵc khuҭn lao), Diplococcus
pneumoniae (cҫu khuҭn phәi) và Corynebacterium diphteriae (trӵc khuҭn bҥch hҫu).
5.3.2.1. Tr͹c khu̱n lao (Mycobacterium tuberculosis)
Trӵc khuҭn lao do Robert Koch tìm ra nҵm 1882, là nguyên nhân gây ra bӋnh
lao phәi ӣ ngѭӡi và các bӋnh lao khác nhѭ lao hҥch, lao xѭѫng, lao thұn v.v... trong ÿó
quan trӑng và phә biӃn nhҩt là lao phәi. BӋnh lao phәi trѭӟc ÿây rҩt khó chӳa. Sau khi
tìm ra nhӳng loҥi thuӕc chӳa trӏ ÿһc hiӋu bӋnh lao ÿã bӏ ÿҭy lùi. Song, thӡi gian gҫn
ÿây, bӋnh lao có nguy cѫ quay trӣ lҥi tàn phá sӭc khoҿ con ngѭӡi. Nhҩt là khi bӋnh lao

175


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

nhiӉm vào cѫ thӇ cӫa ngѭӡi ÿã mҳc bӋnh AIDS thì phát huy tác dөng, rҩt nhanh chóng
dүn ÿӃn tӱ vong.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc

- Hình thái và cҩu tҥo:
Vi khuҭn lao có hình que mҧnh, vì thӃ gӑi là trӵc khuҭn lao. Kích thѭӟc trung
bình 1 - 4 x 0,3 - 0,6 micromet. Ĉôi khi có dҥng hình cҫu và kích thѭӟc rҩt nhӓ bé có
thӇ chui qua màng lӑc vi khuҭn. Các tӃ bào vi khuҭn thѭӡng dính vào nhau thành hình
chӳ V, Y, N, cNJng có khi ÿӭng riêng lҿ tӯng tӃ bào. Vi khiҭn lao thѭӡng không có lông
(tiêm mao và tiên mao) nên không có khҧ năng di ÿӝng, không có khҧ năng hình thành
bào tӱ và giáp mҥc.
Bҳt ÿҫu Gram dѭѫng, nhѭng rҩt khó thҩy rõ.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Vi khuҭn lao thuӝc loҥi hiӃu khí bҳt buӝc, không thӇ sӕng ÿѭӧc ӣ môi trѭӡng kӏ
khí. Sӕng ÿѭӧc ӣ nhiӋt ÿӝ 240C - 420C, thích hӧp nhҩt ӣ 370C và pH 6,7 - 7,0. Vi
khuҭn lao mӑc chұm, khó nuôi cҩy, không mӑc ÿѭӧc ӣ nhӳng môi trѭӡng nuôi cҩy
thông thѭӡng. Muӕn mӑc tӕt cҫn phҧi bә sung vào môi trѭӡng lòng ÿӓ trӭng, sӳa,
Asparagin ... Khi nuôi cҩy trên môi trѭӡng thҥch khuҭn lҥc có dҥng R (xù xì, có nӃp
nhăn), nӃu chuyӇn sang dҥng S thì không còn tính ÿӝc. Khi nuôi cҩy trên môi trѭӡng
lӓng, vi khuҭn lao mӑc thành váng răn reo trên bӅ mһt môi trѭӡng.
- Sӭc ÿӅ kháng:
Trӵc khuҭn lao có sӭc ÿӅ kháng cao ÿӕi vӟi hoá chҩt nhѭ các chҩt sát trùng,
cӗn, axit kiӅm ... cҫn phҧi có thӡi gian lâu và nӗng ÿӝ cao mӟi tiêu diӋt ÿѭӧc. Ngѭӧc
lҥi ÿӕi vӟi nhiӋt ÿӝ và tia tӱ ngoҥi vi khuҭn lao dӉ bӏ tiêu diӋt. Dѭӟi ánh sáng mһt trӡi
chiӃu thҷng vi khuҭn lao sӕng ÿѭӧc 50 phút. Ӣ môi trѭӡng ngoài cѫ thӇ chúng sӕng
ÿѭӧc rҩt lâu nӃu ÿӫ ÿӝ ҭm. Ví dө nhѭ trong rác ҭm có thӇ sӕng tӡi 4 tháng, trong ÿӡm
cӫa ngѭӡi bӋnh có thӇ sӕng ÿѭӧc 2 tháng, trong quҫn áo hoһc sách vӣ cӫa ngѭӡi bӋnh
có thӇ sӕng ÿѭӧc tӟi 3 tháng.
Vi khuҭn lao có thӇ tӗn tҥi hàng tháng, hàng năm trong nѭӟc nӃu không có ánh
sáng mһt trӡi chiӃu vào.
- Khҧ năng biӃn dӏ di truyӅn:

176

Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Vi khuҭn lao có khҧ năng biӃn dӏ khuҭn lҥc tӯ dҥng R sang dҥng S và ngѭӧc lҥi.
Ӣ dҥng R nó có tính ÿӝc, còn ӣ dҥng S mҩt tính ÿӝc cNJng nhѭ nhiӅu vi khuҭn gây bӋnh
khác, vi khuҭn lao cNJng có nhӳng ÿӝt biӃn kháng thuӕc làm cho nó quen vӟi nhӳng
thuӕc chӳa trӏ còn gӑi là nhӡn thuӕc. Khi gһp phҧi nhӳng chӫng nhӡn thuӕc này sӁ rҩt
khó chӳa trӏ.
2. Khҧ năng gây bӋnh:
Vi khuҭn khi xâm nhұp vào cѫ thӇ có thӇ khu trú và gây bӋnh ӣ rҩt nhiӅu cѫ
quan nӝi tҥng nhѭ phәi, ruӝt, bàng quang, màng não, xѭѫng khӟp v.v... Song, phә biӃn
nhҩt là gây bӋnh ӣ phәi. Nhӳng túi phәi có vi khuҭn lao cѭ trú và phát triӇn sӁ bӏ hoҥi
tӱ. Khi chiӃu X Quang nhӳng vӃt hoҥi tӱ này hiӋn lên rҩt rõ. Xung quanh nѫi khu trú
cӫa vi khuҭn thѭӡng có hàng rào bҥch cҫu cӫa cѫ thӇ có nhiӋm vө ngăn cҧn không cho
vi khuҭn lan tràn ra ngoài. Tuy nhiên, nhiӅu trѭӡng hӧp vi khuҭn vүn chui qua hàng
rào bҥch cҫu xâm nhұp vào máu và các cѫ quan nӝi tҥng khác.
Ĉӝc tӕ cӫa vi khuҭn lao thuӝc loҥi nӝi ÿӝc tӕ, trong thành phҫn cҩu tҥo có axit
mycoilic là chҩt có tác dөng chӕng lҥi bҥch cҫu cӫa cѫ thӇ chӫ. Ngoài ra còn có tác
dөng gây ÿӝc cho cѫ thӇ. Vi khuҭn lao còn có khҧ năng sinh ra chҩt Tubeculin. Chҩt
này khi tiêm dѭӟi da ӣ nhӳng ngѭӡi ÿã nhiӉm khuҭn lao sӁ có phҧn ӭng sѭng ÿӓ gӑi là
phҧn ӭng Măng-tu thѭӡng dùng ÿӇ phát hiӋn ngѭӡi có bӏ nhiӉm vi khuҭn lao hay
không.
BӋnh lao lây lan chӫ yӃu qua ÿѭӡng hô hҩp. Khi ngѭӡi bӏ bӋnh lao ho, khҥc
ÿӡm. Vi khuҭn phát tán vào không khí, ngѭӡi lành hít phҧi sӁ bӏ nhiӉm khuҭn. BӋnh
lao cNJng có thӇ truyӅn qua ÿѭӡng tiêu hoá, khi ăn uӕng chung bát, ÿƭa vӟi ngѭӡi bӏ
bӋnh cNJng dӉ bӏ nhiӉm lao. Ngѭӡi khoҿ mҥnh nhiӉm vi khuҭn lao có thӇ không bӏ
bӋnh hoһc bӏ bӋnh nhҽ gӑi là sѫ nhiӉm. Khi cѫ thӇ suy yӃu bӋnh lao dӉ phát triӇn, nhҩt
là ӣ nhӳng ngѭӡi bӏ suy giҧm miӉn dӏch do mҳc bӋnh AIDS. BӋnh lao sau mӝt thӡi

gian bӏ ÿҭy lùi nay có nguy cѫ quay trӣ lҥi. Sӕ ngѭӡi bӏ bӋnh lao ngày càng nhiӅu
trong thӡi gian gҫn ÿây. Nguyên nhân là nhӳng chӫng vi khuҭn có ÿӝt biӃn kháng
thuӕc ngày càng phә biӃn. Nhӳng chӫng này ÿã quen vӟi nhӳng thuӕc chӳa trӏ thông
thѭӡng khiӃn cho nhӳng thuӕc này không còn tác dөng nӳa.
Muӕn phòng chӕng bӋnh lao cҫn phҧi giӳ gìn vӋ sinh môi trѭӡng. Nhӳng ngѭӡi
bӋnh phҧi có ý thӭc vӋ sinh, không truyӅn bӋnh cho nhӳng ngѭӡi xung quanh. ĈӇ

177


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

chӕng hiӋn tѭӧng quen thuӕc phҧi uӕng thuӕc ÿӫ liӅu lѭӧng. Cҫn giӳ cho cѫ thӇ khoҿ
mҥnh, hӋ miӉn dӏch tӕt sӁ phòng chӕng ÿѭӧc bӋnh lao.
5.3.2.2. C̯u khu̱n ph͝i (Diplococcus pneumoniae)
Cҫu khuҭn phәi là nhóm vi khuҭn gây ra các bӋnh viêm phәi, viêm phӃ quҧn,
viêm hӑng. Ngoài ra còn có thӇ gây bӋnh ӣ nhiӅu cѫ quan khác nhѭ viêm tai giӳa,
viêm amidan, viêm khӟp, viêm não, viêm xoang mNJi v.v....
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc
- Ĉһc ÿiӇm hình thái và cҩu tҥo
Cҫu khuҭn phәi có hình cҫu không ÿӅu, mӝt ÿҫu tròn, mӝt ÿҫu thѭӡng kéo dài
nhѭ hình ngӑn nӃn. Thѭӡng ghép tӯng ÿôi mӝt, hai ÿҫu tròn dính nhau, gӑi là song cҫu
khuҭn. CNJng có khi ÿӭng riêng rӁ hoһc xӃp thành chuӛi ngҳn. Cҫu khuҭn phәi không
có khҧ năng hình thành bào tӱ có khҧ năng hình thành giáp mҥc, không có khҧ năng di
ÿӝng, bҳt ÿҫu Gram dѭѫng.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Khó nuôi cҩy trên môi trѭӡng thông thѭӡng, mӑc tӕt trên môi trѭӡng có bә
sung huyӃt thanh máu, dӏch mô. Phát triӇn tӕt ӣ nhiӋt ÿӝ 370C và pH 7,5 - 7,8. Có khҧ

năng mӑc trên môi trѭӡng hiӃu khí và kӷ khí.
Có khҧ năng lên men ÿѭӡng Glucoza, Lactoza, Sacharoza, Mantoza ... Khi nuôi
cҩy trên môi trѭӡng có các loҥi ÿѭӡng trên, cҫu khuҭn phәi mӑc rҩt nhanh, giҧi phóng
nhiӅu axit hӳu cѫ do quá trình lên men ÿѭӡng, các axit hӳu cѫ do quá trình lên men
ÿѭӡng, các axit hӳu cѫ làm pH môi trѭӡng giҧm khiӃn vi khuҭn bӏ chӃt. Bӣi vұy khi
nuôi cҩy cҫn hҥn chӃ tӹ lӋ ÿѭӡng trong môi trѭӡng.
Trên môi trѭӡng thҥch, cҫu khuҭn phәi mӑc thành khuҭn lҥc dҥng S, tròn, nhӓ,
trong nhѭ giӑt sѭѫng.
- Sӭc ÿӅ kháng:
Cҫu khuҭn phәi có sӭc ÿӅ kháng yӃu, không chӏu ÿѭӧc, nhiӋt ÿӝ cao, bӏ tiêu
diӋt ӣ nhiӋt ÿӝ 600C trong vòng 30 phút và các chҩt sát trùng thông thѭӡng. Tuy nhiên
cҫu khuҭn phәi chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ thҩp, có thӇ tӗn tҥi vài tháng ngoài môi trѭӡng, nhҩt
là trong ÿӡm, mӫ cӫa ngѭӡi bӋnh.
- Khҧ năng biӃn dӏ di truyӅn:

178


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Có khҧ năng biӃn dӏ khuҭn lҥc tӯ dҥng S sang dҥng R và ngѭӧc lҥi, ӣ dҥng R
mҩt khҧ năng gây bӋnh. Có khҧ năng sinh ra nhӳng ÿӝt biӃn kháng thuӕc.
2. Khҧ năng gây bӋnh
Cҫu khuҭn phәi khi nhiӉm vào ÿѭӡng hô hҩp thѭӡng gây ra nhӳng bӋnh ngay
tҥi ÿó gӑi là nhiӉm bӋnh cөc bӝ. Ví dө nhѭ bӋnh viêm phәi, phӃ quҧn, hӑng v.v...
Ngoài ra tӯ ÿѭӡng hô hҩp vi khuҭn có thӇ xâm nhұp vào ÿѭӡng máu, lan truyӅn khҳp
các cѫ quan nӝi tҥng nhѭ não, tim, thұn, khӟp, xoang mNJi, tai giӳa, mҳt ... và gây bӋnh
tҥi các cѫ quan ÿó. Ĉӝc tӕ cӫa cҫu khuҭn phәi thuӝc loҥi nӝi ÿӝc tӕ yӃu.

Cҫu khuҭn phәi còn có khҧ năng gây ra nhiӉm trùng thӭ phát, tӭc là gây nhiӉm
trùng sau mӝt sӕ bӋnh nhѭ cúm, sӣi, ho gà ӣ trҿ em.
Muӕn phòng chӕng bӋnh do cҫu khuҭn phәi gây ra cҫn giӳ vӋ sinh môi trѭӡng,
giӳ cho cѫ thӇ khoҿ mҥnh, chӕng bӏ nhiӉm lҥnh vào mùa ÿông. Ngoài ra cNJng nhѭ mӝt
sӕ bӋnh nhiӉm trùng khác, cҫn uӕng vacxin phòng bӋnh.
5.3.2.3. Tr͹c khu̱n b̩ch h̯u (Corinebacterium diphteriae)
Vi khuҭn bҥch hҫu do Klebs phát hiӋn năm 1883, là nguyên nhân gây bӋnh
bҥch hҫu chӫ yӃu ӣ trҿ em. Nó tҥo thành màng trҳng bao bӑc yӃt hҫu và khí quҧn gây
khó thӣ ÿôi khi tҳc thӣ dүn ÿӃn tӱ vong.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc
- Hình thái và cҩu tҥo
Vi khuҭn bҥch hҫu có hình que thҷng hoһc hѫi cong, hai ÿҫu phình to giӕng
hình quҧ tҥ. Kích thѭӟc dài ngҳn khác nhau, trung bình 1 - 6 x 0,3 - 0,8 micromet. Vi
khuҭn bҥch hҫu không có khҧ năng di ÿӝng, không sinh bào tӱ và giáp mҥc, bҳt màu
gram dѭѫng. Thѭӡng sҳp xӃp dính nhau thành hình chӳ V, L, Y hoһc gҳn song song
tai 2 ÿҫu nhѭ hàng rào. Ngoài dҥng hai ÿҫu tròn còn có nhӳng biӃn hìnhnhѭ quҧ lê,
hình chuǤ, vӧt ...
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Vi khuҭn bҥch hҫu thuӝc loҥi hiӃu khí, dӉ nuôi, mӑc tӕt ӣ môi trѭӡng có huyӃt
thanh hoһc máu. Phát triӇn tӕt ӣ nhiӋt ÿӝ 34 - 370C và pH 7,8 - 8,4.
Khi nuôi cҩy trên môi trѭӡng mӑc rҩt nhanh so vӟi nhӳng vi khuҭn gây bӋnh
khác. Trên môi trѭӡng thҥch mӑc thành khuҭn lҥc màu xám nhҥt, khuҭn lҥc nhӓ, tròn,
lӗi, bӡ nhҹn ÿӅu.

179


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Có khҧ năng lên men không sinh khí ÿѭӡng Glucoza, Mantoza, Galactoza,
Mantoza, Dextrin. Không lên men Lactoza, Sacaroza và Manit. Có khҧ năng khӱ
nitrat, không sinh H2S, không làm lӓng Gelatin.
- Sӭc ÿӅ kháng
Vi khuҭn bҥch hҫu có sӭc ÿӅ kháng mҥnh so vӟi nhӳng vi khuҭn không sinh
bào tӱ khác. Chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ thҩp, ÿӝ ҭm thҩp, bӏ tiêu diӋt bӣi ánh sáng mһt trӡi
chұm hѫn nhiӅu loҥi khác. Chӏu ÿѭӧc nhiӋt ÿӝ 95 - 1000C trong 15 phút. Khó bӏ tiêu
diӋt bӣi các thuӕt sát trùng thông thѭӡng. Có khҧ năng tӗn tҥi ngoài môi trѭӡng, trong
quҫn áo bӋnh nhân tӟi 5 - 6 tháng.
2. Khҧ năng gây bӋnh
Vi khuҭn bҥch hҫu xâm nhұp vào cѫ thӇ qua ÿѭӡng hô hҩp, vào tӟi yӃt hҫu thì
khu trú lҥi và gây bӋnh ӣ ÿó. Thѭӡng là trҿ em dӉ mҳc bӋnh. Tҥi nѫi cѭ trú vi khuҭn
làm loét thành hҫu và thanh quҧn, tҥo thành màng bao phӫ khҳp niêm mҥc, che kínkhí
quҧn gây khó thӣ. Ĉӗng thӡi tiӃt ÿӝc tӕ lan tràn theo máu tӟi hӋ thҫn kinh làm liӋt các
dây thҫn kính sӑ não và làm xung huyӃt tuyӃn thѭӧng thұn.
Ĉӝc tӕ cӫa vi khuҭn bҥch hҫu thuӝc loҥi ngoҥi ÿӝc tӕ mҥnh, 1mg chӭa tӟi 1000
DML (liӅu gây chӃt tӕi thiӇu) ÿӕi vӟi chuӝt lang.
Muӕn phòng chӕng bӋnh bҥch hҫu cho trҿ em phҧi tiêm vacxin phòng bӋnh.
5.4. MӜT SӔ VI KHUҬN GÂY BӊNH KHÁC:
5.4.1. Cҫu khuҭn màng não (Neiseria meningitidis)
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc
- Hình thái và cҩu tҥo:
Cҫu khuҭn màng não có hình cҫu dҽt 1 phía, thѭӡng xӃp tӯng ÿôi mӝt, ÿҫu dҽt
dính vào nhau. Không có khҧ năng di ÿӝng, không có khҧ năng hình thành bào tӱ và
giáp mҥc, bҳt ÿҫu gram âm. Khi nuôi cҩy lâu ngày thѭӡng khó bҳt màu, hình dҥng
biӃn ÿәi.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Cҫu khuҭn màng não thuӝc loҥi khó nuôi cҩy, không mӑc ÿѭӧc ӣ môi trѭӡng
thông thѭӡng. Muӕn mӑc tӕt cҫn bә sung vào môi trѭӡng mӝt sӕ axit amin, huyӃt

thanh hoһc máu. Cҫu khuҭn màng não thuӝc loҥi hiӃu khí bҳt buӝc, không thӇ sӕng ӣ
môi trѭӡng không có oxy. NhiӋt ÿӝ thích hӧp là 36 - 370C, pH thích hӧp là 7,2.

180


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Trên môi trѭӡng thҥch cҫu khuҭn màng não mӑc thành khuҭn lҥc hình tròn,
nhӓ, bӡ ÿӅu, màu xanh xүm. Trên môi trѭӡng dӏch thӇ làm ÿөc môi trѭӡng.
Có khҧ năng lên men ÿѭӡng Glucoza, Mantoza, không lên men các ÿѭӡng
Arabinoza, Ramnoza, Manit ....
- Sӭc ÿӅ kháng:
Vi khuҭn màng não có sӭc ÿӅ kháng yӃu. DӉ bӏ tiêu diӋt bӣi ánh sáng mһt trӡi,
nhiӋt ÿӝ 550C trong 30 phút là bӏ chӃt. DӉ bӏ tiêu diӋt bӣi các chҩt sát trùng thông
thѭӡng. Sau khi ra khӓi cѫ thӇ chӍ tӗn tҥi ÿѭӧc 3 - 4 giӡ trong bӋnh phҭm/
2. Khҧ năng gây bӋnh
Cҫu khuҭn màng não là nguyên nhân gây bӋnh viêm màng não thѭӡng gһp ӣ trҿ
em, thѭӡng gây thành dӏch, lây lan qua ÿѭӡng hô hҩp. Ngoài bӋnh viêm màng não, cҫu
khuҭn màng não còn có khҧ năng gây bӋnh viêm màng phәi có mӫ, viêm màng tim,
viêm khӟp có mӫ, viêm mNJi hӑng cҩp ...
Ĉӝc tӕ cӫa cҫu khuҭn màng não thuӝc loҥi ÿӝc tӕ, chӍ giҧi phóng khi tӃ bào bӏ
dung giҧi. Muӕn phòng tránh bӋnh do cҫu khuҭn màng não gây ra cҫn giӳ gìn vӋ sinh
môi trѭӡng, cách ly ngѭӡi bӋnh, tiêm phòng vacxin.
5.4.2. Trӵc khuҭn dӏch hҥch (Pasteurella pestic hoһc Yersinia pestic)
Trӵc khuҭn dӏch hҥch ÿѭӧc phân lұp tӯ ngѭӡi bӏ bӋnh dӏch hҥch vào năm 1894
do Yersin và Kitasato. Nó là nguyên nhân gây bӋnh dӏch hҥch truyӅn nhiӉm cho loài
gһm nhҩm nhѭ chuӝt. BӋnh có thӇ truyӅn tӯ chuӝt sang ngѭӡi qua bӑ chét cӫa chuӝt,

là mӝt loài côn trùng hút máu. BӋnh dӏch hҥch là mӝt loҥi bӋnh truyӅn nhiӉm nguy
hiӇm, có thӇ gây chӃt ngѭӡi hàng loҥt.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc
- Ĉһc ÿiӇm hình thái và cҩu tҥo:
Vi khuҭn dӏch hҥch có hình dҥng trӵc khuҭn 2 ÿҫu tròn. CNJng có khi có hình
bҫu dөc hoһc hình cҫu. Không có khҧ năng di ÿӝng, không hình thành bào tӱ. Có khҧ
năng hình thành giáp mҥc khi môi trѭӡng giàu dinh dѭӥng, bҳt màu gram âm, rõ nhҩt
ӣ 2 ÿҫu tӃ bào. Thѭӡng ÿӭng riêng rӁ hoһc xӃp thành chuӛi ngҳn.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Trӵc khuҭn dӏch hҥch thuӝc loҥi vӯa hiӃu khí vӯa kӷ khí. Có thӇ mӑc ÿѭӧc ӣ
biên ÿӝ nhiӋt ÿӝ rӝng, tӯ 5 - 370C, thích hӧp nhҩt là 280C, pH thích hӧp tӯ 6,9 - 7,2.

181


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Khi nuôi cҩy trӵc khuҭn dӏch hҥch cҫn bә sung chҩt kích thích nhѭ Natri sunfit,
dӏch máu v.v...
Trӵc khuҭn dӏch hҥch có khҧ năng lên men không sinh khí các loҥi ÿѭӡng
Glucoza, Galactoa, Anabinoa ... Mӝt sӕ chӫng có khҧ năng khӱ Nitrat thành Nitrit.
Trên môi trѭӡng thҥch, trӵc khuҭn dӏch hҥch mӑc thành khuҭn lҥc dҥng R, bӡ
khuҭn lҥc nhăn nheo, ӣ giӳa có màu ÿen sүm, xung quanh sáng hѫn. Trong môi trѭӡng
dӏch thӇ vi khuҭn mӑc thành váng, có sӧi rӫ xuӕng phía dѭӟi váng, ÿáy môi trѭӡng tҥo
thành mӝt lӟp cһn xӕp nhѭ bông.
- Sӭc ÿӅ kháng:
Trӵc khuҭn dӏch hҥch có sӭc ÿӅ kháng yӃu, bӏ tiêu diӋt ӣ nhiӋt ÿӝ 700C sau 10
phút, không chӏu ÿѭӧc ánh sáng mһt trӡi chiӃu trӵc tiӃp. Bӏ tiêu diӋt bӣi các chҩt sát

trùng thông thѭӡng nhѭ Cloramin 5%, Creson 5%, Axit phenic 5% ... có thӇ tӗn tҥi 8 10 ngày ӣ môi trѭӡng ngoài cѫ thӇ, ӣ 00C có thӇ sӕng ÿѭӧc 6 tháng.
2. Khҧ năng gây bӋnh
Vi khuҭn dӏch hҥch thuӝc loҥi truyӅn nhiӉm nguy hiӇm. Thѭӡng gây thành dӏch
ӣ loài gһm nhҩm. Tӯ loài gһm nhҩm nhѭ chuӝt dӉ dàng truyӅn sang ngѭӡi qua ÿѭӡng
máu do bӑ chét ÿӕt. Khi chuӝt chӃt, bӑ chét cӫa chuӝt liӅn nhҧy sang ngѭӡi và ÿӕt làm
ngѭӡi bӏ lây bӋnh. Ĉӝc tӕ cӫa vi khuҭn dӏch hҥch gӗm cҧ 2 loҥi ngoҥi ÿӝc tӕ và nӝi
ÿӝc tӕ, cҧ 2 loҥi ÿӅu có ÿӝc lӵc rҩt cao, có khҧ năng xuyên qua da lành cӫa ngѭӡi khoҿ
mҥnh.
Ĉӝc tӕ cӫa vi khuҭn dӏch hҥch có thӇ gây ra 3 thӇ bӋnh khác nhau: thӇ hҥch, thӇ
phәi và thӇ máu.
- ThӇ hҥch: là thӇ thѭӡng gһp nhҩt, bӋnh nhân bӏ nәi hҥch ӣ bҽn, nách, hàm.
Sau mӝt thӡi gian hҥch bӏ loét, hoҥi tӱ, tӹ lӋ chӃt tӯ 70 - 90%.
- ThӇ phәi: Vi khuҭn khu trú ӣ phәi gây ra bӋnh ho ra ÿӡm và máu, sӕt cao, nӃu
không ÿiӅu trӏ kӏp thӡi tӹ lӋ tӱ vong tӟi 100%. Khi ӣ thӇ này, vi khuҭn sӁ lan truyӅn
qua ÿѭӡng hô hҩp sang ngѭӡi lành.
- ThӇ máu: Là hұu quҧ cӫa thӇ hҥch và thӇ phәi, vi khuҭn sau khi khu trú ӣ
hҥch ӣ phәi sӁ ÿi vào máu gây nên nhiӉm trùng máu, bӋnh nhân có thӇ chӃt sau vài
ngày bӏ nhiӉm trùng máu.

182


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Muӕn phòng chӕng bӋnh do trӵc khuҭn dӏch hҥch gây ra cҫn phҧi diӋt chuӝt,
diӋt bӑ chét. Khi phát hiӋn chuӝt chӃt nhiӅu phҧi báo ngay cho cѫ quan phòng dӏch.
Cҫn tiêm vacxin phòng bӋnh.
Muӕn tiêu diӋt chuӝt cҫn phҧi giӳ cân bҵng sinh thái, bҧo vӋ các loài thù ÿӏch

cӫa chuӝt nhѭ mèo, rҳn, cú mèo ... Ӣ nѫi nào cân bҵng sinh thái bӏ phá vӥ do mèo, rҳn
bӏ ăn thӏt thì chuӝt sӁ phát triӇn, không nhӳng gây dӏch bӋnh mà còn phá hoҥi mùa
màng, kho tàng v.v...
Khi cҫn phҧi chӫ ÿӝng diӋt chuӝt thì không nên dùng chҩt ÿӝc hoá hӑc làm bҧ
chuӝt vì nhӳng chҩt ÿó sӁ gây ô nhiӉm môi trѭӡng. Chuӝt bӏ chӃt do bҧ nӃu chó, mèo
ăn phҧi cNJng bӏ chӃt. ChӍ nên dùng thuӕc sinh hӑc làm bҧ chuӝt và dùng nhӳng
phѭѫng pháp thӫ công nhѭ hun khói, ÿһt bүy v.v...
5.4.3. Trӵc khuҭn ÿӝc thӏt (Clostridium botulinum)
Trӵc khuҭn ÿӝc thӏt là mӝt loҥi vi khuҭn
hoҥi sinh thѭӡng sӕng trong thӵc phҭm thӏt tѭѫi
sӕng hoһc ÿӗ hӝp ÿӇ lâu ngày, gây ngӝ ÿӝc cho
ngѭӡi. Vi khuҭn ÿӝc thӏt ÿѭӧc phân lұp tӯ năm
1896 do Van Ermenghem.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc
- Ĉһc ÿiӇm hình thái và cҩu tҥo
Vi khuҭn ÿӝc thӏt có hình dҥng trӵc khuҭn
2 ÿҫu tròn, kích thѭӟc trung bình 0,9 - 1,2 x 4 - 8
micromet. Có lông bao quanh tӃ bào nhѭng ít di

Hình 1.3 C.botulinum
(ҧnh chөp qua kính hiӇn
vi ÿiӋn tӱ)

ÿӝng.
Không có khҧ năng hình thành giáp mҥc, có khҧ năng hình thành bào tӱ, bào tӱ
thѭӡng có hình bҫu dөc. Nhuӝm màu gram dѭѫng. Thѭӡng ÿӭng riêng lҿ hoһc sҳp xӃp
tӯng ÿôi mӝt, ÿôi khi ÿính thành chuӛi ngҳn.
- Tính chҩt nuôi cҩy:
Vi khuҭn ÿӝc thӏt thuӝc loҥi kӷ khí bҳt buӝc không sӕng ÿѭӧc khi có oxy. NhiӋt
ÿӝ thích hӧp là 34 - 350C, pH thích hӧp: 7,4 - 7,6. Có khҧ năng lên men sinh khí các

loҥi ÿѭӡng Glucoza, Fructoza, Ramnoza Manit, có khҧ năng sinh H2S.

183


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Trên môi trѭӡng ÿһc mӑc thành khuҭn lҥc to, màu xám nhҥt, ӣ cҧ 2 dҥng S và
R. Trong môi trѭӡng dӏch thӇ làm ÿөc ÿӅu môi trѭӡng, tҥo thành cһn dѭӟi ÿáy môi
trѭӡng.
- Sӭc ÿӅ kháng
Khi ӣ thӇ dinh dѭӥng (không hình thành bào tӱ) có sӭc ÿӅ kháng yӃu, bӏ tiêu
diӋt bӣi các chҩt sát trùng thông thѭӡng, chӃt ӣ nhiӋt ÿӝ 600C trong 30 phút.
Ӣ thӇ bào tӱ thì có sӭc ÿӅ kháng rҩt cao, sӕng ÿѭӧc nhiӅu năm trong môi
trѭӡng. Ӣ nhiӋt ÿӝ 1000C vүn sӕng ÿѭӧc 1 - 2 giӡ, ӣ 1200C sӕng ÿѭӧc 20 - 30 phút.
Dung dӏch Formalin 20% chӏu ÿӵng ÿѭӧc 24 giӡ, HCl 10% bӏ tiêu diӋt sau 1 giӡ.
2. Khҧ năng gây bӋnh
Vi khuҭn ÿӝc thӏt khi sӕng trong thӭc ăn sӁ sҧn sinh ra ngoҥi ÿӝc tӕ có ÿӝc lӵc
mҥnh nhҩt trong các loҥi ÿӝc tӕ cӫa vi khuҭn. Nó cNJng là chҩt ÿӝc sinh hӑc mҥnh nhҩt,
không bӏ phá huӹ bӣi dӏch tiêu hoá, trong ÿӗ hӝp có thӇ tӗn tҥi tӯ 6 - 8 tháng.
Khi ngѭӡi ăn phҧi thӵc phҭm có ngoҥi ÿӝc tӕ cӫa vi khuҭn ÿӝc thӏt sӁ bӏ nhiӉm
bӋnh, ngoҥi ÿӝc tӕ có tác ÿӝng lên hӋ thҫn kinh trung ѭѫng gây ra liӋt hô hҩp, liӋt tim
rӗi chӃt trong vòng 36 - 48 giӡ.
Muӕn phòng chӕng vi khuҭn ÿӝc thӏt cҫn giӳ vӋ sinh thӵc phҭm. Trong quá
trình sҧn xuҩt ÿӗ hӝp phҧi khӱ trùng kӻ, không sӱ dөng ÿӗ hӝp ÿã quá hҥn quy ÿӏnh,
khi ăn phҧi ÿun kӻ ...
Trên ÿây giӟi thiӋu mӝt sӕ vi khuҭn gây bӋnh thѭӡng gһp, có mһt ӣ hҫu hӃt
nhӳng môi trѭӡng bӏ ô nhiӉm vi sinh. Chúng là nguyên nhân gây ra các bӋnh truyӅn

nhiӉm ӣ ngѭӡi và mӝt sӕ ÿӝng vұt, ÿôi khi gây thành dӏch phát triӇn ӣ diӋn rӝng. Ĉһc
biӋt là ӣ nhӳng nѫi vӋ sinh môi trѭӡng không ÿѭӧc chú ý. Ĉһc biӋt nguy hiӇm là
nhӳng chӫng vi khuҭn ÿã quen vӟi thuӕc kháng sinh do có nhӳng ÿӝt biӃn kháng thuӕc
xҧy ra trong bӝ máy di truyӅn. Nhӳng chӫng này có khҧ năng kháng mӝt hoһc nhiӅu
loҥi kháng sinh cùng mӝt lúc khiӃn cho sӵ ÿiӅu trӏ vô cùng khó khăn phӭc tҥp. Nhӳng
vi khuҭn gây bӋnh phҫn lӟn ÿӅu có khҧ năng tӗn tҥi mӝt thӡi gian ӣ môi trѭӡng ngoài
cѫ thӇ. Bӣi vұy phѭѫng pháp phòng bӋnh tӕt nhҩt là giӳ vӋ sinh môi trѭӡng, xӱ lý tӕt
các nguӗn chҩt thҧi có ô nhiӉm vi sinh, ÿһc biӋt là chҩt thҧi bӋnh viӋn.
5.4.3.1. Nhóm virus gây b͏nh ͧ ng˱ͥi

184


Lê Xuân Phѭѫng

VI SINH VҰT HӐC MÔI TRѬӠNG

Virus là mӝt tác nhân gây bӋnh vô cùng nguy hiӇm. Khác vӟi vi khuҭn chúng
chѭa có cҩu tҥo tӃ bào và chӍ có khҧ năng sӕng ký sinh trong tӃ bào sӕng. Tuy nhiên
chúng vүn có thӇ tӗn tҥi ӣ môi trѭӡng ngoài cѫ thӇ dѭӟi dҥng hҥt virion. Khi gһp ÿiӅu
kiӋn thuұn lӧi, chúng lҥi xâm nhұp vào tӃ bào chӫ và sinh sôi phát triӇn, gây ra nhӳng
căn bӋnh hiӇm nghèo.
Dӵa trên cҩu tҥo cӫa bӝ máy di truyӅn, ngѭӡi ta chia ra 2 nhóm: Adeno virus là
nhóm virus có bӝ máy di truyӅn là 1 phân tӱ AND. Ví dө nhѭ virus ÿұu mùa, thuӹ ÿұu,
virus zona và mӝt sӕ virus gây bӋnh ÿѭӡng hô hҩp khác. Nhóm thӭ 2 Myxo virus là
nhóm virus gây bӋnh có bӝ máy di truyӅn là 1 phân tӱ ARN. Ví dө nhѭ virus HIV,
virus bҥi liӋt, virus dҥi ... Dѭӟi ÿây giӟi thiӋu mӝt sӕ virus gây bӋnh nguy hiӇm ÿҥi
diӋn cho 2 nhóm trên.
5.4.3.2 Virus HIV (Human immune deficienney virus)
Virus HIV là nguyên nhân gây bӋnh AIDS ÿѭӧc phát hiӋn tӯ năm 1983. Tuy

nhiên theo tә chӭc Y tӃ thӃ giӟi thì bӋnh này ÿã phát thành dӏch lҫn ÿҫu tiên vào năm
1970, và khҧ năng xuҩt hiӋn bӋnh còn có thӇ sӟm hѫn nӳa tҥi mӝt sӕ ÿӏa ÿiӇm thuӝc
Châu Phi. BӋnh AIDS là mӝt loҥi bӋnh làm suy giҧm khҧ năng miӉn dӏch tӃ bào tӯ ÿó
có thӇ dӉ mҳc bӋnh bӣi các loҥi bӋnh nhiӉm trùng khác gӑi là nhiӉm trùng cѫ hӝi. Khi
cѫ thӇ ÿã bӏ bӋnh AIDS thì không còn khҧ năng chӕng lҥi các bӋnh nhiӉm trùng thông
thѭӡng và có khҧ năng tӱ vong vì nhӳng bӋnh nhiӉm trùng cѫ hӝi ÿó.
1. Ĉһc ÿiӇm sinh hӑc
Virus HIV có hình cҫu hoһc ÿa diӋn, bӝ máy di truyӅn là mӝt phân tӱ ARN. Bӣi
vұy quá trình di truyӅn cӫa nó có giai ÿoҥn phiên mã ngѭӧc tӯ ARN o AND sau khi
thâm nhұp vào tӃ bào chӫ gӑi là AND tiӅn virus. Quá trình này ÿѭӧc thӵc hiӋn nhӡ
enzym ÿһc hiӋu - Reverse - transcriptase. Sau ÿó AND tiӅn virus tiӃp tөc các quá trình
phá hoҥi tӃ bào chӫ giӕng nhѭ nhӳng virus có bӝ máy di truyӅn là AND. CNJng có
trѭӡng hӧp AND tiӅn virus hӝi nhұp vӟi bӝ máy di truyӅn cӫa tӃ bào chӫ ӣ trҥng thái
tiӅm sinh không phá vӥ tӃ bào (trҥng thái lyzogen). HiӋn nay ngѭӡi ta mӟi phát hiӋn
ÿѭӧc 3 nhóm chính cӫa bӝ máy di truyӅn nhѭ virus HIV: GAG, ENL, POL và mӝt sӕ
gen khác nhѭ S, G, F ...
GAG : nhóm gen quyӃt ÿӏnh tính kháng nguyên cӫa virus HIV
ENL : nhóm gen quyӃt ÿӏnh sӵ hình thành vӓ protein cӫa virus.

185