Những tiếp cận mới về quyền lực trong quản lý nhà nước hiện nay

HỌC VIỆN CHÍNH TRỊ - HÀNH CHÍNH QUỐC GIA
HỒ CHÍ MINH

BÁO CÁO
TỔNG HỢP KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU
ĐỀ TÀI KHOA HỌC CẤP BỘ NĂM 2011
MÃ SỐ: B11 - 08

NHỮNG TIẾP CẬN MỚI VỀ QUYỀN LỰC
TRONG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC HIỆN NAY

Cơ quan chủ trì: VIỆN CHÍNH TRỊ HỌC
Chủ nhiệm đề tài: PGS.TS. LÊ MINH QUÂN
Thư ký đề tài: THS. BÙI VIỆT HƯƠNG
9105
Hà Nội - 2011


DANH SÁCH NHÓM NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI
Chủ nhiệm đề tài:
PGS.TS. Lê Minh Quân
Thư ký đề tài:
THS. Bùi Việt Hương
Các công tác viên (tên theo thứ tự abc):
1. TS. Ngô Huy Đức
2. GS.TS. Nguyễn Văn Huyên
3. THS. Vũ Quỳnh Phương
4. TS. Lưu Văn Quảng
5. GS.TSKH. Phan Xuân Sơn
6. THS. Tống Đức Thảo
7. THS. Đỗ Văn Thắng

8. TS. Đặng Huy Trinh
9. TS. Trịnh Thị Xuyến

1


MỤC LỤC
Trang
5

Mở đầu
PHẦN 1

NHỮNG TIẾP CẬN CƠ BẢN, TRUYỀN THỐNG ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC
VÀ NHỮNG NHÂN TỐ MỚI ẢNH HƯỞNG ĐẾN TIẾP CẬN QUYỀN
LỰC VÀ QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC NHÀ NƯỚC HIỆN NAY

Chương 1 Những tiếp cận cơ bản và truyền thống đối với quyền lực và

21

quyền lực nhà nước
1.1.

Những tiếp cận thời kỳ cổ đại đối với quyền lực và quyền lực nhà nước

21

1.2.

Những tiếp cận thời kỳ cận đại và hiện đại đối với quyền lực và

21

quyền lực nhà nước
1.3.

Tiếp cận của chủ nghĩa Mác đối với quyền lực và quyền lực nhà nước

Chương 2 Những nhân tố mới ảnh hưởng đến tiếp cận quyền lực và

27
34

quyền lực nhà nước hiện nay
2.1.

Khoa học, công nghệ hiện đại và ảnh hưởng đến tiếp cận quyền

34

lực nhà nước
2.2.

Toàn cầu hoá và ảnh hưởng đến tiếp cận quyền lực nhà nước

42

2.3.

Kinh tế tri thức và ảnh hưởng đến tiếp cận quyền lực nhà nước

48

PHẦN 2

NHỮNG TIẾP CẬN MỚI ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC VÀ QUYỀN LỰC
NHÀ NƯỚC HIỆN NAY

Chương 3 Những tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước từ

55

cơ sở, tính chất và phạm vi của quyền lực hiện nay
3.1.

Tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước từ cơ sở

55

của quyền lực - quyền lực của tri thức
3.2.

Tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước từ tính chất của

58

quyền lực - quyền lực cứng, quyền lực mềm và quyền lực thông minh
3.3.

Tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước từ phạm vi
của quyền lực - quyền lực công chúng

2

67


Chương 4 Những tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước từ

76

phương thức tổ chức và thực thi quyền lực hiện nay
4.1.

Tiếp cận đối với quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước từ đặc

76

trưng của quyền lực
4.2.

Tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước từ kết cấu và phương

83

thức thực thi quyền lực
4.3.

Tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước từ chủ nghĩa đa trị

Chương 5 Những tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước

85
99

từ các chủ thể quyền lực hiện nay
5.1.

Tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước từ nhà nước quốc gia

99

5.2.

Tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước từ các chủ thể phi nhà nước

103

5.3.

Tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước từ quản trị toàn cầu

119

PHẦN 3

NHÀ NƯỚC VÀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC TỪ NHỮNG TIẾP CẬN MỚI
VỀ QUYỀN LỰC HIỆN NAY

Chương 6 Những thay đổi về chức năng và nhiệm vụ của nhà nước - từ

130

những tiếp cận quyền lực mới hiện nay
6.1.

Những thay đổi về tính chất và phạm vi ảnh hưởng của nhà nước

130

6.2.

Những thay đổi về chức năng và nhiệm vụ của nhà nước

134

6.3.

Những thay đổi về tổ chức và hoạt động của nhà nước

146

Chương 7 Những thay đổi về phương thức quản lý nhà nước - từ những

149

tiếp cận quyền lực mới hiện nay
7.1.

Đa dạng hoá các thể chế và cơ chế điều tiết và quản lý nhà nước

149

7.2.

Mở rộng sự tham gia của các tổ chức xã hội công dân vào quản lý nhà nước

155

7.3.

Phát triển hình thức “chính phủ điện tử” trong quản lý nhà nước

160

Kết luận

170

Danh mục tài liệu tham khảo

174

3


NHỮNG CHỮ VIẾT TẮT
CPĐT

Chính phủ điện tử

KH&CN

Khoa học - công nghệ

IMF

Quỹ tiền tệ quốc tế

NGO

Tổ chức phi chính phủ

Nxb

Nhà xuất bản

TNC

Công ty xuyên quốc gia

Tr

Trang

UN

Liên hợp quốc

WB

Ngân hàng thế giới

WTO

Tổ chức thương mại thế giới

XHCD

Xã hội công dân

4


MỞ ĐẦU
1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Thế giới của chúng ta đang thay đổi nhanh chóng do sự phát triển của
khoa học và công nghệ hiện đại, toàn cầu hóa và kinh tế tri thức, v.v. mang
lại. Những cách tiếp cận và quan niệm về quyền lực và tổ chức thực hiện
quyền lực (quyền lực công, quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước) trong
phát triển kinh tế - xã hội cũng đang thay đổi và thu hút sự chú ý của giới
nghiên cứu và hoạt động thực tiễn ở trong và ngoài nước. Có nhiều vấn đề
đang đặt ra, cần có sự đầu tư nghiên cứu như:
Các góc độ tiếp cận, các phương pháp nghiên cứu, các quan niệm và
khái niệm quyền lực và phương thức thực hiện quyền lực (quyền lực công,
quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước) hiện nay phải chăng đang có
những thay đổi, những phát triển và mở rộng.
Ở bình diện quốc gia, quan niệm truyền thống về độc lập, chủ quyền và
chiến lược phát triển quốc gia đang thay đổi. Độc lập, chủ quyền quốc gia

ngày càng mang tính tương đối. Đa dạng hoá các chủ thể nắm giữ và thực thi
quyền lực quốc gia. Hệ thống tổ chức và thực thi quyền lực đang có nguy cơ
bị thu hẹp và suy yếu trước sức ép của các hệ thống và cơ chế quyền lực bên
ngoài. Các thể chế nhà nước quốc gia, phải chăng, đang có nguy cơ bị xâm
thực và xói mòn.
Ở bình diện quốc tế, sự phân phối quyền lực phải chăng đang có sự
thay đổi theo hướng chuyển từ các thể chế quyền lực nhà nước quốc gia sang
các các thể chế quyền lực trên, dưới và ngoài nhà nước quốc gia. Quản trị
toàn cầu hình thành, các chủ thể, cơ chế quản lý nhà nước mở rộng và mềm
dẻo hơn. Xuất hiện những khái niệm mới như chính trị thế giới, chính thể
toàn cầu với các phong trào chính trị, xã hội xuyên quốc gia và sự phục tùng
5


nhà nước chuyển thành phục tùng các tổ chức nửa nhà nước, các tổ chức
xuyên quốc gia và quốc tế, v.v..
Những diễn biến sâu rộng và to lớn của thế giới hiện nay đang đòi hỏi
phải nhìn lại những vấn đề căn bản về quyền lực, nhất là quyền lực nhà
nước. Nhà nước ngày càng không phải là người trực tiếp tạo ra sự tăng
trưởng, mà là đối tác, chất xúc tác và người tạo điều kiện cho tăng trưởng.
Ảnh hưởng của nhà nước đối với xã hội chuyển từ số lượng sang chất lượng,
từ can thiệp quy mô lớn sang can thiệp có hiệu quả, đáp ứng các nhu cầu của
người dân. Sự phát triển của thế giới hiện nay đang là một thử thách to lớn
đối với các nhà nước yếu kém, mở đường cho các nhà nước hoạt động có
hiệu quả và kỷ cương, chấp nhận sự cạnh tranh với bên ngoài, đẩy mạnh
hành động tập thể toàn cầu.
Hội nhập toàn cầu, nhất là hội nhập kinh tế đang hạn chế những ứng
xử tùy tiện của nhiều nhà nước, nhiều chính phủ. Các biểu thuế, quy định
đầu tư và chính sách kinh tế ngày càng phải thích ứng hơn với những thông
số của nền kinh tế toàn cầu. Sự thay đổi công nghệ đã mở ra những cơ hội

mới cho việc phân tích các dịch vụ và cho phép các thị trường có vai trò lớn
hơn. Những thay đổi này đòi hỏi những vai trò mới và khác biệt cho chính
quyền, nó không còn là người cung ứng độc lập, mà là người tạo điều kiện
và điều phối các hoạt động này. Phần lớn các nhà nước đã trở nên quá cồng
kềnh và đang phải có những lựa chọn việc cải cách và đổi mới.
Trong hoàn cảnh hiện nay, cần nhận thức lại và nhận thức mới về
những vấn đề căn bản của chính trị như quyền lực là gì, còn gì và cần tổ
chức và vận hành nó nó như thế nào để:
Vai trò của nhà nước tương ứng với năng lực của nó và nâng cao năng
lực của nhà nước bằng cách củng cố lại các thể chế công cộng; xác định
những quy tắc và kiềm chế có hiệu quả những hoạt động có tính độc đoán
6


của chính quyền, đấu tranh chống tệ quan liêu tham nhũng; đưa các thể chế
nhà nước vào cạnh tranh nhằm tăng cường tính hiệu lực của nhà nước, tăng
cường hiệu quả hoạt động của các thể chế nhà nước; làm cho nhà nước có
khả năng đáp ứng nhiều hơn nhu cầu của người dân; đưa chính quyền lại gần
hơn với người dân thông qua sự tham gia của họ và sự phi tập trung hóa
rộng rãi hơn.
Bảo đảm cho nhà nước tập trung vào việc giải quyết những vấn đề cơ
bản như thiết lập cơ sở pháp luật, duy trì môi trường chính sách đúng đắn và
ổn định, đầu tư vào các dịch vụ xã hội và cơ sở hạ tầng cơ bản, bảo vệ nhóm
người dễ bị tổn thương và môi trường sinh thái, v.v.. Nhận biết những giới
hạn mới của nhà nước, xây dựng và củng cố lại các thể chế nhà nước, tìm
kiếm những quy tắc kiềm chế và kiểm soát quyền lực nhà nước có hiệu quả,
tăng cường sức cạnh tranh của nhà nước; đề cao tiếng nói của người dân và
tinh thần hợp tác xã hội.
Người dân có thể ủy thác quyền lực một cách tin tưởng hơn, ủy quyền
mà không mất quyền; xây dựng một nhà nước có khả năng đáp ứng tốt hơn

đòi hỏi hoạt động theo những cơ chế làm tăng tính công khai và minh bạch;
tăng cường các biện pháp khuyến khích sự tham gia của người dân vào
những công việc công cộng và làm giảm khoảng cách giữa nhà nước với
người dân; nhà nước trở thành điều kiện cần thiết cho phát triển xã hội, v.v.
là những vấn đề thời sự bức thiết cả về thực tiễn và lý luận hiện nay.
Có thể nói, việc nghiên cứu đề tài “Những tiếp cận mới về quyền lực
trong quản lý nhà nước hiện nay” là cần thiết, góp phần giải quyết những
vấn đề lý luận và thực tiễn đang đặt ra đối với công cuộc đổi mới ở nước ta
trong giai đoạn hiện nay, giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa
và hội nhập quốc tế. Vấn đề này trong những mức độ nhất định đã được thể

7


hiện trong các văn kiện Đại hội XI của Đảng và quá trình triển khai nghị
quyết Đại hội XI vào cuộc sống hiện nay.
2. TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN ĐỀ TÀI
2.1. Ở trong nước
a. Các đề tài khoa học đã hoàn thành (theo thời gian nghiên cứu và công bố):
Trong số các công trình nghiên cứu về quyền lực (quyền lực công,
quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước), trong đó có cơ sở và phương
pháp tiếp cận nghiên cứu, ở nước ta trong một thập kỷ trở lại đây, trước hết
cần nói đến Đề tài khoa học cấp Bộ (1999): Quyền lực chính trị, do Viện
Khoa học Chính trị - Học việc Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh chủ trì và
TS. Nguyễn Đăng Thành làm chủ nhiệm. Đây có thể xem là một trong số
công trình nghiên cứu đầu tiên về quyền lực ở nước ta từ góc độ của Chính
trị học. Đề tài đã khái quát một các cơ bản nhất một số quan niệm, khái niệm
quyền lực, quyền lực chính trị của các nhà kinh điển mác - xít cũng như các
nhà khoa học chính trị hàng đầu ở phương Tây như B.Russell, Lasswell,
Clipson và Robert Dahl, v.v.. Đề tài này đã đặt những cơ sở ban đầu cho

việc tiếp cận và nghiên cứu về quyền lực, quyền lực chính trị và quyền lực
nhà nước ở nước ta.
Đề tài khoa học cấp Bộ, (2006), Một số xu hướng chính trị chủ yếu
trên thế giới hiện nay và tác động của chúng đối với công cuộc đổi mới ở
Việt Nam, do Viện Chính trị học - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh
chủ trì và do PGS.TS. Lê Minh Quân làm chủ nhiệm, đã khái quát bước đầu
những chuyển biến mới của chính trị, của nhà nước trong điều kiện thế giới
ngày nay, dưới tác động của khoa học và công nghệ hiện đại, của quá trình
toàn cầu hoá và sự xuất hiện của nền kinh tế tri thức v.v..
Đề tài khoa học cấp cơ sở, (2008), Vấn đề quyền lực chính trị và thực
thi quyền lực chính trị, do Viện Chính trị học - Học viện Chính trị quốc gia
8


Hồ Chí Minh và PGS.TSKH. Phan Xuân Sơn làm chủ nhiệm, đã khái quát
một số cách tiếp cận khác đối với quyền lực và quyền lực nhà nước. Đây chủ
yếu là những phương pháp và góc độ tiếp cận quyền lực, quyền lực nhà
nước của Chính trị học phương Tây, nhất là Mỹ. Đây có thể xem là bước đi
tiếp theo của việc nghiên cứu về quyền lực, quyền lực chính trị và quyền lực
nhà nước theo hương chuyên sâu hơn.
Đề tài khoa học cấp cơ sở, (2008), Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ
nghĩa Việt Nam trong hệ thống chính trị, do Viện Chính trị học - Học viện
Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh chủ trì và PGS.TS. Lê Minh
Quân làm chủ nhiệm, đã đề cập cách tiếp cận và lý giải bước đầu một số vấn
đề liên quan đến quyền lực nhà nước và mối quan hệ giữa quyền lực nhà
nước và quyền lực của Đảng và các tổ chức chính trị - xã hội trong hệ thống
tổ chức và thực thi quyền lực chính trị ở nước ta hiện nay.
b. Các giáo trình, giáo khoa và sách đã xuất bản (xếp theo thời gian
xuất bản và phát hành):
Trên cơ sở kết quả nghiên cứu trên, trong các Tập bài giảng Chính trị

học (2004 và những lần tái bản sau đó) của Viện Chính trị học - Học viện
Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh dành cho các chương trình đào tạo cử nhân
và cao cấp lý luận chính trị và do Nhà xuất bản Lý luận Chính trị; Tập bài
giảng Chính trị học dành cho cao học và nghiên cứu sinh Chính trị học, Tập
II, của Viện Chính trị học - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh và do
Nxb. Lý luận Chính trị ấn hành, năm 2010, v.v. đều xác định quyền lực,
quyền lực chính trị, quyền lực nhà nước là đối tượng và phạm trù xuất phát
của Chính trị học, là khái niệm xuyên suốt các nhánh nghiên cứu về chính
trị. Các công trình này ở mức độ cơ bản nhất đã đề cập nhiều phương pháp
tiếp cận quyền lực, nhưng chủ yếu là những phương pháp có tính phổ biến
hay phổ thông đối với quyền lực.
9


Cuốn Sự hạn chế của quyền lực nhà nước, do PGS.TS Nguyễn Đăng
Dung biên soạn, Nxb.Đại học quốc gia Hà Nội, năm 2005. Cuốn sách chủ
trình bày những cơ sở lý luận và thực tiễn, những cơ sở và khuôn khổ pháp
lý của việc giới hạn và kiểm soát quyền lực nhà nước; tuy nhiên cũng có
nhiều gợi mở cho việc nghiên cứu vấn đề tiếp cận quyền lực trong quản lý
nhà nước hiện nay.
Cuốn Toàn cầu hoá - Những biến đổi lớn trong đời sống chính trị
quốc tế và văn hoá, do TS. Phạm Thái Việt biên soạn, Nhà xuất bản Khoa
học xã hội, Hà Nội, 2006. Cuốn sách phân loại và giới thiệu những quan
điểm tiêu biểu về toàn cầu hoá, phân tích những thay đổi đang diễn ra trong
thực tiễn đời sống chính trị, xã hội, văn hoá của các cộng đồng truyền thống.
Cuốn Mô hình tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị một số
nước trên thế giới, PGS.TS. Tô Huy Rứa, Nxb. Chính trị quốc gia, Hà Nội,
năm 2008. Đây là kết quả nghiên cứ của Đề tài khoa học cấp Nhà nước KX
10 - 10, Chương trình khoa học cấp Nhà nước, mã số KX - 10. Trong phần
các lý thuyết chính trị (chương 1), các tác giả nêu vấn đề và tiếp cận quyền

lực, quyền lực chính trị và quyền lực nhà nước từ bản chất tự nhiên của con
người - bản chất vị kỷ (hay vị tha), duy lý (hay phi lý), con người cộng
đồng; các thể chế chính trị phù hợp với bản chất tự nhiên ấy của con người;
sự biến đổi của các thể chế ấy. Ngoài quan điểm của các nhà kinh điển mác xít, các tác giả còn nêu và phân tích quan điểm của các tác giả lớn ở phương
Tây qua các thời kỳ, nhất là một số tác giả còn ít được nói tới như J.S.Mills,
M.Weber, J.Shumpeter, J.Madison và R.Dahl v.v..
Cuốn Vấn đề điều chỉnh chức năng và thể chế nhà nước dưới tác động
của toàn cầu hoá, của TS. Phạm Thái Việt, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội,
2008. Cuốn sách cho rằng, trong điều kiện toàn cầu hoá hiện nay, nhà nước
tiếp tục được củng cố do những lợi ích gắn liền với nó và do nó mang lại,
10


nhưng nhà nước cũng phải có những biến đổi nhất định để thích nghi, phải
chia sẻ quyền lực với các tác nhân phi nhà nước; sự phân rã của nhà nước,
cùng với chủ quyền, nhất là ở các nước phương Tây; và sau cùng là sự tiêu
vong tất yếu của nhà nước ngày càng trở nên một xu thế.
Các cuốn sách khác về quyền lực, quyền lực nhà nước, trong đó ở
những mức độ khác nhau định đều sử dụng hoặc nêu ra những cách tiếp cận
mới đối với quyền lực ở những mức độ khác nhau như: Thực hiện Quy chế
dân chủ và xây dựng chính quyền cấp xã ở nước ta hiện nay, của TS.
Nguyễn Văn Sáu và GS. Hồ Văn Thông, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia,
Hà Nội, năm 2002. Các đoàn thể nhân dân với việc bảo đảm dân chủ ở cơ
sở hiện nay, cúa TSKH Phan Xuân Sơn, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà
Nội, năm 2002. Xây dựng Nhà nước pháp quyền đáp ứng yêu cầu phát triển
đất nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam hiện nay, của TS. Lê
Minh Quân, Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2003. Một số suy
nghĩ về xây dựng nền dân chủ ở Việt Nam hiện nay, của TS. Đỗ Trung Hiếu,
Nhà xuất bản Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2004. Hệ thống chính trị ở cơ
sở nông thôn nước ta hiện nay, của GS.TS. Hoàng Chí Bảo, Nhà xuất bản

Chính trị quốc gia, Hà Nội, năm 2004, v.v..
c. Các công trình khoa học đã công bố trên các tạp chí khoa học (xếp
theo thời gian công bố):
Dự báo xu thế phát triển của thế giới đầu thế kỷ XXI, Tài liệu Tham
khảo số 4/ 2001, Thông tấn xã Việt Nam, cung cấp những nội dung tóm lược
của Đề tài nghiên cứu “Những xu thế toàn cầu 2015” (G15) của Hội đồng
tình báo quốc gia Mỹ (NIC). Những dự báo của công trình này (từ đầu năm
2001), trong đó có dự báo về sự quản lý quốc gia và quốc tế, đến nay (2010)
đã hiện thực hóa trong đời sống xã hội trên thế giới.

11


Toàn cảnh thế giới năm 2020, Những vấn đề chính trị - xã hội, của Bộ
Công An, Chuyên đề số 26+27/2005, Viện Thông tin Khoa học - Học viện
Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh. Tài liệu này cung cấp những dự báo đáng
tin cậy về tình hình thế giới trong 20 năm đầu của thế kỷ XXI, trong đó có
những dự báo khá chắc chắn về xu hướng biến đổi của nhà nước và quyền
lực nhà nước, về quyền lực của các yếu tố phi nhà nước.
Sự phát triển của kinh tế tri thức và hai xu hướng của chính phủ hiện
đại, của THS. Vũ Thu Hằng, Thông tin Chính trị học, Viện Khoa học Chính
trị - Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, số 1(24)/2005. Công trình
này phân tích tác động của nền kinh tế tri thức đối với chính trị, dân chủ và
đặc biệt là đối với chính phủ ở các hiện nay.
Toàn cầu hóa hiện nay và quá trình dân chủ hóa đời sống xã hội, của
GS.TS. Nguyễn Trọng Chuẩn, Tạp chí Triết học, Viện Khoa học xã hội Việt
Nam, số 1(176), năm 2006. Công trình này đề cập ảnh hưởng của toàn cầu
hóa đối với quá trình dân chủ hóa quyền lực nhà nước và thực thi quyền lực
nhà nước hiện nay.
Toàn cầu hóa và những vấn đề của chính trị hiện đại, của PGS.TS. Lê

Minh Quân Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội, Viện Khoa học xã hội Việt
Nam, số 1, năm 2007, đề cập sự tác động của toàn cầu hóa đến những vấn đề
của chính trị hiện đại, trong đó có quyền lực và quyền lực nhà nước trên các
quy mô toàn cầu và quốc gia - dân tộc.
Về quá trình dân chủ hoá ở một số nước hiện nay, của PGS.TS. Lê
Minh Quân, Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội, Viện khoa học xã hội Việt
Nam, số 3, năm 2007, đề cập sự tác động của quá trình dân chủ hoá - quá
trình biến những khả năng, những tiền đề dân chủ thành hiện thực dân chủ
trong đời sống xã hội.

12


Ngoài ra, đã có luận văn, luận án nghiên cứu vấn đề về quyền lực nhà
nước. Đáng chú ý là Luận văn thạc sĩ Chính trị học của Nguyễn Viết Sơn
Quyền lực nhà nước trong bối cảnh hội nhập kinh tế quốc tế ở Việt Nam
hiện nay, Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, 12/2011.
2.2. Ở ngoài nước
Từ năm 1969, Nxb. Free Press (Mỹ) đã xuất bản cuốn sách Political
power - A reader in theory and research (Quyền lực chính trị - Dành cho
nghiên cứu lý thuyết) của các tác giả Roderick Bell, David V.Edwards và
R.Harison Wagner. Đây được xem là cuốn giáo khoa về quyền lực chính trị,
cung cấp những kiến thức cơ bản và cần thiết về những vấn đề của quyền lực
chính trị, quyền lực nhà nước, trong đó có phương pháp tiếp cận quyền lực.
Đầu những năm 1990, các tác phẩm của Alvin Toffler như Cú sốc
tương lai, Làn sóng thứ ba, Thăng trầm quyền lực cùng với tác phẩm Sự
đụng độ của các nền văn minh của Hantington, v.v. được công bố ở Việt
Nam, đã cung cấp những phương pháp tiếp cận mới đối với vấn đề quyền
lực và quyền lực nhà nước hiện nay.
Đề cập một cách tương đối có hệ thống và với những phương pháp

tiếp cận mới đối với vấn đề quyền lực nhà nước và nhà nước hiện đại, trước
hết cần nói đến cuốn sách Nhà nước trong một thế giới đang chuyển đổi,
Báo cáo về tình hình phát triển thế giới 1997, Ngân hàng thế giới, năm
1997. Cuốn sách phân tích những diễn biến và chuyển đổi mau lẹ của thế
giới và sự đòi hỏi bức xúc của nó đối với vấn đề nhà nước.
Đến những năm đầu thế kỷ XXI, Toàn cầu hóa các vấn đề chính trị
thế giới - Giới thiệu tổng quan về các quan hệ quốc tế1 là công trình khoa
học lớn, với sự tham gia của nhiều nhà khoa học lớn của nhiều nước phương
John Baylis & Steve: The globalization of world politics - An introduction to international relations
Second edition, Oxford University Press Inc., New York. Fisrt published 2001. Published in the United
States.

1

13


Tây như Anh, Mỹ, Australia và cũng là tài liệu tham khảo có giá trị cho việc
nghiên cứu các vấn đề về quyền lực nhà nước và nhà nước hiện nay.
Các cuốn Thế giới mở: Sự thật về toàn cầu hóa, ISBN 034911644X,
năm 2002, của tác giả Philippe Legrain. Cuốn sách bày tỏ sự ủng hộ một
cách rộng rãi đối với toàn cầu hóa, sự phản ứng đối với những lo ngại về
toàn cầu hóa của các phong trào chống toàn cầu hóa. Tác giả cuốn sách - ông
Philippe Legrain nguyên là Cố vấn đặc biệt và Tổng giám đốc WTO.1
Cuốn Toàn cầu hóa và những sự bất mãn của nó, New York: W.W.
Norton. ISBN 0-393-32439-7, năm 2002, Joseph E. Stiglitz. Cuốn sách bày
tỏ sự ủng hộ hay cái nhìn đồng cảm đối với toàn cầu hóa của tác giả Joseph
E. Stiglitz - người từng nhận giải Nô ben về kinh tế. Tuy nhiên, tác giả cũng
phê phán gay gắt đối với các thể chế toàn cầu như IMF, WTO, WB - những
thể chế đang điều hành quá trình toàn cầu hóa.2

Các cuốn Chủ nghĩa toàn cầu: tư tưởng thị trường mới, tác giả
Manfred Steger. Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers, ISBN
0742500721, năm 2002.3 Đại cương về toàn cầu hóa, Oxford, New York:
Oxford University Press. ISBN 0-19-280359-X, năm 2003, của tác giả
Manfred Steger.4 Tại sao toàn cầu hóa có hiệu quả, New Haven: Yale
University Press. ISBN 978-0300102529, năm 2004, của tác giả Martin
Wolf.5 Những sự phân bố của toàn cầu hóa, New York: Routledge. ISBN
Open World: The Truth About Globalization, ISBN 034911644X - A largely pro-globalization book
which responds to many of the complaints of the anti-globalization movement, written by a former Special
Adviser to the World Trade Organisation Director General - Philippe Legrain.
2
Globalization and its discontents, New York: W.W. Norton. ISBN 0-393-32439-7, by Joseph E. Stiglitz,
2002. - A book largely sympathetic to the theory of globalization from the 2001 Economics Nobel Prize
winner. However, he is sharply critical of the global institutions, the IMF, the WTO and the World Bank,
regulating the process.
3
Globalism: the new market ideology, Lanham, MD: Rowman & Littlefield Publishers, ISBN
0742500721, by Manfred Steger, 2002.
4
Globalization: A very short introduction, Oxford, New York: Oxford University Press. ISBN 0-19280359-X, by Manfred Steger, 2003.
5
Why Globalization Works, New Haven: Yale University Press. ISBN 978-0300102529, by Martin Wolf, 2004.
1

14


0415317991, năm 2006, của tác giả Warwick E. Murray.1 Thúc đẩy hoạt
động toàn cầu hóa, năm 2006, của tác giả Joseph E. Stiglitz.2
Bài Chúng ta là các dân tộc, chứ không phải là các nhà nước, của

Nun Albata, Tạp chí Le Monde Diplomatique (Pháp), 9/2005.3 Bài viết này
nêu một vấn đề tranh luận mới trong chính trị và chính trị quốc tế rằng, ngày
nay chủ quyền (quyền lực quốc gia) thuộc về nhà nước hay thuộc về nhân
dân. Bài Quản lý xã hội trong xã hội thông tin: Những tiếp cận mới, của
A.N.Obcharenco, Tạp chí Tri thức xã hội nhân văn (Nga), số 6/2006.4
Cuốn Quyền lực nhà nước: cách tiếp cận quan hệ - chiến lược, xuất
bản lần đầu ở Anh năm 2007 của Bob Jessop.5 Đây là một công trình đồ sộ
về các cách tiếp cận quyền lực nhà nước của tác giả Bob Jessop. Bob Jessop
đã giới thiệu một sự giải thích mới mẻ cách tiếp cận đặc biệt của ông về biện
chứng của cấu trúc và chiến lược trong việc thực thi quyền lực nhà nước.
Bài Xem xét sự bền vững của quyền lực thông qua con đường nhà
nước, do Linda S.Whitton - giáo sư luật, Trường Luật, Đại học Valparaiso
biên soạn. Báo cáo, Ủy ban dự thảo sửa đổi Điều luật về quyền ủy nhiệm,
năm 2007).6 Nội dung chủ yếu của báo cáo xoay quanh vấn đề lý giải và
chứng minh cho sự bền vững của quyền lực nhà nước, tính xác đáng và minh
bạch là cơ sở vững chắc cho tiến trình hợp thức hóa quyền ủy nhiệm, v.v..
Bài Lĩnh vực quyền lực nhà nước: Một cách tiếp cận văn hóa cho sự
thực hành việc bảo tồn lịch sử của Alexandra Kowalski - Trung tâm Đại học
1

Geographies of Globalization. New York: Routledge. ISBN 0415317991, by Warwick E. Murray, 2006.

2

Making Globalization Work. New York: W.W. Norton. ISBN 0-393-06122-1, by Joseph E. Stiglitz, 2006.
Bản dịch của (Bản dịch của Thông tin Những vấn đề lý luận - Phục vụ lãnh đạo, Học viện Chính trị - Hành chính
quốc gia Hồ Chí Minh, số 23/12-2006.
4
Thông tin Những vấn đề lý luận - Phục vụ lãnh đạo, Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh, số 19/10-2007.
5

Jessop, Bob (2007). State power: a strategic-relational approach, first published in 2007 by Polity Press,
65 Bridge Street, Cambridge CB2 1UR, UK.
6
Crossing state lines with durable power, Linda S. Whitton Professor of Law, Valparaiso University
School of Law (). Reporter, Drafting Committee to Revise the Uniform Durable
Power of Attorney Act, 2007.
3

15


Châu Âu, Budapest, Hungari, năm 2006.1 Đây là bài thuyết trình hội nghị và
không xuất bản chính thức, nhưng với tính phổ biến và quan trọng của hội
nghị này cùng với những nội dung khoa học của bản báo cáo đã khẳng định
tính khoa học và lý thuyết nền tảng về vấn đề quyền lực nhà nước.
Báo cáo Quyền lực nhà nước, sự đưa vào nhà nước và sự phát triển
quốc gia ở một số nước phát triển: Một phân tích xuyên quốc gia. Nghiên
cứu so sánh Phát triển quốc tế, Ngày 22/12/1999, Bản quyền của Tsai, Ming
Chang.2 Đây là công trình khoa học thể hiện quan điểm kinh tế về tiếp cận
quyền lực nhà nước.
Bài Trí tuệ bối cảnh và các loại quyền lực hiện nay, của Joseph S.Nye
JR.3 Bài thuyết trình này nêu lên và phân tích nhiều vấn đề về quyền lực
cứng, quyền lực mềm và đặc biệt lần đầu tiên nêu ra khái niệm quyền lực
thông minh, gợi mở nhiều vấn đề mới và hấp dẫn cho việc tiếp cận nghiên
cứu quyền lực, quyền lực nhà nước hiện nay trên thế giới.
Trong thời kỳ cải cách từ cuối những năm 1970 ở Trung Quốc, vấn đề
quyền lực đã được nhiều học giả Trung Quốc đầu tư nghiên cứu. Có thể nêu
những tác giả và công trình chính theo thời gian công bố (bằng tiếng Trung)
như: Lý Cảnh Bằng, Thử bàn về đặc trưng và kết cấu quyền lực chính trị,
Tạp chí Nghiên cứu chính trị học, số 4, năm 1987; Dương Bạch Quỹ, Vài

suy nghĩ về vấn đề nhà nước và chính phủ, Tạp chí “Khoa học xã hội Bắc
Kinh”, số 3, năm 1988; Vương Phố Cù (Chủ biên), Cơ sở chính trị học,

1

Alexandra Kowalski - Central European University, Budapest: The Field of State Power: A Cultural
Approach to the Practice of Historic Preservation (Paper presented at the annual meeting of the American
Sociological Association, Montreal Convention Center, Montreal, Quebec, Canada, Aug 10, 2006, Online
<PDF>. 2010-05-09 />2
State Power, State Embeddedness, and National Development in Less Developed Countries: A Cross National Analysis. Studies In Comparative International Development, December 22, 1999, Tsai, Ming Chang - Copyright
3
Nội dung Bài thuyết trình của tác giả - Giáo sư, nguyên Hiệu trưởng Trường Jonh F.Kenedy thuộc Đại
học Havard (Mỹ) - tại Thủ đô Madrid (Tây Ban Nha), đầu tháng 5/2008. (Bản giới thiệu tiếng Việt của
Tạp chí Lý luận Chính trị - Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí Minh, số 6/ 2008).

16


Nxb. Đại học Bắc Kinh, 1995; Vạn Vũ, Triết học Chính trị, Nxb. Đại học
Chiết Giang, 1996; Lục Đức Sơn, Nhận thức quyền lực, Nxb. Kinh tế Trung
Quốc, 2000; Dương Quang Bân, Dẫn luận Chính trị học (Tái bản lần 3),
Nxb. Đại học Nhân dân Trung Quốc, 2000; Mã Bảo Thành: Thử bàn về cơ
sở tính hợp pháp của quyền lực chính trị, Tạp chí Khoa học xã hội Thiên
Tân, số 1, năm 2001; Mao Thao Long, Xã hội học Chính trị, Nxb. Khoa học
Xã hội Trung Quốc, 2001. Cao Vượng: Luận về cơ sở tâm lý xã hội của
quyền lực chính trị, Báo Học viện chính trị Thanh niên Trung Quốc, số 3,
năm 2001; Giang Mỹ Đường - Khương Tô Đông, Lại bàn về “Quyền lực
chính trị” - Phân loại khái niệm và tổng kết đặc trưng của “quyền lực chính
trị”, Tạp chí Giao lưu học thuật, tháng 5 năm 2001; Hà Tiểu Thanh, Giang
Khương Đường: Quyền lực chính thức và Quyền lực phi chính thức - Một

nghiên cứu mang tính cơ bản về quyền lực chính trị, Diễn đàn học thuật, số
5, năm 2001; Dương Long, Luận đặc tính và cơ sở của quyền lực, Báo Học
viện Hành chính Vân Nam, số 6, năm 2001; Điền Khải, Luận quyền lực và
khống chế quyền lực, Tạp chí Dạy học và Nghiên cứu, số 10, năm 2006;
Dương Quang Bân (Chủ biên): Dẫn luận Chính trị học (Tái bản lần 3), Nxb.
Đại học Nhân dân Trung Quốc, 2007;
Các công trình nghiên cứu của các tác giả Trung Quốc (đã được dịch sang
tiếng Việt) những năm gần đây có: Chuyển đổi chức năng chính phủ trong bối
cảnh xây dựng xã hội hài hòa, của Đỗ Sáng Quốc, Tạp chí Thế giới đương đại và
Chủ nghĩa xã hội (Trung Quốc), số 4/2007.1 Sự thay đổi quan niệm của Phương
Tây về Trung Quốc và thực lực mềm của Trung Quốc, của Tôn Hà, Tạp chí
Thế giới đương đại và Chủ nghĩa xã hội (Trung Quốc), số 6/2009.2 Mỹ đánh
Bản dịch của Thông tin Những vấn đề lý luận - Phục vụ lãnh đạo, Học viện Chính trị - Hành chính quốc gia Hồ Chí
Minh, số 2/2-2009.
2
Bản dịch của Thông tin Những vấn đề lý luận - Phục vụ lãnh đạo, Học viện Chính trị - Hành chính quốc
gia Hồ Chí Minh, số 6/3-2010.
1

17


giá về “Sức mạnh mềm” và sự gợi mở việc xây dựng “Sức mạnh mềm” của
Trung Quốc, của Đường Ngạn Lâm, Tạp chí Thế giới đương đại và Chủ
nghĩa xã hội (Trung Quốc), số 6/2009.1 Những công trình nghiên cứu loại
này ở Trung Quốc đã đặt vấn đề cho các phương pháp tiếp cận mới đối với
quyền lực và quyền lực nhà nước.
Các công trình nghiên cứu khác về quyền lực, quyền lực nhà nước,
trong đó ở những mức độ khác nhau định đều sử dụng hoặc nêu ra những
cách tiếp cận mới đối với quyền lực ở những mức độ khác nhau, trong đó có

các vấn đề về tự quản trị, tự quản lý, v.v.. như: Một Đa vốt khác - Toàn cầu
hoá những cuộc chống đối và đấu tranh. L’autre Davos - Mondialisation des
re’sistancis et des luttes, của Franc,ois Houtart, Franc,ois Polet (1999).
L’Harmattan, Paris - Montreal, p.138. (Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội - Viện
Khoa học xã hội Việt Nam, số 1/2000). Globalization Dual’s Power (Thanh
gươm hai lưỡi của toàn cầu hoá). của Robert J.Samuelson, The International
Herald Tribune, 3/1/2000, p.1 - 3. (Tạp chí Thông tin Khoa học xã hội Viện Khoa học xã hội Việt Nam, số 6 năm 2000). Thể chế hóa sự tham gia:
Các bài học kinh nghiệm và ý nghĩa đối với việc củng cố các chương trình
quốc gia Việt Nam, của Fritzen, S., (2000), Hà Nội, UNDP-UNCDF-CIDA.
Toàn cầu hóa chính trị và chính trị của các tổ chức phi chính phủ: Trường
hợp dân chủ thôn làng ở Trung Quốc, của Shelley, B. (2000). Tạp chí
Ốtxtrâylia về khoa học chính trị 35. Ngân hàng thế giới (2002): Toàn cầu
hoá, tăng trưởng và nghèo đói - Xây dựng một nền kinh tế thế giới hội nhập.
Nhà xuất bản Văn hoá - Thông tin, Hà Nội. Điều tiết kinh tế vĩ mô trong điều
kiện toàn cầu hoá. của Menshikova Đ.M. (2005). Tạp chí Mỹ và Canađa
(Nga) , số 4, Tr. 90 - 98, (Tiếng Nga). Các vấn đề quản trị quan trọng, IV:
Bản dịch của Thông tin Những vấn đề lý luận - Phục vụ lãnh đạo, Học viện Chính trị - Hành chính quốc
gia Hồ Chí Minh, số 7/4-2010.
1

18


Các chỉ số quản trị giai đoạn 1996 - 2004, Washington, Viện Ngân hàng Thế
giới, của - Kaufmann, D., và các tác giả khác. V.v..
Tuy vậy, trong các công trình trên nhiều phương pháp tiếp cận, theo
đó là các quan niệm, khái niệm mới về quyền lực, quyền lực nhà nước còn ít
được đề cập và làm sáng tỏ.
3. MỤC TIÊU VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
3.1. Mục tiêu của đề tài

Tìm hiểu và đánh giá một số cách tiếp cận mới đối với quyền lực nhà
nước, tổ chức và thực thi quyền lực nhà nước trên thế giới hiện nay.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài
Nhiệm vụ của đề tài là làm rõ những nhóm vấn đề sau đây: 1) Những
tiếp cận cơ bản và truyền thống đối với quyền lực và quyền lực nhà nước;
những phát triển mới của thế giới và ảnh hưởng đối với cách tiếp cận quyền
lực nhà nước hiện nay; 2) Những thay đổi trong cách tiếp cận đối với quyền
lực nhà nước hiện nay; 3) Những thay đổi trong cách tiếp cận đối với tổ
chức và thực thi quyền lực nhà nước hiện nay.
4. NỘI DUNG NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
Những nội dung nghiên cứu của đề tài, ngoài mở đầu và kết luận)
gồm 3 phần (7 chương, 21 mục): Phần 1, NHỮNG TIẾP CẬN CƠ BẢN,
TRUYỀN THỐNG ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC VÀ NHỮNG NHÂN TỐ MỚI ẢNH
HƯỞNG ĐẾN TIẾP CẬN QUYỀN LỰC VÀ QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC NHÀ NƯỚC
HIỆN NAY, với 2 chương. Chương 1, những tiếp cận cơ bản và truyền thống

đối với quyền lực và quyền lực nhà nước; chương 2, những nhân tố mới ảnh
hưởng đến tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước hiện nay. Phần 2,
NHỮNG TIẾP CẬN MỚI ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC VÀ QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC
HIỆN NAY, với 3 chương. Chương 3, những tiếp cận mới đối với quyền lực

và quyền lực nhà nước từ cơ sở, tính chất và phạm vi của quyền lực hiện

19


nay; chương 4, những tiếp cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước
từ phương thức tổ chức và thực thi quyền lực hiện nay; chương 5, những tiếp
cận mới đối với quyền lực và quyền lực nhà nước từ các chủ thể quyền lực
hiện nay. Phần 3, NHÀ NƯỚC VÀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC TỪ NHỮNG TIẾP CẬN

MỚI VỀ QUYỀN LỰC HIỆN NAY, với 2 chương. Chương 6, những thay đổi về

chức năng và nhiệm vụ của nhà nước từ những tiếp cận quyền lực mới hiện
nay; chương 7, những thay đổi về phương thức quản lý nhà nước từ những
tiếp cận quyền lực mới hiện nay.
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
Sử dụng các phương pháp nghiên cứu của chủ nghĩa duy vật biện
chứng, chủ nghĩa duy vật lịch sử, phương pháp lịch sử, lôgíc, phân tích tổng
hợp, phân tích tài liệu thứ cấp, một số phương pháp nghiên cứu của chính trị
học và chính trị học so sánh, v.v..
6. LỰC LƯỢNG NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
Lực lượng nghiên cứu của đề tài là các cán bộ nghiên cứu, giảng dạy
ở Viện Chính trị học thuộc Học viện Chính trị - hành chính quốc gia Hồ Chí
Minh và Hội đồng Lý luận Trung ương, v.v..
7. QUÁ TRÌNH NGHIÊN CỨU VÀ CÁC KẾT QUẢ CHÍNH
Đề tài được thực hiện trong 12 tháng (12/2010 - 12/2011) theo kế
hoạch đã đăng ký với cơ quan quản lý. Các thanh, quyết toán tài chính của
đề tài được thực hiện theo quy định hiện hành. Sản phẩm nghiên cứu gồm kỷ
yếu, báo cáo tổng quan và kiến nghị của đề tài.

20


CHƯƠNG 1. NHỮNG TIẾP CẬN CƠ BẢN VÀ TRUYỀN
THỐNG ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC VÀ QUYỀN LỰC NHÀ NƯỚC
1.1. NHỮNG TIẾP CẬN ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC VÀ QUYỀN
LỰC NHÀ NƯỚC THỜI KỲ CỔ ĐẠI VÀ TRUNG ĐẠI
1.1.1. Những tiếp cận đối với quyền lực và quyền lực nhà nước
thời kỳ cổ đại
Thời cổ đại các nhà tư tưởng phương Đông, khi cắt nghĩa quyền lực,

quyền lực nhà nước, cho rằng quyền lực nhà nước không phải là quyền lực
của chính người thực thi nó, không phải quyền lực của chính ông vua mà
nằm ngoài ông vua. Những tiếp cận quyền lực và quyền lực nhà nước này
đều từ góc độ đức tin - thiên mệnh. Ở phương Tây thời cổ đại, cách tiếp cận
và quan niệm của ông về quyền lực nhà nước vừa chịu ảnh hưởng của quan
điểm duy tâm, vừa mang những yếu tố của chủ nghĩa duy vật chất phác xuất phát từ nhận thức và bản chất tự nhiên của con người.
1.1.2. Những tiếp cận đối với quyền lực và quyền lực nhà nước
thời kỳ trung đại
Đứng trên lập trường duy tâm, các nhà tư tưởng thời kỳ này cho rằng,
quyền lực tối cao là quyền lực Thượng đế. Nhà nước sinh ra là tất yếu trong
bản thân xã hội chứ không phải sinh ra từ một quyền lực nhân loại nào khác
cao hơn nó. Thời kỳ Phục hưng, quyền lực và quyền lực nhà nước bắt đầu
được xem xét từ góc độ của chủ nghĩa hiện thực.
1.2. NHỮNG TIẾP CẬN ĐỐI VỚI QUYỀN LỰC VÀ QUYỀN
LỰC NHÀ NƯỚC THỜI KỲ CẬN ĐẠI VÀ HIỆN ĐẠI
1.2.1. Những tiếp cận đối với quyền lực và quyền lực nhà nước
thời kỳ cận đại

21


Hobbes (1588 - 1679) trong Leviathan cho rằng, ở trạng thái tự nhiên
không ai có bất cứ quyền gì đối với người khác, mọi cá nhân đều tự do và bình
đẳng. Nhưng trong trạng thái xã hội các cá nhân phải từ bỏ quyền tự trị của
mình để đạt đến một thẩm quyền chung, duy nhất và mạnh mẽ hơn. Đó là
chủ quyền chính trị, sản phẩm của sự đồng thuận để cùng tồn tại và theo
đuổi các lợi ích về lâu dài. Các cá nhân bước vào một khế ước xã hội, thiết
lập quyền lực chính trị, hình thành nhà nước nhằm mang lại an ninh cho
mình. Họ giao phần lớn các quyền, chỉ giữ lại quyền tự vệ trước những
người họ trao quyền.

J.Lock (1632 - 1704), từ khía cạnh con người - xã hội, đã luận giải
một cách bao trùm và nổi bật về vấn đề nguồn gốc và bản chất của quyền lực
chính trị, quyền lực nhà nước. Theo ông, sự kết hợp giữa con người và tự
nhiên có trước sự kết hợp con người với con người trong quan hệ tự nhiên đó,
luật tự nhiên chi phối hay các quyền tự nhiên thống trị. Ở đó những quyền tự
nhiên của con người là tối cao và bất khả xâm phạm. Đó là quyền được sống,
quyền tự do, quyền sở hữu, v.v.. Mặt khác, cũng theo luật tự nhiên mà con
người phải kết hợp với nhau hình thành cộng đồng, xã hội. Để bảo vệ những
quyền tự nhiên thiêng liêng của mình mà mọi người, mọi thành viên trong
xã hội cùng “ký kết” hình thành chính quyền. Đó là cơ quan quyền lực
chung mà chức năng gốc của nó là bảo vệ những quyền tự nhiên của mỗi
con người. Quyền lực chung đó không phải tự nó có mà là tổng hợp của sự
ủy quyền của mỗi thành viên xã hội, của công dân.
Theo J.Lock, “quyền lực chính trị là quyền làm ra luật mà hình phạt
cao nhất là cái chết và các hình phạt thấp hơn, để quy định và và bảo vệ
sở hữu, và quyền sử dụng sức mạnh của cộng đồng để thực thi các luật đó

22


và bảo vệ đất nước khỏi sự xâm chiếm của nước ngoài.”1 Bản chất của
quyền lực nhà nước là quyền lực của nhân dân, do nhân dân thiết lập nên để
bảo vệ quyền và lợi ích của mình trong xã hội. Trong quan hệ với dân, về
bản chất nhà nước không có quyền mà chỉ là thực hiện sự ủy quyền của dân.
Trong Hai chuyên luận về chính quyền ông đã phân tích và phân biệt các
loại quyền lực khác nhau đã tồn tại là quyền lực của người cha với con, của
người chủ - người làm thuê, quyền lực của chủ nô với nô lệ; quyền lực của
người cai trị với nhân dân.
J.Lock cũng như Hobbes đều cho rằng nhà nước được thiết lập dựa
trên sự nhất trí của nhân dân, nhưng J.Lock cho rằng nhân dân chỉ tuân thủ

một nhà nước hiến định hoặc có giới hạn. Bảo toàn quyền tự nhiên của mỗi
cá nhân con người là tiêu chí căn bản xác định giới hạn phạm vi hoạt động
của nhà nước. Trao cho nhà nước tất cả và quyền lực tuyệt đối vừa bất hợp
lý vừa trái với ý nguyền của Chúa. Tính chất của quyền lực nhà nước là
quyền lực dựa trên sức mạnh cưỡng chế nhờ sự chấp thuận của toàn xã hội.
Quyền lực nhà nước về bản chất là quyền lực của nhân dân. Quyền lực của
nhân dân là cơ sở, nền tảng của quyền lực nhà nước. Trong quan hệ với nhân
dân, nhà nước không có quyền mà chỉ là thực hiện sự ủy quyền của nhân
dân. Nhà nước - xã hội chính trị - xã hội công dân, thực chất là những “khế
ước” xã hội, trong đó công dân nhượng một phần quyền của mình để hình
thành quyền lực nhà nước. Nhà nước với quyền lực chung đó điều hành,
quản lý, v.v. xã hội nhằm bảo toàn những quyền lực tự nhiên của mỗi cá
nhân. Khi chính quyền làm sai lạc mục đích của hợp đồng thì công dân có
quyền hủy bỏ “khế ước” ấy.
Montesquieu (1689 - 1755) phát triển và cụ thể hóa cách tiếp cận
quyền lực từ khía cạnh con người - xã hội của Lock. Theo đó, con người có
1

William Y. Elliott, Western Political Heritage, New York, Prentice Hall, tr 566.

23


những nhu cầu tự nhiên là hòa bình, tự do và bình đẳng, tự kiếm sống, sợ
hãi, yêu thương và ước muốn sống thành xã hội. Chính do những nhu cầu tự
nhiên này con người đến giao tiếp, lập gia đình, xã hội và nhà nước. Khi
sống thành xã hội, con người phải tuân theo những nguyên tắc, luật lệ nhất
định do chính mình thiết lập ra. Đó là luật chính trị và luật dân sự. Luật
chính trị quy định các ràng buộc thể chế của các quan hệ quyền lực. Quyền
lực nhà nước có nguồn gốc từ nhân dân, do nhân dân ủy quyền cho nhà nước

để thực hiện những mục tiêu nhất định của từng cá nhân, cộng đồng, xã hội
phát triển phù hợp với tự nhiên nhất. Từ rất sớm, vào năm 1748
Montesqueau đã đề cập tới vấn đề quyền lực trong mối quan hệ với tự do
chính trị của công dân. Quyền lực theo đó là quyền lực được kiểm soát, đối
trọng nhằm đảm bảo tối đa tự do chính trị trong khuôn khổ pháp luật của
công dân. Quyền lực kiểm soát quyền lực trở thành nguyên lý gắn liền với
phương thức tổ chức quyền lực trong bộ máy nhà nước.
Montesquieu đi sâu nghiên cứu cách tổ chức và thực thi quyền lực
chính trị, quyền lực nhà nước và đã đưa ra lý thuyết phân quyền, sẽ được
trình bày rõ hơn trong phần phương thức tổ chức và thực thi quyền lực chính
trị, quyền lực nhà nước. Ông tiếp cận quyền lực từ sự thỏa thuận xã hội, nhà
nước là một thỏa thuận của các thành viên trong cộng đồng, xã hội. Nhà
nước và xã hội ký kết một bản khế ước nhằm thực hiện những mục tiêu
chung. Ông coi sự thỏa thuận cũng là nguồn gốc và cơ sở của quyền lực chứ
không chỉ sức mạnh. Không ai tự nhiên có quyền uy đối với đồng loại, thế
mà lực thì không sinh ra quyền. Chỉ có những công ước (convention) là có
thể làm cơ sở cho mọi quyền uy chính đáng giữa con người với con người.
Công ước là cách thức con người liên kết, dùng sức mạnh chung bảo vệ mọi
thành viên. Mỗi thành viên trong khi khép mình vào tập thể, dùng sức mạnh
tập thể vẫn được tự do như trước, vẫn chỉ tuân theo chính bản thân mình.
24