MỘT SỐ ĐẶC TRƯNG TIÊU BIỂU CỦA CHỢ VÙNG CAO

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
1. M U

OBO
OK S
.CO
M

min nỳi, dõn c thng phõn b rt tha tht, cỏch xa nhau, ng sỏ
cỏch tr. Nhng vựng ny tp trung ch yu cỏc dõn tc min nỳi ớt ngi, kinh
t thng mi, vn húa thng kộm phỏt trin hn min xuụi. Vỡ vy, nhu cu
mua bỏn, giao lu, nhu cu vn húa ca nhõn dõn ch yu tp trung cỏc phiờn
ch, vi nhng nột c sc m ch riờng ch vựng cao mi cú. nhng phiờn
ch ny, cỏi bn sc nguyờn thy, cỏi tõm hn ớch thc ca mt cỏi ch vn
cũn tn ti.

Vỡ vy, nhiu phiờn ch vựng cao nh ch ng Vn, Khõu Vai, Sa Pa,
Bc H, Mng Hum u l nhng cỏi tờn ni ting m ai cng bit. Nhng
phiờn ch ny hin nay ó tr thnh nhng im du lch hp dn, tr thnh
nhng sn phm vn húa phi vt th vụ giỏ. Trong phm vi ca bi tiu lun, tụi
xin phộp c gii thiu s lc qua mt s phiờn ch tiờu biu, ch yu vựng
min nỳi phớa Bc.

Cỏc vựng min nỳi cao ny li l cỏc vựng cú rt nhiu dõn tc thiu s
khỏc nhau v ú ngi dõn vn cũn thớch mc cỏc trang phc c truyn a
dng, y mu sc, vn cũn núi rt nhiu ngụn ng khỏc nhau v vn cũn gi
c cỏc li sng, tp quỏn thun phỏc, vỡ th ó to nờn mt bc tranh rc r,
thanh bỡnh, hn nhiờn. Nhng c im riờng bit, c sc m ch cỏc phiờn ch
vựng cao vi cú ó to sc hỳt ln, to ra ln súng du lch mi l cho du khỏch

KIL

trong ngoi nc.

Ngi dõn tc vựng cao vn quen khộp kớn vi vng xoay t cung t cp,
rau c th trng ngoi nng, lng thc th chng cỳ g ngoi ng khoai v
sn, giao lu vn húa cng ch gúi gn trong bn lng, cuc sng gn nh bit
lp vi bờn ngoi. Ch cú nh nhng phiờn ch, h mi cú c hi giao lu, trao
i, mua bỏn hng húa, m rng ra vi th gii bờn ngoi. V vy, ch vn lun
hin hu v luụn úng vai tr quan trng trong cuc sng ca ngi vựng cao.
2. MT S C TRNG TIấU BIU CA CH VNG CAO
1



THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN
2.1. Phiên chợ vùng cao là ngày hội, là nét văn hóa truyền thống đặc
trưng của đồng bào các dân tộc miền núi.
Mỗi phiờn chợ là một ngày hội của người dân trong vùng, người dân từ

KIL
OBO
OKS
.CO
M

trên núi, trên bản kéo về họp chợ phiên như một hỡnh thức giao lưu văn hóa,
mua sắm, mở mang kiến thức. Chợ là nơi để ăn uống, tỏ tình hứa hẹn, đánh bài
cá cược, chọi gà, chọi chim, hát múa, khèn sáo giao duyên và chọn người yêu
dấu. Mỗi cuộc đi chợ là một cuộc vui, vui ngay từ khi hò hẹn, gọi nhau, chờ đợi

để lên đường. Chợ không đơn thuần là nơi trao đổi hàng hóa, mà chợ cũn là nột
văn hóa độc đáo của các dân tộc vùng cao nước ta.

2.2. Phiên chợ vùng cao là nơi giao lưu gặp gỡ của người dân nhiều
dân tộc khác nhau.

Vào các phiên chợ chính, người ta có thể thấy có mặt ở đây người của tất
cả các dân tộc khác nhau trong vùng và bản nào cũng có người ra chợ, kể cả các
bản làng xa xôi nhất.

2.3. Người dân vùng cao thường không đi chợ một mình.
Có khi cả gia đình cùng đi chợ. Thanh niên nam nữ thổi khèn, thổi sáo rủ
nhau đi chợ. Rất ít khi người dân đi chợ một mình.
2.4. Người dân đi chợ với nhiều mục đích.
a. Mục đích mua và bán.

Đây luôn là hoạt động chủ yếu nhất và quan trọng nhất của người đi chợ.
Đối với người dân vùng cao, hoạt động mua bán của họ ở các phiên chợ có một
số điểm khác biệt:

- Mỗi người đi chợ là người bán và cũng đồng thời là người mua.
- Lợi nhuận từ mua bỏn khụng phải là điều quan trọng đối với người
dân. Bán được nhiều thì mua nhiều, bán được ít thì mua ít, chẳng bán
được thì ăn uống cùng người quen.

- Người dân có thể bán bất cứ thứ gỡ mà mỡnh cú: bú củi, gựi măng
hoặc con gà, con chó, …

2

THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
- Ngi dõn thng tiờu tin vo vic n qu ung ru ngay ch,
hoc mua mm mui, kim ch, du ốn, mua bỏnh trỏi lm qu cho
ngi nh.

KIL
OBO
OKS
.CO
M

b. Mc ớch giao lu, kt bn, tỡm hiu, t tỡnh.

i ch khụng ch n gin l i bỏn v i mua. Nhiu khi i bỏn v i
mua ch l cỏi c ngi dõn mc nhng b qun ỏo p nht khng nh
v p ca bn thõn mỡnh hoc ca dõn tc mỡnh. Ngi dõn hi thm nhau,
nh a qu cho ngi thõn, nh hi thm sc khe ngi thõn. Rt nhiu ngi
ó lm quen, lờn duyờn vi nhau qua cỏc phiờn ch.

Cú nhng ch vựng cao ch mang tớnh cht giao lu, tnh cm nh ch
tnh Sa Pa, ch tnh Khừu Vai. Nhng ch ny ch cỳ ý ngha gii quyt v mt
tnh cm m hu nh khụng cú ý ngha v mt kinh t.

c. i ch gii quyt nhng vic m ngy thng cha lm c.
Ngi dõn vựng cao i ch vi rt nhiu mc ớch khỏc nhau nh: ly
ging cho ln, vỏ ụi giy, rốn li li cy ó m, ct túc cho con, xem qu búi
v hụn nhõn, gi hn ngi nh mi cht, ct thuc, mi ngi v thin nga
mi tu, tỡm ngi vay tin lo vic ci xin, mi bn bố xa v d l ct m,

khoe chim hút hay

2.5. Tin i ch ch yu dựng ung ru.

Vi ngi dõn vựng cao, nht l i vi nam gii, i ch m khụng ung
ru thỡ coi nh khụng i ch. nhng phiờn ch vựng cao, mt hnh nh d
nhn thy nht ti cc phin ch vng cao l cnh 5, 6 ngi n ụng, n b
tm li ung ru ci núi vui v. H ung ru thay nc, ung bng bỏt ch
khụng phi ung bng chộn. Ngi bỏn ru ong bng b bng ng m khụng
dựng chai, khụng o lớt. H cú th ngi c ngy ngoi ch nhõm nhi, hn huyờn
vi mún thng c, ming ming hay tit canh lũng ln, lũng trõu, lũng bũ.
2.6. Cỏc mt hng ch vựng cao thng t hn ch min xuụi.
Hng húa lờn n õy l c mt chng ng di, cc phớ vn chuyn rt
ln, kộo theo giỏ c tng, vỡ vy thng nhõn ch dỏm i hng r tin th mi cỳ
lúi, mi ỏp ng nhu cu ca ngi dõn
3



THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN
Một thực trạng thường hay xảy ra là chợ vùng cao tập trung các mặt hàng
thừa, hàng kém chất lượng, bị sai sót về kiểu cách mẫu mó… Giá cả của tất cả
cỏc mặt hàng đều đắt hơn dưới miền xuôi gấp rưỡi, hoặc gấp đôi, ba lần.

KIL
OBO
OKS
.CO
M

3. MỘT SỐ PHIÊN CHỢ VÙNG CAO TIÊU BIỂU (xếp theo a b c).
3.1. Chợ Bắc Hà

Chợ Bắc Hà là một chợ vựng cao nổi tiếng của

vựng Tây Bắc, nằm cách Sa Pa 58km. Đây là chợ
phiên, họp tuần một lần vào chủ nhật.

Chợ ở đây không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa

mà còn là nơi giao lưu, sinh hoạt văn hóa mang đầy

Thổ cẩm

bản sắc của các dân tộc đang cùng chung sống ở đây. Do những khó khăn vể địa
hỡnh, địa lý, việc đi lại, trao đổi thông tin hết sức khó khăn nờn chợ cũn là nơi
để họ gặp gỡ, hỏi thăm tin tức người thân, bạn bè.

Chợ có đủ mọi sản vật của vùng cao, những vật dụng cần thiết cho người
dân tộc: cày, cuốc, xẻng, dao các loại rau, hoa quả, mật ong. Nhưng sự thu hút
lớn nhất của chợ đó là đồ trang sức, váy, áo, vải thổ cẩm, những chiếc gùi bằng
mây duyên dáng, những bức tranh được dệt thủ công với những họa tiết sinh
động, màu sắc hài hũa và đẹp mắt.

Chợ nổi tiếng với món ẩm thực thắng cố, với khu bán ngựa thu hút rất
nhiều nam giới, và với rượu đặc sản của người Mông bản Phố.
Trong tiếng ồn ào mua bán, nghe đâu đó tiếng khèn và tiếng hát lúc trầm
lúc bổng của các chàng trai trẻ như mời gọi các cô gái. Chiều đến, chợ bắt đầu
vón khỏch; người đàn ông say rượu ngồi ngất ngưỡng trên lưng ngựa cũn phụ
nữ dắt ngựa về bản.

3.2. Chợ Bình Liêu

Đây là chợ vùng cao của tỉnh Quảng Ninh. Đồng bào các dân tộc Kinh
(Việt), Dao, Tày, Sỏn Chỉ tại các huyện Bình Liêu, Tiờn Yờn, Đầm Hà, Hải Hà
và một số người buôn bán từ khu Đồng Tông - Trung Quốc cũng đi chợ Bỡnh

4



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
Liu. Ch thng hp vo nhng ngy l (3, 7, 11, 15, 17... trong thỏng ba õm
lch) hng nm. Thi gian hp ch t 9 gi sỏng n 2 gi chiu.
Hng hoỏ trao i trong ngy ch ch yu l

KIL
OBO
OKS
.CO
M

cỏc loi nụng, lõm th sn do nhõn dõn trong vựng
nuụi trng c nh: gia cm; cỏc loi du qu, hi,

s; cỏc loi c, cỏc loi lỏ thuc cha tr bnh v.v...
c bit hn c l mt ong rng. ú t lừu mt ong

Mt gỳc ch

c coi l th hng c sn cho nhng du khỏch cú

dp qua ni ny.

V n ch, vic u tiờn ngi ta mua - bỏn trao i hng hoỏ, n ung...
Cn thanh nin nam n th to ra cc gỳc ch ỏnh quay, ỏnh g, hỏt i
Then, i Soúng C, i Gi bn v.v... Qua li ca ting hỏt, h th ti
nhau, tm hiu nhau, ri hn nhau, ch nhau trong ngy hi ch ti...
Trc ngy v ch, nam n chun b mt b qun ỏo tht p, v vi h
v ch l c mt ngy hi, h tha h th sc vui chi gii trớ sau mt thi gian
lao ng mt nhc, v õy cn l mt dp t tnh qua li ca ting ht. Khng
t nhng cp trai ti, gi sc qua nhng phin ch m ú nn v nn chng
sng trn i hnh phỳc bờn nhau.
3.3. Ch Do San.

Ch nm thung lng vựng cao Lai Chõu. Mi
tun ch hp mt phiờn, l ni t hi ca ngi dõn 8

xú vng bin gii Do San (Lai Chừu). Mun ti ch
phi mt 3 ngy vt nỳi, ch nm lt thm trong
thung lng cao hn 1500 một so vi mc nc bin,
bn b l nỳi.

Ch l ni trai gỏi hn
nhau tõm tnh.

Mi tun, ch cú mt phiờn. Nh cỏc phiờn ch

vựng cao khỏc, Do San l ni trao i sn vt, mua bỏn, nhng nhiu hn l ni
t hi ca ngi dõn cỏc bn vựng biờn gii v giao lu, tr chuyn, l ni

nhng chng trai Hmng ro rt gi bn tnh u ch, nhng cụ gỏi H Nh
ht thnh thỳt cui ch Mi phin, ch hp t khi sng sm n 3 gi chiu
5



THệ VIEN ẹIEN Tệ TRệẽC TUYEN
l vún khch. Hng ho trao i a phn ch l sn vt vựng cao x lnh : tỏo
mốo, cam ngt, tho qu v c nhng vt dng sinh hot t min xui mang
ln.

KIL
OBO
OKS
.CO
M

Ch phiờn Do San l ni t hi hng tun ca 3 tc ngi ch yu sng
vựng nỳi cao tnh Lai Chõu : Dao, H Nh, Hmng. Ti phin, ch ngp sc
mu trang phc truyn thng ca cc tc ngi, n ú th ng. Nhng ngi bỏn
hng li tr thnh nhng ô phiờn dch ằ siờu ng khi cú th bit c nhiu
ngụn ng khỏc nhau.

3.4. Ch ng Vn,

Ch ng Vn nm trung tõm huyn ng Vn, cch th xú H Giang
khong 150 km. Ch hp cỏc ngy trong tun nhng ụng vui tp np nht l
ch phiờn vo chiu th by. T m sỏng th by cỏc con ng mn, nhng
tuyn ng chớnh dn xung ch ng Vn ú thp thong tng on ngi,
nga. Tri sỏng r l lc ch ng Vn tp np ngi.

Ch cú cỏc sn phm ca ng bo cỏc dõn tc, t vỏy, ỏo, tht lng l
sn phm ca cỏc thiu n Mụng n cỏc mún n truyn thng nh xụi, ru
ngụ. Ch ng Vn cú bỏn nhiu sn phm rau, hoa qu sch ca ng bo Ty,
Dao, Mụng, cỏc loi thc phm tht cỏ... Khụng ch cú vy, ni õy cn cỳ dch
v ti ch t khõu giy, m n lm cỏc loi tỳi th cm.

Gn tra, khi mi ngi ú mua sm

cỏc vt dng cn thit cho mnh v gia nh, mi

ngi li cựng chung vui bờn cho thng c, ung

bỏt ru ngụ, n mốn mộn, tõm s v cụng vic,

cuc sng, gia nh. Tan ch l lỳc nhng chng

Bn cho thng c

trai Mụng gp bn bố mi ru, ung say sa,

nm ng. Cnh ú cụ gỏi Mụng, ging cao ụ che

nng cho chng. X chiu khi mt tri khut dn sau nhng ngn nỳi, tng ụi,
tng ụi cỏc chng trai, cụ gỏi Mụng dt nhau tr v, trn mnh nga ch y
hng.
3.5. Ch Tỡnh Khõu Vai:
6

THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN
Chợ chỉ họp mỗi năm một lần vào ngày 27 tháng 3 âm lịch tại xó Khâu
Vai, huyện Mèo Vạc, tỉnh Hà Giang. Hội chợ là nơi hò hẹn cho tất cả trai gái
yêu nhau trong vựng, nơi những người tình cũ gặp nhau, nơi tìm bạn tình.

KIL
OBO
OKS
.CO
M

Chợ Khâu Vai ban đầu họp không có người mua, không có người bán. Họ
đến đây chỉ nhằm để nhỡn búng dỏng mà lũng mỡnh đó trao thương gửi nhớ.
Nếu gặp lại người xưa thỡ trũ chuyện cho thỏa lũng nhớ mong; nếu chưa biết
thỡ làm quen, kết bạn. Bất kể tuổi tác, già hay trẻ. Họ mang đến đây thức ăn sẵn,
khi đến bữa bỏ ra cùng ăn với nhau gói cơm nếp, củ sắn, miếng bánh... tất cả
đều là sản phẩm tự làm mang đi từ nhà.

Người ta đến chợ từ chiều hôm trước để sáng

sớm hôm sau đó cú mặt ở chợ. Họ chờ đợi suốt một
năm rũng cho nờn tõm trạng của người đi chợ thật

háo hức. Sáng sớm là lúc họ dớn dác tỡm nhau.
Người tỡm được bạn rồi thỡ trũ chuyện với nhau

khụng dứt. Người chưa tỡm được bạn thỡ bồn chồn ngúng đợi, mỏi mắt chờ
mong. Cũn những người mới đến lần đầu để tỡm bạn thỡ muốn nhanh chúng
tỡm được một người bạn để tâm tỡnh. Khi cú bạn rồi cũng là lỳc họ say đắm bên

nhau...

Buồn nhất là lúc chiều về, lúc họ phải chia tay, thật bịn rịn chẳng muốn
rời nhau. Dẫu sao, sự hội ngộ đó để lại trong họ một điều gỡ đó rất thiêng liêng.
Với đôi bạn trẻ biết đâu năm đó họ sẽ nên vợ nên chồng, hoặc có khi phải hẹn
nhau chợ phiên năm tới...

3.6. Chợ Mường Hum

Chợ Mường Hum họp vào chủ nhật hàng tuần, là ngày nhộn nhịp nhất của
vùng núi cao Bát Xát. Từ thị xó Lào Cai, đi ôtô qua 20km đường nhựa tới huyện
lỵ Bát Xát, rồi từ đây vượt thêm 24km đường đèo để đến chợ Mường Hum. Chợ
là nơi gặp gỡ, giao lưu, mua bán và vui chơi của bà con các dân tộc Hà Nhỡ,
H’Mụng, Hoa, Giỏy, Dao éỏ, Dao Tuyển, Hỏn...

Những bầy ngựa đợi chủ vào chợ tập trung bên suối với đủ sắc lông, thỉnh
thoảng hí vang. Chợ luôn ồn ào, tấp nập và sặc sỡ với y phục của các cô thiếu nữ
7



THƯ VIỆN ĐIỆN TỬ TRỰC TUYẾN
dân tộc. Những cơ gái, chàng trai ở bản làng đi chợ đâu chỉ để mua bán mà cũn
đi để tỡm hiểu, để vui chơi, tỡm bạn tỡnh, vỡ thế ai cũng làm đẹp chẳng kém gỡ
đi dự ngày hội. Các thiếu nữ H’Mơng váy hoa gợi cảm, lại đội thêm mái tóc giả

KIL
OBO
OKS
.CO

M

bằng len sợi nhuộm màu rực rỡ trơng giống như một bơng hoa biết đi, lung linh
khoe sắc. éẹp khụng kộm là bộ trang phục Dao đỏ: các thiếu nữ mặc áo quần
màu chàm đen điểm xuyết hoa văn trên ngực tựa như những cánh bướm và đội
chiếc khăn đỏ rực được kết thêm rất nhiều món trang sức bằng bạc, lúc nào cũng
lấp lánh. Cả các em bé dân tộc Dao, dù cũn được địu trên lưng mẹ nhưng cũng
được mẹ chăm chút áo quần, khăn mũ và các em được mọi người thích ngắm
nhất...

3.7. Chợ tình Sa Pa.

Chợ họp vào tối thứ bảy hàng tuần. Đây là một hoạt động văn hố phong
phú và độc đáo của người dân nơi đây đó cú từ lõu đời.

Giống như nhiều chợ phiên ở nơi khác, chợ phiên Sa Pa là nơi diễn ra
hoạt động trao đổi, mua bán hàng hố, sản phẩm hàng hố của địa phương. Chỉ
có điều đặc biệt lý thú, họ đến đây khơng chỉ để trao đổi, mua bán với nhau mà
cũn để hẹn hũ, trao duyờn.

Lúc trời tối, dưới ánh đèn nhạt nhồ, chợ là
tâm điểm của những đơi trai gái người H’Mơng,

người Dao, người Nhắng cùng vui chơi, trổ tài múa

hát, thổi kèn để tỡm cho mỡnh một người bạn tỡnh.
Những õm thanh quyến rũ đó là nhịp cầu nối những

chàng trai, cơ gái lại với nhau. Những chàng trai đó

Thiếu nữ Mơng ở
chợ tình Sa Pa

chọn cho mỡnh một cụ gỏi, họ tỡm cỏch để chiếm được cảm tỡnh của cụ gỏi,
khi nhận được ánh mắt tình của cơ gái dành cho mình, thì họ nắm tay nhau tỡm
một nơi vắng cùng nhau ngồi trũ chuyện hết đêm.

Trời mỗi lúc một sỏng, những âm thanh quyến rũ từ kèn lá, sáo, khèn
cũng thưa dần, họ phải tạm biệt nhau để bắt đầu một ngày mới. Nhưng họ,
những chàng trai, cơ gái đang đắm trong men u ấy, khơng qn trao nhau
những kỷ vật hẹn đến phiên chợ sau
8



THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN
4. KẾT LUẬN
Đặc trưng tiêu biểu nhất của các chợ vùng cao đó là nét văn hóa trong
sáng hồn nhiên, đầy tỡnh người. Đó chính là những điểm đó gây lên sức cuốn

KIL
OBO
OKS
.CO
M

hút, nột độc đáo riêng biệt phân biệt chợ vùng cao với chợ của các vùng miền
khác trên đất nước Việt Nam. Chính những nét văn hóa độc đáo đó đó tạo thờm
sự hấp dẫn cho những sản phẩm của đồng bào dân tộc như các sản vật núi rừng,
các đồ thêu thổ cẩm, hoa trái rau quả…

Chúng ta cần phải quan tâm nhiều hơn trong việc giữ gỡn và củng cố
những nột đặc trưng truyền thống tốt đẹp của mỗi phiên chợ vùng cao. Bởi
chúng không chỉ cú ý nghĩa về kinh tế - xó hội, mà là một phần quan trọng của
văn hóa phong tục tập quán truyền thống của đồng bào các dân tộc thiểu số vùng
cao. Những chợ phiên vùng cao nổi tiếng phải đưa vào danh mục “di sản văn
hóa phi vật thể” cần phải bảo tồn, để gìn giữ cho các thế hệ sau và để gìn giữ
cho dõn tộc Việt Nam.

9



THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN
CÁC NGUỒN TÀI LIỆU THAM KHẢO
[1] Bảo tàng Dân tộc học

KIL
OBO
OKS
.CO
M

Địa chỉ: Đường Nguyễn Văn Huyên - Cầu Giấy - Hà Nội
[2] Tạp chí Xưa Nay - Hội khoa học lịch sử Việt Nam
Số 131, tháng 1 năm 2003

[3] Các bài viết, bài phóng sự trên mạng Internet
Các trang web sau:

-

- -
-
-

-
-

-
-
-


10



THÖ VIEÄN ÑIEÄN TÖÛ TRÖÏC TUYEÁN

KIL
OBO
OKS
.CO
M

MỤC LỤC
1. Mở đầu ......................................................................................................... 1
2. Một số đặc trưng tiêu biểu của chợ vùng cao

2.1. Phiên chợ vùng cao là ngày hội, là nét văn hóa truyền thống đặc trưng
của đồng bào các dân tộc miền núi ................................................................... 1
2.2. Phiên chợ vùng cao là nơi giao lưu gặp gỡ của người dân nhiều dân
tộc khác nhau .................................................................................................... 1
2.3. Người dân vùng cao thường không đi chợ một mình.
2.4. Người dân đi chợ với nhiều mục đích ................................................ 1
2.5. Tiền đi chợ chủ yếu dùng để uống rượu............................................. 2
2.6. Các mặt hàng ở chợ vùng cao thường đắt hơn chợ miền xuôi ............ 2
3. Một số phiên chợ vùng cao tiêu biểu

3.1. Chợ Bắc Hà ....................................................................................... 2
3.2. Chợ Bình Liêu

3.3. Chợ Dào San .................................................................................... 3
3.4. Chợ Đồng Văn .................................................................................. 4
3.5. Chợ tình Khâu Vai ............................................................................ 4
3.6. Chợ Mường Hum .............................................................................. 4
3.7. Chợ tình Sa Pa ................................................................................... 5
3. Kết luận

4. Các nguồn tài liệu tham khảo

11