Vận dụng bản đồ tư duy vào dạy học chương Các Định luật bảo toàn Vật lí lớp 10 Trung học phổ thông
Bạn đang xem bản rút gọn của tài liệu. Xem và tải ngay bản đầy đủ của tài liệu tại đây (6.14 MB, 131 trang )
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
TRẦN THỊ THÚY
VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY VÀO DẠY HỌC
CHƯƠNG “CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TOÀN” VẬT LÝ
LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Nghệ An, 2015
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VINH
TRẦN THỊ THÚY
VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY VÀO DẠY HỌC
CHƯƠNG “CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TOÀN” VẬT LÝ
LỚP 10 TRUNG HỌC PHỔ THÔNG
Chuyên ngành: Lý luận và PPDH bộ môn Vật lí
Mã số: : 60.14.01.11
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
Người hướng dẫn khoa học
TS. NGUYỄN THỊ NHỊ
Nghệ An, 2015
i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi tên Trần Thị Thúy, là học viên cao học chuyên ngành Lý luận và PPDH
bộ môn Vật lí, khóa 21, tại Trường Đại học Vinh, Nghệ an.
Tôi xin cam đoan:
- Công trình nghiên cứu này do chính tôi thực hiện.
- Các số liệu trong luận văn là hoàn toàn trung thực và chưa được công bố
ở các nghiên cứu khác hay trên bất kỳ phương tiện truyền thông nào.
Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về kết quả nghiên cứu trong Luận văn tốt
nghiệp của mình.
Học viên
Trần Thị Thúy
ii
LỜI CẢM ƠN
Tác giả xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới T.S Nguyễn Thị Nhị - người đã tận
tình hướng dẫn, hết lòng giúp đỡ trong thời gian thực hiện đề tài.
Tác giả xin chân thành cảm ơn ban Giám hiệu trường Đại học Vinh, phòng
quản lý sau đại học, ban chủ nhiệm khoa Vật lý cùng các thầy cô tham gia giảng
dạy lớp cao học khoá 21.
Tác giả cũng xin cảm ơn Ban giám hiệu và đồng nghiệp trường THPT Đô
Lương I đã tạo điều kiện thuận lợi trong quá trình thực nghiệm.
Cuối cùng, xin bày tỏ lòng biết ơn đối với gia đình, bạn bè đã giúp đỡ, động
viên trong việc học tập và hoàn thành luận văn.
Tác giả luận văn
Trần Thị Thúy
iii
MỤC LỤC
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO...................................................................................................i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.......................................................................................viii
DANH MỤC HÌNH VẼ BẢNG BIỂU.......................................................................................ix
DANH MỤC ĐỒ THỊ..........................................................................................................xiv
MỞ ĐẦU.............................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................1
2. Mục đích nghiên cứu.....................................................................................................3
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu.....................................................................................3
4. Giả thuyết khoa học.....................................................................................................3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................................3
7. Đóng góp mới của luận văn............................................................................................4
8. Cấu trúc luận văn...........................................................................................................5
CHƯƠNG 1.........................................................................................................................6
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY VÀO DẠY HỌC
VẬT LÝ Ở TRƯỜNG THPT....................................................................................................6
1.1. Khái niệm về bản đồ tư duy........................................................................................6
1.1.1. Khái quát về tư duy....................................................................................................6
1.1.1.1.Tư duy là gì? ................................................................................................................................6
1.1.1.2.Đặc điểm của tư duy ...................................................................................................................6
1.1.1.3. Các loại tư duy ............................................................................................................................7
1.1.2. Khái niệm về Bản đồ tư duy .......................................................................................9
Hình 1.1 Dạng tổng quát Bản đồ tư duy...........................................................................10
1.1.3. Lịch sử phát triển của bản đồ tư duy ........................................................................10
Hình 1.2 Hình ảnh về Tony Buzan....................................................................................11
Hình 1.3 Chức năng của bộ não........................................................................................12
iv
1.1.4.Cơ sở tâm lý học của bản đồ tư duy hỗ trợ quá trình dạy học ....................................13
1.1.5.Chức năng của bản đồ tư duy ...................................................................................15
1.1.5.1. Chức năng chung.......................................................................................................................15
1.1.5.2.Chức năng phương tiện dạy học ...............................................................................................16
1.1.6. Nguyên tắc xây dựng bản đồ tư duy .........................................................................17
1.1.6.1. Nhấn mạnh................................................................................................................................17
1.1.6.2. Liên kết......................................................................................................................................18
1.1.6.3. Mạch lạc....................................................................................................................................19
1.1.6.4. Trình tự phân cấp.....................................................................................................................20
1.1.6.5. Trình tự đánh số........................................................................................................................20
1.2. Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học......................................................................20
1.2.1. Tác dụng Bản đồ tư duy trong hoạt động dạy............................................................20
1.2.1.1.Soạn ghi chú cho bài giảng.........................................................................................................20
1.2.1.2.Xây dựng các kế hoạch cho năm học.........................................................................................21
1.2.2. Tác dụng bản đồ tư duy trong hoạt động học............................................................22
1.2.3. Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học các loại bài học Vật lý ở trường phổ thông ......23
1.2.3.1. Bài học xây dựng kiến thức mới................................................................................................23
1.2.3.2. Bài học luyện tập.......................................................................................................................24
1.2.3.3. Bài học thực hành......................................................................................................................25
1.2.3.4. Bài học ôn tập, tổng kết hệ thống kiến thức.............................................................................26
Trong dạy học, hệ thống hóa kiến thức có vai trò rất quan trọng, giúp người học hình
dung tri thức trong mối quan hệ biện chứng với các tri thức khác trong cùng một chủ đề
hoặc một nội dung nào đó. Việc hệ thống hóa kiến thức đòi hỏi khả năng khái quát hóa,
đồng thời phải có hiểu biết nhất định về kiến thức đó. Như vậy, dùng hệ thống hóa kiến
thức không những giúp người học ôn tập mà còn có thể kiểm tra trình độ, thói quen tư
duy của người học khi yêu cầu họ tự mình hệ thống hóa một phạm vi tri thức nào đó. 26
Sử dụng Bản đồ tư duy để hệ thống hóa kiến thức, với cùng một chủ đề, mỗi người lại
thiết kế một bản đồ khác nhau cả về nội dung và hình thức tùy thuộc vào thói quen tư
duy và trình độ cuả người thiết kế. Bản đồ tư duy sẽ trở nên sinh động, dễ sử dụng và
dễ ghi nhớ hơn nhờ những nội dung được thay thế bằng những minh họa đặc trưng..26
Cấu trúc bài học ôn tập, tổng kết hệ thống hóa kiến thức...............................................26
v
- Giáo viên vẽ Bản đồ tư duy, học sinh thuyết minh, hoặc.............................................26
- Học sinh vừa vẽ, vừa thuyết minh Bản đồ tư duy, giáo viên nhận xét, bổ sung, hoàn
thiện Bản đồ tư duy.........................................................................................................26
1.3. Những định hướng thiết kế và sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học Vật lý..........26
1.3.1. Nguyên tắc sử dụng Bản đồ tư duy hỗ trợ dạy học Vật lý...........................................26
1.3.2. Quy trình thiết kế bài học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy........................................28
1.4.1. Những thuận lợi trong việc dạy học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy.........................32
1.4.2. Những khó khăn trong việc dạy học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy.........................32
CHƯƠNG 2.......................................................................................................................35
SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG..................................................35
“CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TOÀN” VẬT LÝ LỚP 10 THPT.........................................................35
2.1. Đặc điểm chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT....................................35
2.1.1. Đặc điểm chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT.......................................35
Bảng 2.1. Phân bố vị trí các chương và số tiết học trong SGK Vật lý 10...........................35
2.1.2.Cấu trúc nội dung chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10 THPT......................36
Sơ đồ 2.1.2.a. Cấu trúc của chương “Các định luật bảo toàn”.........................................37
Vật lý lớp 10 THPT............................................................................................................37
Bảng 2.1.2.b. Phân tích nội dung dạy học chương “Các định luật bảo toàn”..................38
2.1.3. Chuẩn kiến thức, kỹ năng cần đạt được..................................................................44
Bảng 2.2. Mục tiêu chương "Các định luật bảo toàn" theo chuẩn........................................45
kiến thức - kỹ năng...........................................................................................................45
2.2.Thiết kế các bản đồ tư duy chương “Các định luật bảo toàn”
Vật lý lớp 10
THPT.................................................................................................................................46
2.2.1.Bản đồ tư duy cho các bài học xây dựng kiến thức mới..............................................46
Hình 2.1 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài: ......................................47
“Động lượng, định luật bảo toàn động lượng”...............................................................47
vi
Hình 2.2 : Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Động lượng,.........................................47
định luật bảo toàn động lượng”......................................................................................47
Hình 2.3 : Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài :....................................48
“Công và công suất”.........................................................................................................48
Hình 2.4 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Công và công suất”................................48
Hình 2.5 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài : “Động năng”.................49
Hình 2.6 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Động năng”...........................................49
Hình 2.7 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài : “Thế năng ”..................50
.........................................................................................................................................50
Hình 2.8 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Thế năng ”...........................................50
Hình 2.9 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài :“ Cơ năng ”..................51
Hình 2.10 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Cơ năng ”............................................51
2.2.1. Bản đồ tư duy chương cho bài tổng kết, ôn tập.........................................................52
Hình 2.11 Bản đồ tư duy cho bài : “ Tổng kết, ôn tập ”..................................................52
2.3. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài học điển hình chương
“Các định luật bảo
toàn” Vật lý 10 THPT........................................................................................................52
2.3.1 Bài học xây dựng kiến thức mới...............................................................................53
Hình vẽ 2.12.....................................................................................................................54
GV : Hình vẽ 2 .13............................................................................................................55
Hình vẽ 2.14....................................................................................................................56
2.3.2.Bài học luyện tập giải bài tập vật lý............................................................................56
- Hình vẽ 2.15...................................................................................................................58
Hình vẽ 2.16.....................................................................................................................58
Hình vẽ 2.17.....................................................................................................................59
Hình vẽ 2.18.....................................................................................................................59
vii
Hình 2.19..........................................................................................................................60
2.3.3. Bài học ôn tập tổng kết hệ thống hóa kiến thức.........................................................60
Hình vẽ 2.20....................................................................................................................62
CHƯƠNG 3.......................................................................................................................65
THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................................................................65
3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm..............................................................65
3.2. Đối tượng, phương pháp thực nghiệm sư phạm......................................................65
3.2.1 Đối tượng thực nghiệm sư phạm...............................................................................65
3.2.2 Phương pháp thực nghiệm sư phạm..........................................................................65
3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm................................................................................66
3.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm..............................................................................67
3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm.................................................................................67
3.5.1. Đánh giá định tính (Phân tích kết quả thực nghiệm)..................................................67
3.5.2. Đánh giá định lượng.................................................................................................68
Bảng 3.1. Bảng thống kê các điểm số kết quả bài kiểm tra..............................................69
Bảng 3.2. Bảng phân phối tần suất...................................................................................70
Đồ thị 3.1. Đồ thị phân phối tần suất...............................................................................70
Bảng 3.3. Bảng phân phối tần suất tích luỹ.....................................................................71
Đồ thị 3.2. Đồ thị phân phối tần suất tích luỹ.................................................................71
Biểu đồ 3.2. Phân phối tần suất tích luỹ...........................................................................71
Bảng 3.4. Bảng thông số thống kê....................................................................................72
KẾT LUẬN CHUNG.............................................................................................................76
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................................78
viii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
ĐC
:
Đối chứng
GV
:
Giáo viên
HS
:
Học sinh
NXB
:
Nhà xuất bản
PP
:
Phương pháp
PPDH
:
Phương pháp dạy học
BĐTD
:
Bản đồ tư duy
THPT
:
Trung học phổ thông
TN
:
Thực nghiệm
TP. HCM
:
Thành phố Hồ Chí Minh
SGK
:
Sách giáo khoa
NXBGD
:
Nhà xuất bản giáo dục
ix
DANH MỤC HÌNH VẼ BẢNG BIỂU
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO...................................................................................................i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.......................................................................................viii
DANH MỤC HÌNH VẼ BẢNG BIỂU.......................................................................................ix
DANH MỤC ĐỒ THỊ..........................................................................................................xiv
MỞ ĐẦU.............................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................1
2. Mục đích nghiên cứu.....................................................................................................3
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu.....................................................................................3
4. Giả thuyết khoa học.....................................................................................................3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................................3
7. Đóng góp mới của luận văn............................................................................................4
8. Cấu trúc luận văn...........................................................................................................5
CHƯƠNG 1.........................................................................................................................6
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY VÀO DẠY HỌC
VẬT LÝ Ở TRƯỜNG THPT....................................................................................................6
1.1. Khái niệm về bản đồ tư duy........................................................................................6
1.1.1. Khái quát về tư duy....................................................................................................6
1.1.1.1.Tư duy là gì? ................................................................................................................................6
1.1.1.2.Đặc điểm của tư duy ...................................................................................................................6
1.1.1.3. Các loại tư duy ............................................................................................................................7
1.1.2. Khái niệm về Bản đồ tư duy .......................................................................................9
Hình 1.1 Dạng tổng quát Bản đồ tư duy...........................................................................10
1.1.3. Lịch sử phát triển của bản đồ tư duy ........................................................................10
Hình 1.2 Hình ảnh về Tony Buzan....................................................................................11
Hình 1.3 Chức năng của bộ não........................................................................................12
x
1.1.4.Cơ sở tâm lý học của bản đồ tư duy hỗ trợ quá trình dạy học ....................................13
1.1.5.Chức năng của bản đồ tư duy ...................................................................................15
1.1.5.1. Chức năng chung.......................................................................................................................15
1.1.5.2.Chức năng phương tiện dạy học ...............................................................................................16
1.1.6. Nguyên tắc xây dựng bản đồ tư duy .........................................................................17
1.1.6.1. Nhấn mạnh................................................................................................................................17
1.1.6.2. Liên kết......................................................................................................................................18
1.1.6.3. Mạch lạc....................................................................................................................................19
1.1.6.4. Trình tự phân cấp.....................................................................................................................20
1.1.6.5. Trình tự đánh số........................................................................................................................20
1.2. Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học......................................................................20
1.2.1. Tác dụng Bản đồ tư duy trong hoạt động dạy............................................................20
1.2.1.1.Soạn ghi chú cho bài giảng.........................................................................................................20
1.2.1.2.Xây dựng các kế hoạch cho năm học.........................................................................................21
1.2.2. Tác dụng bản đồ tư duy trong hoạt động học............................................................22
1.2.3. Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học các loại bài học Vật lý ở trường phổ thông ......23
1.2.3.1. Bài học xây dựng kiến thức mới................................................................................................23
1.2.3.2. Bài học luyện tập.......................................................................................................................24
1.2.3.3. Bài học thực hành......................................................................................................................25
1.2.3.4. Bài học ôn tập, tổng kết hệ thống kiến thức.............................................................................26
Trong dạy học, hệ thống hóa kiến thức có vai trò rất quan trọng, giúp người học hình
dung tri thức trong mối quan hệ biện chứng với các tri thức khác trong cùng một chủ đề
hoặc một nội dung nào đó. Việc hệ thống hóa kiến thức đòi hỏi khả năng khái quát hóa,
đồng thời phải có hiểu biết nhất định về kiến thức đó. Như vậy, dùng hệ thống hóa kiến
thức không những giúp người học ôn tập mà còn có thể kiểm tra trình độ, thói quen tư
duy của người học khi yêu cầu họ tự mình hệ thống hóa một phạm vi tri thức nào đó. 26
Sử dụng Bản đồ tư duy để hệ thống hóa kiến thức, với cùng một chủ đề, mỗi người lại
thiết kế một bản đồ khác nhau cả về nội dung và hình thức tùy thuộc vào thói quen tư
duy và trình độ cuả người thiết kế. Bản đồ tư duy sẽ trở nên sinh động, dễ sử dụng và
dễ ghi nhớ hơn nhờ những nội dung được thay thế bằng những minh họa đặc trưng..26
Cấu trúc bài học ôn tập, tổng kết hệ thống hóa kiến thức...............................................26
xi
- Giáo viên vẽ Bản đồ tư duy, học sinh thuyết minh, hoặc.............................................26
- Học sinh vừa vẽ, vừa thuyết minh Bản đồ tư duy, giáo viên nhận xét, bổ sung, hoàn
thiện Bản đồ tư duy.........................................................................................................26
1.3. Những định hướng thiết kế và sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học Vật lý..........26
1.3.1. Nguyên tắc sử dụng Bản đồ tư duy hỗ trợ dạy học Vật lý...........................................26
1.3.2. Quy trình thiết kế bài học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy........................................28
1.4.1. Những thuận lợi trong việc dạy học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy.........................32
1.4.2. Những khó khăn trong việc dạy học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy.........................32
CHƯƠNG 2.......................................................................................................................35
SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG..................................................35
“CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TOÀN” VẬT LÝ LỚP 10 THPT.........................................................35
2.1. Đặc điểm chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT....................................35
2.1.1. Đặc điểm chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT.......................................35
Bảng 2.1. Phân bố vị trí các chương và số tiết học trong SGK Vật lý 10...........................35
2.1.2.Cấu trúc nội dung chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10 THPT......................36
Sơ đồ 2.1.2.a. Cấu trúc của chương “Các định luật bảo toàn”.........................................37
Vật lý lớp 10 THPT............................................................................................................37
Bảng 2.1.2.b. Phân tích nội dung dạy học chương “Các định luật bảo toàn”..................38
2.1.3. Chuẩn kiến thức, kỹ năng cần đạt được..................................................................44
Bảng 2.2. Mục tiêu chương "Các định luật bảo toàn" theo chuẩn........................................45
kiến thức - kỹ năng...........................................................................................................45
2.2.Thiết kế các bản đồ tư duy chương “Các định luật bảo toàn”
Vật lý lớp 10
THPT.................................................................................................................................46
2.2.1.Bản đồ tư duy cho các bài học xây dựng kiến thức mới..............................................46
Hình 2.1 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài: ......................................47
“Động lượng, định luật bảo toàn động lượng”...............................................................47
xii
Hình 2.2 : Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Động lượng,.........................................47
định luật bảo toàn động lượng”......................................................................................47
Hình 2.3 : Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài :....................................48
“Công và công suất”.........................................................................................................48
Hình 2.4 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Công và công suất”................................48
Hình 2.5 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài : “Động năng”.................49
Hình 2.6 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Động năng”...........................................49
Hình 2.7 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài : “Thế năng ”..................50
.........................................................................................................................................50
Hình 2.8 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Thế năng ”...........................................50
Hình 2.9 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài :“ Cơ năng ”..................51
Hình 2.10 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Cơ năng ”............................................51
2.2.1. Bản đồ tư duy chương cho bài tổng kết, ôn tập.........................................................52
Hình 2.11 Bản đồ tư duy cho bài : “ Tổng kết, ôn tập ”..................................................52
2.3. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài học điển hình chương
“Các định luật bảo
toàn” Vật lý 10 THPT........................................................................................................52
2.3.1 Bài học xây dựng kiến thức mới...............................................................................53
Hình vẽ 2.12.....................................................................................................................54
GV : Hình vẽ 2 .13............................................................................................................55
Hình vẽ 2.14....................................................................................................................56
2.3.2.Bài học luyện tập giải bài tập vật lý............................................................................56
- Hình vẽ 2.15...................................................................................................................58
Hình vẽ 2.16.....................................................................................................................58
Hình vẽ 2.17.....................................................................................................................59
Hình vẽ 2.18.....................................................................................................................59
xiii
Hình 2.19..........................................................................................................................60
2.3.3. Bài học ôn tập tổng kết hệ thống hóa kiến thức.........................................................60
Hình vẽ 2.20....................................................................................................................62
CHƯƠNG 3.......................................................................................................................65
THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................................................................65
3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm..............................................................65
3.2. Đối tượng, phương pháp thực nghiệm sư phạm......................................................65
3.2.1 Đối tượng thực nghiệm sư phạm...............................................................................65
3.2.2 Phương pháp thực nghiệm sư phạm..........................................................................65
3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm................................................................................66
3.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm..............................................................................67
3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm.................................................................................67
3.5.1. Đánh giá định tính (Phân tích kết quả thực nghiệm)..................................................67
3.5.2. Đánh giá định lượng.................................................................................................68
Bảng 3.1. Bảng thống kê các điểm số kết quả bài kiểm tra..............................................69
Bảng 3.2. Bảng phân phối tần suất...................................................................................70
Đồ thị 3.1. Đồ thị phân phối tần suất...............................................................................70
Bảng 3.3. Bảng phân phối tần suất tích luỹ.....................................................................71
Đồ thị 3.2. Đồ thị phân phối tần suất tích luỹ.................................................................71
Biểu đồ 3.2. Phân phối tần suất tích luỹ...........................................................................71
Bảng 3.4. Bảng thông số thống kê....................................................................................72
KẾT LUẬN CHUNG.............................................................................................................76
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................................78
xiv
DANH MỤC ĐỒ THỊ
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO...................................................................................................i
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT.......................................................................................viii
DANH MỤC HÌNH VẼ BẢNG BIỂU.......................................................................................ix
DANH MỤC ĐỒ THỊ..........................................................................................................xiv
MỞ ĐẦU.............................................................................................................................1
1. Lý do chọn đề tài............................................................................................................1
2. Mục đích nghiên cứu.....................................................................................................3
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu.....................................................................................3
4. Giả thuyết khoa học.....................................................................................................3
5. Nhiệm vụ nghiên cứu...................................................................................................3
7. Đóng góp mới của luận văn............................................................................................4
8. Cấu trúc luận văn...........................................................................................................5
CHƯƠNG 1.........................................................................................................................6
CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VIỆC VẬN DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY VÀO DẠY HỌC
VẬT LÝ Ở TRƯỜNG THPT....................................................................................................6
1.1. Khái niệm về bản đồ tư duy........................................................................................6
1.1.1. Khái quát về tư duy....................................................................................................6
1.1.1.1.Tư duy là gì? ................................................................................................................................6
1.1.1.2.Đặc điểm của tư duy ...................................................................................................................6
1.1.1.3. Các loại tư duy ............................................................................................................................7
1.1.2. Khái niệm về Bản đồ tư duy .......................................................................................9
Hình 1.1 Dạng tổng quát Bản đồ tư duy...........................................................................10
1.1.3. Lịch sử phát triển của bản đồ tư duy ........................................................................10
Hình 1.2 Hình ảnh về Tony Buzan....................................................................................11
Hình 1.3 Chức năng của bộ não........................................................................................12
xv
1.1.4.Cơ sở tâm lý học của bản đồ tư duy hỗ trợ quá trình dạy học ....................................13
1.1.5.Chức năng của bản đồ tư duy ...................................................................................15
1.1.5.1. Chức năng chung.......................................................................................................................15
1.1.5.2.Chức năng phương tiện dạy học ...............................................................................................16
1.1.6. Nguyên tắc xây dựng bản đồ tư duy .........................................................................17
1.1.6.1. Nhấn mạnh................................................................................................................................17
1.1.6.2. Liên kết......................................................................................................................................18
1.1.6.3. Mạch lạc....................................................................................................................................19
1.1.6.4. Trình tự phân cấp.....................................................................................................................20
1.1.6.5. Trình tự đánh số........................................................................................................................20
1.2. Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học......................................................................20
1.2.1. Tác dụng Bản đồ tư duy trong hoạt động dạy............................................................20
1.2.1.1.Soạn ghi chú cho bài giảng.........................................................................................................20
1.2.1.2.Xây dựng các kế hoạch cho năm học.........................................................................................21
1.2.2. Tác dụng bản đồ tư duy trong hoạt động học............................................................22
1.2.3. Sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học các loại bài học Vật lý ở trường phổ thông ......23
1.2.3.1. Bài học xây dựng kiến thức mới................................................................................................23
1.2.3.2. Bài học luyện tập.......................................................................................................................24
1.2.3.3. Bài học thực hành......................................................................................................................25
1.2.3.4. Bài học ôn tập, tổng kết hệ thống kiến thức.............................................................................26
Trong dạy học, hệ thống hóa kiến thức có vai trò rất quan trọng, giúp người học hình
dung tri thức trong mối quan hệ biện chứng với các tri thức khác trong cùng một chủ đề
hoặc một nội dung nào đó. Việc hệ thống hóa kiến thức đòi hỏi khả năng khái quát hóa,
đồng thời phải có hiểu biết nhất định về kiến thức đó. Như vậy, dùng hệ thống hóa kiến
thức không những giúp người học ôn tập mà còn có thể kiểm tra trình độ, thói quen tư
duy của người học khi yêu cầu họ tự mình hệ thống hóa một phạm vi tri thức nào đó. 26
Sử dụng Bản đồ tư duy để hệ thống hóa kiến thức, với cùng một chủ đề, mỗi người lại
thiết kế một bản đồ khác nhau cả về nội dung và hình thức tùy thuộc vào thói quen tư
duy và trình độ cuả người thiết kế. Bản đồ tư duy sẽ trở nên sinh động, dễ sử dụng và
dễ ghi nhớ hơn nhờ những nội dung được thay thế bằng những minh họa đặc trưng..26
Cấu trúc bài học ôn tập, tổng kết hệ thống hóa kiến thức...............................................26
xvi
- Giáo viên vẽ Bản đồ tư duy, học sinh thuyết minh, hoặc.............................................26
- Học sinh vừa vẽ, vừa thuyết minh Bản đồ tư duy, giáo viên nhận xét, bổ sung, hoàn
thiện Bản đồ tư duy.........................................................................................................26
1.3. Những định hướng thiết kế và sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học Vật lý..........26
1.3.1. Nguyên tắc sử dụng Bản đồ tư duy hỗ trợ dạy học Vật lý...........................................26
1.3.2. Quy trình thiết kế bài học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy........................................28
1.4.1. Những thuận lợi trong việc dạy học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy.........................32
1.4.2. Những khó khăn trong việc dạy học với sự hỗ trợ của Bản đồ tư duy.........................32
CHƯƠNG 2.......................................................................................................................35
SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƯ DUY TRONG DẠY HỌC CHƯƠNG..................................................35
“CÁC ĐỊNH LUẬT BẢO TOÀN” VẬT LÝ LỚP 10 THPT.........................................................35
2.1. Đặc điểm chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT....................................35
2.1.1. Đặc điểm chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT.......................................35
Bảng 2.1. Phân bố vị trí các chương và số tiết học trong SGK Vật lý 10...........................35
2.1.2.Cấu trúc nội dung chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10 THPT......................36
Sơ đồ 2.1.2.a. Cấu trúc của chương “Các định luật bảo toàn”.........................................37
Vật lý lớp 10 THPT............................................................................................................37
Bảng 2.1.2.b. Phân tích nội dung dạy học chương “Các định luật bảo toàn”..................38
2.1.3. Chuẩn kiến thức, kỹ năng cần đạt được..................................................................44
Bảng 2.2. Mục tiêu chương "Các định luật bảo toàn" theo chuẩn........................................45
kiến thức - kỹ năng...........................................................................................................45
2.2.Thiết kế các bản đồ tư duy chương “Các định luật bảo toàn”
Vật lý lớp 10
THPT.................................................................................................................................46
2.2.1.Bản đồ tư duy cho các bài học xây dựng kiến thức mới..............................................46
Hình 2.1 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài: ......................................47
“Động lượng, định luật bảo toàn động lượng”...............................................................47
xvii
Hình 2.2 : Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Động lượng,.........................................47
định luật bảo toàn động lượng”......................................................................................47
Hình 2.3 : Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài :....................................48
“Công và công suất”.........................................................................................................48
Hình 2.4 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Công và công suất”................................48
Hình 2.5 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài : “Động năng”.................49
Hình 2.6 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Động năng”...........................................49
Hình 2.7 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài : “Thế năng ”..................50
.........................................................................................................................................50
Hình 2.8 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Thế năng ”...........................................50
Hình 2.9 Vẽ bằng phần mềm máy tính Bản đồ tư duy cho bài :“ Cơ năng ”..................51
Hình 2.10 Vẽ thủ công Bản đồ tư duy cho bài : “Cơ năng ”............................................51
2.2.1. Bản đồ tư duy chương cho bài tổng kết, ôn tập.........................................................52
Hình 2.11 Bản đồ tư duy cho bài : “ Tổng kết, ôn tập ”..................................................52
2.3. Thiết kế tiến trình dạy học một số bài học điển hình chương
“Các định luật bảo
toàn” Vật lý 10 THPT........................................................................................................52
2.3.1 Bài học xây dựng kiến thức mới...............................................................................53
Hình vẽ 2.12.....................................................................................................................54
GV : Hình vẽ 2 .13............................................................................................................55
Hình vẽ 2.14....................................................................................................................56
2.3.2.Bài học luyện tập giải bài tập vật lý............................................................................56
- Hình vẽ 2.15...................................................................................................................58
Hình vẽ 2.16.....................................................................................................................58
Hình vẽ 2.17.....................................................................................................................59
Hình vẽ 2.18.....................................................................................................................59
xviii
Hình 2.19..........................................................................................................................60
2.3.3. Bài học ôn tập tổng kết hệ thống hóa kiến thức.........................................................60
Hình vẽ 2.20....................................................................................................................62
CHƯƠNG 3.......................................................................................................................65
THỰC NGHIỆM SƯ PHẠM.................................................................................................65
3.1. Mục đích, nhiệm vụ thực nghiệm sư phạm..............................................................65
3.2. Đối tượng, phương pháp thực nghiệm sư phạm......................................................65
3.2.1 Đối tượng thực nghiệm sư phạm...............................................................................65
3.2.2 Phương pháp thực nghiệm sư phạm..........................................................................65
3.3. Nội dung thực nghiệm sư phạm................................................................................66
3.4. Tiến hành thực nghiệm sư phạm..............................................................................67
3.5. Kết quả thực nghiệm sư phạm.................................................................................67
3.5.1. Đánh giá định tính (Phân tích kết quả thực nghiệm)..................................................67
3.5.2. Đánh giá định lượng.................................................................................................68
Bảng 3.1. Bảng thống kê các điểm số kết quả bài kiểm tra..............................................69
Bảng 3.2. Bảng phân phối tần suất...................................................................................70
Đồ thị 3.1. Đồ thị phân phối tần suất...............................................................................70
Bảng 3.3. Bảng phân phối tần suất tích luỹ.....................................................................71
Đồ thị 3.2. Đồ thị phân phối tần suất tích luỹ.................................................................71
Biểu đồ 3.2. Phân phối tần suất tích luỹ...........................................................................71
Bảng 3.4. Bảng thông số thống kê....................................................................................72
KẾT LUẬN CHUNG.............................................................................................................76
TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................................78
1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Chúng ta đang sống trong thế kỷ 21, thế kỷ của công nghệ thông tin và
truyền thông. Thế giới chuyển dần từ nền văn minh công nghiệp sang nền văn
minh công nghệ thông tin.Với khối lượng kiến thức đồ sộ, cung cấp cho nhân
loại, làm thay đổi bộ mặt của xã hội. Sự phát triển đó, đã tạo nên những điều
kiện thuận lợi, đồng thời đặt ra những thách thức mới trong xu thế hội nhập
toàn cầu. Đòi hỏi đất nước phải đào tạo những thế hệ trẻ thông minh, năng
động, sáng tạo.
Do đó, đổi mới phương pháp dạy học là nhiệm vụ quan trọng, hàng đầu
của ngành giáo dục. Nhằm đáp ứng những nhu cầu mới của xã hội về đào tạo
nguồn nhân lực, trong đó đổi mới phương pháp dạy học môn Vật lý là một
trong những vấn đề được quan tâm nhiều. Nhiệm vụ của người giáo viên là
mở rộng trí tuệ, hình thành năng lực, kỹ năng cho học sinh, chứ không phải
làm đầy trí tuệ của các em, bằng cách truyền thụ những kiến thức đã có. Việc
mở rộng trí tuệ của học sinh đòi hỏi giáo viên phải biết cách dạy cho học sinh
tự suy nghĩ, phát huy hết khả năng tư duy năng lực của bản thân mình, để giải
quyết những vấn đề mà học sinh gặp phải trong quá trình học tập và trong
cuộc sống.
Hiện nay, chúng ta thường ghi chép thông tin bằng các kí tự, đường
thẳng, con số. Với cách ghi chép này, chúng ta mới chỉ sử dụng một nửa của
bộ não (não trái), mà chưa sử dụng kỹ năng bên não phải. Nơi giúp chúng ta
xử lí các thông tin về nhịp điệu, màu sắc, không gian. Cách ghi chép thông
thường khó nhìn được tổng thể của cả vấn đề. Qua nghiên cứu cho thấy nhiều
học sinh chưa biết cách học, cách ghi nhớ kiến thức mà chỉ học thuộc lòng
học vẹt một cách máy móc. Thuộc nhưng không nhớ kiến thức trọng tâm,
2
không nắm được “Sự kiện nổi bật” hoặc không biết liên tưởng, liên kết các
kiến thức liên quan với nhau.
Những năm gần đây, thuật ngữ “Bản đồ tư duy” đã thu hút được nhiều
sự quan tâm của các nhà giáo dục trong nước nghiên cứu và ứng dụng Bản đồ
tư duy vào dạy học. Tony Buzan là cha đẻ của bản đồ tư duy. Ông là một
trong số ít những người dành nhiều thời gian nghiên cứu tìm ra quy luật hoạt
động của bộ não và làm theo quy luật đó đã đạt được những thành công đáng
kinh ngạc. Ông đã xây dựng tên tuổi của mình từ một ý tưởng về cơ bản rất
đơn giản mà Ông gọi là Bản đồ tư duy (Mind map). Công cụ hỗ trợ tư duy
được mô tả là “Công cụ của bộ não” với hơn 250 triệu người sử dụng trên thế
giới. Bằng kỹ thuật hình họa, sự kết hợp giữa từ ngữ hình ảnh, đường nét,
màu sắc phù hợp tương thích với cấu trúc hoạt động và chức năng của bộ não,
giúp khai thác tiềm năng vô tận của bộ não.
Trong dạy học Vật lý, hướng dẫn học sinh ôn tập kiến thức thông qua sự
hỗ trợ của Bản đồ tư duy là một biện pháp quan trọng. Góp phần phát triển tư
duy, rèn luyện các kỹ năng học bài, ghi nhớ kiến thức qua đó phát huy tính
tích cực hoạt động nhận thức, phát triển khả năng tư duy học sinh trong dạy
học môn Vật lý.
Chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10 THPT có vai trò quan
trọng vì đó là phần kiến thức được ứng dụng rộng rãi trong kỹ thuật và đời
sống. Sử dụng bản đồ tư duy tổ chức dạy học cho phần kiến thức này không
chỉ phát huy cao độ tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, xây dựng niềm
tin về bản chất khoa học trong việc ứng dụng các kỹ thuật vật lí trong đời
sống và sản xuất mà còn hình thành cho học sinh phương pháp ghi chép, ghi
nhớ, sắp xếp các ý tưởng một cách khoa học. Hơn nữa vận dụng kiến thức
chương “Các định luật bảo toàn” để giải một số bài tập một cách đơn giản và
ngắn gọn hơn. Vì vậy học sinh cần nắm rõ lý thuyết một cách chắc chắn.
3
Xuất phát từ những lý do trên tôi chọn vấn đề nghiên cứu là “Vận dụng
bản đồ tư duy vào dạy học chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp
10 THPT”
2. Mục đích nghiên cứu
Vận dụng bản đồ tư duy vào dạy học chương “Các định luật bảo toàn”
Vật lý lớp 10 THPT nhằm phát huy tính tích cực của học sinh từ đó nâng
cao chất lượng dạy học chương này nói riêng, dạy học vật lý THPT nói
chung.
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng nghiên cứu
+ Bản đồ tư duy
+ Hoạt động dạy học Vật lý với bản đồ tư duy ở trường THPT
- Phạm vi nghiên cứu
+ Học sinh lớp 10 THPT
+ Chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10 THPT
4. Giả thuyết khoa học
Nếu vận dụng bản đồ tư duy vào dạy học chương “Các định luật bảo
toàn” Vật lý lớp 10 THPT một cách hợp lý thì phát huy được tính tích cực, tự
lực của học sinh và giúp học sinh lĩnh hội kiến thức một cách có hệ thống từ
đó nâng cao chất lượng dạy học.
5. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở lý luận về bản đồ tư duy vào dạy học và việc vận
dụng Bản đồ tư duy vào dạy học vật lý THPT.
- Nghiên cứu mục tiêu nội dung, chương trình, cấu trúc logic Chương
“Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT.
- Thiết kế Bản đồ tư duy Chương “Các định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10
THPT bằng phần mềm Imindmap và bằng thủ công (vẽ tay)
4
- Thiết kế được 3 tiến trình dạy cụ thể ở chương “Các định luật bảo
toàn” Vật lý 10 THPT với bản đồ tư duy đã xây dựng.
-
Thực nghiệm sư phạm ở trường THPT đánh giá các phương án dạy
học đã thiết kế.
6. Phương pháp nghiên cứu
6.1 Phương pháp nghiên cứu lý thuyết
- Nghiên cứu các tài liệu lý luận dạy học và tài liệu liên quan đến bản
đồ tư duy.
- Nghiên cứu nội dung chương trình sách giáo khoa, sách bài tập và các
tài liệu khác liên quan.
6.2. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
- Tìm hiểu hoạt động day học thông qua trao đổi với học sinh và giáo
viên, dự giờ, phân tích để đánh giá hiệu quả trong học tập môn Vật lí, mức độ
hứng thú của học sinh trong học tập đối với môn Vật lí nói chung và các bài
mà đề tài chọn nói riêng tại trường THPT.
- Điều tra việc sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học nói chung và dạy
học vật lí nói riêng ở trường trung học phổ thông
- Tiến hành thực nghiệm sư phạm ở các trường THPT có đối chứng để
kiểm tra giả thuyết khoa học về: tính khả thi, tính đúng đắn mà giả thuyết nêu
ra.
6.3. Phương pháp thống kê toán học
Sử dụng các phương pháp thống kê, mô tả toán học để trình bày kết quả
thực nghiệm sư phạm.
7. Đóng góp mới của luận văn
7.1. Về lý luận
- Hệ thống hóa cơ sở lý luận của việc vận dụng bản đồ tư duy vào dạy
học Vật lý ở trường THPT.
5
7.2. Về thực tiễn
- Thiết kế được hệ thống gồm 12 Bản đồ tư duy hỗ trợ dạy học chương
“Các định luật bảo toàn” Vật lý 10 THPT. ( Cả bằng máy và bằng thủ công vẽ
tay )
- Thiết kế được 3 giáo án dạy học các kiến thức cụ thể của chương “Các
định luật bảo toàn” Vật lý lớp 10 THPT có sử dụng hệ thống Bản đồ tư duy
đã thiết kế.
8. Cấu trúc luận văn
Mở đầu (5 trang)
Chương 1: Cơ sở lý luận và thực tiễn của việc vận dụng Bản đồ tư duy
vào dạy học Vật lý ở trường THPT.(30 trang)
Chương 2: Sử dụng Bản đồ tư duy trong dạy học chương “Định luật bảo
toàn” Vật lý 10 THPT.(30 trang)
Chương 3: Thực nghiệm sư phạm.(12 trang)
Kết luận (2 trang )
