xây dựng hệ thống câu hỏi dạy bài mới theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học phần sinh học vi sinh vật sinh học 10 cơ bản

TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ
KHOA SƯ PHẠM
BỘ MÔN SƯ PHẠM SINH HỌC

XÂY DỰNG HỆ THỐNG CÂU HỎI DẠY BÀI MỚI
THEO HƯỚNG TÍCH CỰC HÓA HOẠT ĐỘNG
NHẬN THỨC CỦA HỌC SINH TRONG DẠY
HỌC PHẦN SINH HỌC VI SINH VẬT
SINH HỌC 10 CƠ BẢN

LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP
Ngành SƯ PHẠM SINH HỌC

Cán bộ hướng dẫn

Sinh viên thực hiện

Th.S TRƯƠNG TRÚC PHƯƠNG

NGUYỄN NGỌC KIỀU MI
Lớp: Sư phạm Sinh
MSSV: 3112252

NĂM 2015


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

CẢM TẠ

Qua quá trình học tập và nghiên cứu, tôi xin chân thành cảm tạ sự hướng
dẫn tận tình của các thầy cô trường Đại học Cần Thơ, đặc biệt là thầy cô thuộc bộ
môn Sư phạm Sinh học, khoa Sư phạm, trường Đại học Cần Thơ.
Tôi xin chân thành cảm ơn cô Trương Trúc Phương đã tận tình hướng dẫn
tôi trong suốt thời gian thực hiện luận văn.Cô đã hướng dẫn, truyền đạt kiến thức
chuyên môn, kỹ năng và kinh nghiệm, những góp ý để tôi hoàn thành tốt luận văn
tốt nghiệp của mình.
Tôi xin chân thành cảm ơn cô cố vấn – Phạm Thị Bích Thủy, các bạn cùng
làm luận văn thuộc các tổ động vật, thực vật, sinh lý đã động viên, tạo điều kiện và
giúp đỡ tôi hoàn thành luận văn này.
Xin gửi lời cảm ơn chân thành đến BGH trường THPT Võ Văn Kiệt, thầy
Thái Thanh Nhàn - GV hướng dẫn chuyên môn đã tạo điều kiện cho tôi hoàn thành
tốt luận văn của mình. Cảm ơn tất cả các em học sinh lớp 10.3, 10.6, 10.7, 10.8 đã
hợp tác với tôi trong suốt thời gian thực tập sư phạm.
Do còn hạn chế về kiến thức cũng như kinh nghiệm nên trong quá trình thực
hiện luận văn không tránh khỏi sai sót. Tôi rất mong nhận được sự đóng góp ý kiến
của thầy cô và bạn bè để bài nghiên cứu được hoàn thiện hơn.
Một lần nữa, tôi xin kính gửi đến quý thầy cô và các bạn lời chúc tốt đẹp
nhất.
Cần Thơ, tháng 05 năm 2015
Người thực hiện

Nguyễn Ngọc Kiều Mi

Ngành Sư phạm Sinh học

i

Bộ môn Sư phạm Sinh học

Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

TÓM LƯỢC
Đề tài “Xây dựng hệ thống câu hỏi dạy bài mới theo hướng tích cực hóa
hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học phần sinh học vi sinh vật – Sinh
học 10 cơ bản” được thực hiện từ tháng 9/2014 đến tháng 5/2015. Mục tiêu của đề
tài là xây dựng hệ thống câu hỏi dạy bài mới theo hướng tích cực hóa hoạt động
nhận thức của học sinh để giảng dạy phần ba Sinh học vi sinh vật ở chương trình
Sinh học 10 cơ bản, từ đó xây dựng được 10 giáo án có sử dụng hệ thống câu hỏi
đã xây dựng để áp dụng vào giảng dạy thực nghiệm. Quá trình thực hiện đề tài,
chúng tôi đã vận dụng kiến thức lý thuyết về câu hỏi, lý thuyết về tích cực hóa hoạt
động nhận thức của học sinh và phân tích chương trình Sinh học vi sinh vật của
Thạc sĩ Trương Trúc Phương (2010). Chúng tôi cũng tổng hợp các tài liệu liên
quan đến đề tài (sách báo, tài liệu chuyên ngành, các luận văn có liên quan, các
hình ảnh từ trang web,…), tiến hành quan sát sư phạm để thu thập những nội dung
cần thiết cho luận văn và thực nghiệm sư phạm để đánh giá hiệu quả của sản phẩm
đề tài. Kết quả của đề tài qua hơn 8 tháng thực hiện, chúng tôi đã xây dựng được
hệ thống gồm 122 câu hỏi, 10 giáo án phục vụ giảng dạy phần Sinh học vi sinh vật,
Sinh học 10 – cơ bản. Các sản phẩm của đề tài đã được thực nghiệm sư phạm từ
tháng 3/2015 đến tháng 4/2015. Kết quả cho thấy hệ thống câu hỏi được xây dựng
đã góp phần vào việc nâng cao hiệu quả dạy học phần Sinh học vi sinh vật, Sinh
học 10 – cơ bản.

Ngành Sư phạm Sinh học

ii

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

MỤC LỤC
CẢM TẠ ....................................................................................................................1
TÓM LƯỢC ............................................................................................................ ii
DANH SÁCH BẢNG ............................................................................................ vii
DANH SÁCH BIỂU ĐỒ ...................................................................................... viii
TỪ VIẾT TẮT .........................................................................................................ix
CHƯƠNG 1 GIỚI THIỆU ......................................................................................1
1.1. Lý do chọn đề tài ................................................................................. 1
1.2. Mục tiêu đề tài ..................................................................................... 2
1.3. Nội dung đề tài .................................................................................... 3
1.4. Phạm vi nghiên cứu ............................................................................. 3
CHƯƠNG 2 TỔNG QUAN TÀI LIỆU ..................................................................4
2.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi trong dạy – học
Sinh học ..................................................................................................... 4
2.1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi trong dạy – học sinh học
trên thế giới ............................................................................................. 4
2.1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi trong dạy – học Sinh học
ở Việt Nam .............................................................................................. 4
2.2. Cơ sở lý luận của câu hỏi .................................................................. 6
2.2.1. Khái niệm câu hỏi ....................................................................... 6
2.2.2. Bản chất câu hỏi .......................................................................... 9
2.2.3. Vai trò của câu hỏi .................................................................... 10
2.2.4. Phân loại câu hỏi ....................................................................... 12

2.2.5. Yêu cầu sư phạm của câu hỏi. ................................................... 15
2.3. Tích cực hóa hoạt động nhận thức học sinh trong quá trình dạy học
Sinh học ................................................................................................... 15

Ngành Sư phạm Sinh học
Sinh học

iii

Bộ môn Sư phạm


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

2.3.1. Ý nghĩa, mục tiêu của việc đổi mới PPDH theo hướng tích cực
hóa hoạt động nhận thức của học sinh ................................................... 15
2.3.2. Những nét đặc trưng cơ bản của định hướng tích cực hóa hoạt động
nhận thức của học sinh .......................................................................... 16
2.3.3. Phương hướng hoàn thiện phương pháp dạy học Sinh học ở trường
THPT theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh ......... 18
2.3.4. Các biện pháp tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong
dạy học Sinh học ở trường phổ thông .................................................... 18
2.4. Các phương pháp dạy học theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận
thức của học sinh ...................................................................................... 20
2.4.1. Hoạt động nhận thức .................................................................... 20
2.4.2. Tính tích cực nhận thức và các biểu hiện của tính tích cực nhận
thức ....................................................................................................... 21
2.4.3. Dấu hiệu đặc trưng của phương pháp dạy học theo hướng tích cực

hóa hoạt động nhận thức của học sinh ................................................... 24
2.4.3.1. Dạy học thông qua việc tổ chức các hoạt động học tập của HS ......24
2.4.3.2. Dạy học chú trọng rèn luyện phương pháp tự học ...........................24
2.4.3.3. Tăng cường học tập cá thể phối hợp với học tập hợp tác ................24
2.4.4. Điều kiện áp dụng phương pháp dạy học theo hướng tích cực ..... 25
2.4.4.1. Điều kiện về mục tiêu, chương trình và sách giáo khoa ...................25
2.4.4.2. Điều kiện về giáo viên .......................................................................25
2.4.4.3. Điều kiện về học sinh ........................................................................26
2.4.4.4. Điều kiện về phương tiện dạy học.....................................................26
2.4.4.5. Điều kiện về kiểm tra và đánh giá ....................................................26
2.4.5. Tính tích cực nhận thức với vần đề chất lượng học tập ................ 26
2.5. Nguyên tắc xây dựng câu hỏi để phát huy tính tích cực nhận thức của
học sinh ................................................................................................. 27
Ngành Sư phạm Sinh học
Sinh học

iv

Bộ môn Sư phạm


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

2.2.1. Bám sát mục tiêu dạy học ....................................................................27
2.5.2. Đảm bảo tính chính xác khoa học .......................................................28
2.5.3. Đảm bảo phát huy tính tích cực của học sinh .....................................28
2.5.4. Đảm bảo tính hệ thống.........................................................................29
2.5.5. Đảm bảo tính thực tiễn ........................................................................30

2.6. Quy trình xây dựng câu hỏi tích cực hóa hoạt động nhận thức của học
sinh trong dạy học Sinh học vi sinh vật .................................................... 30
2.7. Phân tích quy trình xây dựng câu hỏi ................................................. 30
2.7.1. Phân tích cấu trúc, nội dung bài học ............................................ 30
2.7.2. Những nguyên tắc viết mục tiêu bài học ...................................... 31
2.7.3. Liệt kê, sắp xếp những nội dung kiến thức có thể mã hóa thành câu
hỏi theo logic bài học ............................................................................ 32
2.7.4. Diễn đạt các khả năng mã hóa nội dung, kiến thức đó thành câu hỏi
.............................................................................................................. 33
2.7.5. Chỉnh sửa nội dung và hình thức câu hỏi để đưa vào hệ thống sao
cho phù hợp với mục đích lý luận .......................................................... 34
CHƯƠNG 3 PHƯƠNG TIỆN, PHƯƠNG PHÁP ...............................................35
3.1. Phương tiện ....................................................................................... 35
3.2. Phương pháp ...................................................................................... 35
3.2.1. Nghiên cứu lý thuyết: .................................................................. 35
3.2.2. Nghiên cứu thực nghiệm: ............................................................. 35
CHƯƠNG 4 KẾT QUẢ, THẢO LUẬN ............................................................... 39
4.1. Cơ sở thực tiễn ................................................................................. 39
4.1.1. Thực trạng việc sử dụng câu hỏi trong dạy học Sinh học ở trường
THPT .................................................................................................... 39

Ngành Sư phạm Sinh học

v

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

4.1.2 Nguyên nhân của những hạn chế trong việc sử dụng câu hỏi trong
dạy học sinh học .................................................................................... 42
4.1.2.1. Về phía GV ........................................................................................42
4.1.2.2. Về phía HS ........................................................................................42
4.2. Vận dụng quy trình xây dựng câu hỏi dạy bài mới, phần Sinh học vi
sinh vật theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh ......... 43
4.2.1. Phân tích cấu trúc chương trình Sinh học vi sinh vật ................... 43
4.2.2. Xác định mục tiêu bài học từng bài trong phần Sinh học vi sinh vật
.............................................................................................................. 44
4.2.3. Xác định nội dung cơ bản, trọng tâm của từng bài trong phần Sinh
học vi sinh vật ....................................................................................... 49
4.2.4. Diễn đạt nội dung, kiến thức đã liệt kê thành câu hỏi, chỉnh sửa nội
dung và hình thức để hoàn thành hệ thống câu hỏi ................................ 57
4.4. Đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm và hiệu quả hệ thống câu hỏi 64
CHƯƠNG 5 KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ............................................................... 69
5.1. Kết luận ............................................................................................. 69
5.2. Kiến nghị ........................................................................................... 69
TÀI LIỆU THAM KHẢO .....................................................................................71
PHỤ LỤC 1 ............................................................................................................... I
PHỤ LỤC 2 ............................................................................................................ IV
PHỤ LỤC 3 .................................................................................................. XXXVII

Ngành Sư phạm Sinh học
Sinh học

vi

Bộ môn Sư phạm

Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

DANH SÁCH BẢNG
Bảng 4. 1. Bảng tổng hợp điểm bài kiểm tra số 1 của lớp TN và lớp ĐC ...............64
Bảng 4. 2. Bảng tổng hợp điểm bài kiểm tra số 2 của lớp TN và lớp ĐC ...............65
Bảng 4. 3. Bảng tổng hợp điểm bài kiểm tra số 3 của lớp TN và lớp ĐC ...............66

Ngành Sư phạm Sinh học
Sinh học

vii

Bộ môn Sư phạm


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

DANH SÁCH BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 4. 1. Biểu đồ biểu diễn số lượng HS đạt điểm Xi của lớp TN và lớp ĐC ở
bài kiểm tra số 1 .......................................................................................................65
Biểu đồ 4. 2. Biểu đồ biểu diễn số lượng HS đạt điểm Xi của lớp TN và lớp ĐC ở
bài kiểm tra số 2 .......................................................................................................66
Biểu đồ 4. 3. Biểu đồ biểu diễn số lượng HS đạt điểm Xi của lớp TN và lớp ĐC ở
bài kiểm tra số 3 .......................................................................................................67

Ngành Sư phạm Sinh học
Sinh học

viii

Bộ môn Sư phạm


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

TỪ VIẾT TẮT
ĐC

Đối chứng

GV

Giáo viên

HS

Học sinh

PPDH

Phương pháp dạy học

SGK

Sách giáo khoa

SV

Sinh viên

THPT

Trung học phổ thông

TN

Thực nghiệm

Ngành Sư phạm Sinh học
Sinh học

ix

Bộ môn Sư phạm


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

CHƯƠNG 1

GIỚI THIỆU
1.1. Lý do chọn đề tài
Trong những năm vừa qua, với sự phát triển của nền kinh tế - xã hội, sự
nghiệp giáo dục và đào tạo đã có nhiều cải cách để tiến tới một nền giáo dục tiên
tiến, hiện đại đáp ứng yêu cầu xây dựng đất nước công nghiệp hóa – hiện đại hóa.
Nghị quyết Trung ương 4 khóa VII đã đề ra nhiệm vụ “Đổi mới phương
pháp dạy học ở tất cả các cấp học, bậc học…áp dụng những phương pháp giáo dục
hiện đại để bồi dưỡng cho học sinh (HS) năng lực tư duy sáng tạo, năng lực giải
quyết vấn đề”. Dạy học hiện nay không chỉ cung cấp kiến thức, kinh ngiệm cho HS
mà còn dạy cho HS cách học. Nghị quyết Trung ương 2 khóa VIII tiếp tục khẳng
định “ Đổi mới phương pháp giáo dục đào tạo, khắc phục lối truyền thụ một chiều,
rèn luyện thành nếp tư duy sáng tạo của người học”. Điều 24.2, Luật giáo duc
(12/1998) đã ghi “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực tự
giác, chủ động sáng tạo của HS, phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, từng môn
học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực
tiễn; tác dộng đến tình cảm, đem lại niềm vui hứng thú cho từng HS”.
Trong nhà trường hiện nay, mục tiêu giáo dục tổng quát được xác định
tương đối phù hợp với xu hướng phát triển của thời đại, bao gồm cả thái độ, năng
lực, kĩ năng, kiến thức, cách học, cách làm,…nhằm đào tạo con người “Tự chủ,
năng động, sáng tạo” có năng lực để giải quyết vấn đề thực tiễn, có năng lực tự
học, sáng tạo.
Thực tế kinh nghiệm trong tập giảng cũng như Thực tập sư phạm của sinh
viên cho thấy đa số các câu hỏi mà sinh viên (SV) và GV hiện nay đặt ra đều chưa
kích thích được tư duy của HS trong giờ học. Đa số là các câu hỏi phát triển các kỹ
năng biết, hiểu, HS chỉ thu thập kiến thức bằng việc xem SGK, chưa phát huy được
các kỹ năng tư duy cao như phân tích, tổng hợp, đánh giá.
Khi phân tích chương trình Sinh học 10 (Cơ bản) cho thấy kiến thức phần
Sinh học vi sinh vật là phần kiến thức hoàn toàn mới, có những khó khăn nhất định
do đối tượng nghiên cứu của phần này là các sinh vật có kích thước quá nhỏ mà ta
Ngành Sư phạm Sinh học

1

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

không thể quan sát bằng mắt thường và chúng hiện diện khắp mọi nơi, ngay cả trên
cơ thể chúng ta. Sinh học vi sinh vật là chương có rất nhiều kiến thức khái niệm
mới (Bài 25, 26, 27) và kiến thức quy trình. Việc lựa chọn phương pháp dạy học
phù hợp, giúp HS chủ động tìm hiểu, tư duy để phát hiện kiến thức mới là vấn đề
quan trọng và khó khăn đối với mỗi giáo viên (GV).Vì vậy, việc xây dựng hệ thống
câu hỏi dạy bài mới để giảng dạy phần kiến thức này nhằm rèn luyện thói quen tư
duy, tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS là điều vô cùng cần thiết.
Câu hỏi là sản phẩm của quá trình nhận thức. Việc đặt và trả lời câu hỏi để
tìm ra tri thức mới sẽ đạt được kết quả cao nhất, rèn luyện cho HS khả năng tư duy,
tự lực nghiên cứu, tìm tòi, khám phá,…Từ đó, HS có thể vận dụng các kiến thức đã
học vào đời sống thực tiễn, sản xuất. Tuy nhiên, việc sử dụng câu hỏi trong dạy học
không phải là vấn đề đơn giản. Nó đòi hỏi người GV phải hiểu rõ nội dung bài học,
biết cách xây dựng câu hỏi. Ngoài ra, GV cần am hiểu tâm lý, trình độ của HS để
có thể đưa ra những câu hỏi có tính vừa sức. Bên cạnh đó, GV cần linh hoạt trong
tổ chức thảo luận, tranh luận trên lớp học để vừa đảm bảo thời gian, vừa phát huy
tính tích cực, chủ động, sáng tạo của HS.
Từ những lí do đó, chúng tôi chọn đề tài “Xây dựng hệ thống câu hỏi dạy bài
mới theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học
phần sinh học vi sinh vật – Sinh học 10 cơ bản” để góp phần đổi mới phương
pháp giảng dạy và nâng cao chất lượng dạy HS học nói chung và dạy học phần

Sinh học vi sinh vật nói riêng.
1.2. Mục tiêu đề tài
Đề tài “Xây dựng hệ thống câu hỏi dạy bài mới theo hướng tích cực hóa
hoạt động nhận thức của học sinh trong dạy học phần sinh học vi sinh vật –
Sinh học 10 cơ bản” thực hiện với mục tiêu:
1. Xây dựng hệ thống câu hỏi dạy bài mới theo hướng tích cực hóa hoạt
động nhận thức của HS để giảng dạy phần ba Sinh học vi sinh vật ở chương trình
Sinh học 10 cơ bản.

Ngành Sư phạm Sinh học

2

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

2. Áp dụng việc sử dụng câu hỏi trong dạy thực nghiệm sư phạm, từ đó rút
ra những ưu điểm của việc sử dụng câu hỏi trong giảng dạy Sinh học nói riêng và
cho tất cả các môn học khác ở chương trình Trung học phổ thông.
3. Cung cấp hệ thống câu hỏi làm phương tiện dạy học tích cực để phát huy
khả năng nhận thức tích cực của HS trong giờ học, góp phần nâng cao hiệu quả dạy
HS học nói chung và phần Sinh học vi sinh vật nói riêng.
1.3. Nội dung đề tài
Đề tài thực hiện các nội dung:
- Nghiên cứu lý thuyết về cơ sở lý luận của câu hỏi tích cực hóa hoạt động
nhận thức của HS.

- Phân tích nội dung chương trình Sinh học vi sinh vật, xây dựng hệ thống
câu hỏi theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức của HS.
- Xây dựng giáo án có sử dụng hệ thống câu hỏi theo hướng tích cực hoạt
động nhận thức của HS.
- Tiến hành dạy thực nghiệm và đánh giá hiệu quả bài dạy bằng các bài kiểm
tra.
1.4. Phạm vi nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu xây dụng hệ thống câu hỏi dạy bài mới phần Sinh học vi
sinh vật, Sinh học 10 chương trình cơ bản.

Ngành Sư phạm Sinh học

3

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

CHƯƠNG 2

TỔNG QUAN TÀI LIỆU
2.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi trong dạy – học Sinh
học
2.1.1. Tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi trong dạy – học sinh học trên
thế giới
Trên thế giới đã có nhiều tác giả đề cập tới câu hỏi: Socolovskaia,
Abramova, Kadosnhicov, Laixeva, O. Karlinxki (1975, 1979) đã đề cập đến vai trò,

phương pháp xây dựng, sử dụng câu hỏi trong dạy học phổ thông. Tuy nhiên các
tác giả đó chủ yếu soạn câu hỏi dựa vào từng phần, từng chương, mục theo Sách
giáo khoa (SGK), chưa đi sâu vào cơ sở lý luận của việc thiết kế và sử dụng câu hỏi
một cách cụ thể (Lê Thị Thu Hiền, 2012).
Những năm 70 ở Pháp, các tài liệu về lý luận dạy học đã khuyến khích tăng
cường sử dụng câu hỏi để rèn luyện tính chủ động của HS.Họ xem câu hỏi vừa là
nội dung, vừa là phương pháp, vừa là mục tiêu dạy học (Lê Thị Thu Hiền, 2012).
2.1.2. Tình hình nghiên cứu và sử dụng câu hỏi trong dạy – học Sinh học ở
Việt Nam
Trong thời gian gần đây, khi vấn đề đổi mới phương pháp dạy học được áp
dụng rộng rãi trong tất cả các cấp học, đặc biệt là cấp trung học phổ thông (THPT),
đã có một số tác giả nghiên cứu về phương pháp thiết kế và sử dụng câu hỏi trong
giảng dạy. Trong số các công trình đó, có thể kể đến một số công trình tiêu biểu
như:
Lê Phước Lộc (2005) đã nêu ra các chiến lược sử dụng câu hỏi: sử dụng câu
hỏi phù hợp với đối tượng HS, sử dụng câu hỏi theo hệ thống đánh giá mức độ
nhận thức của Bloom, sử dụng hệ thống câu hỏi cho phương pháp dạy học đàm
thoại mở, hệ thống câu hỏi xây dựng theo kiểu giải thích cụm từ, hệ thống câu hỏi
xây dựng theo kiểu diễn dịch, hệ thống câu hỏi xây dựng theo kiểu diễn tiến. Việc
sử dụng câu hỏi phụ thuộc vào đối tượng, trình độ của HS và kiểu bài học.
Lê Thanh Oai (2003) bên cạnh việc nghiên cứu, xây dựng cơ sở lý thuyết
cho việc thiết kế và sử dụng câu hỏi, bài tập, tác giả còn thiết kế một hệ thống câu
Ngành Sư phạm Sinh học

4

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

hỏi, bài tập sử dụng trong tất cả các khâu của quá trình dạy học như nghiên cứu tài
liệu mới, củng cố và hoàn thiện kiến thức, kiểm tra đánh giá nhằm tích cực hóa
hoạt động nhận thức của HS trong dạy học sinh thái học.
Nguyễn Trung Thành (2005) đã nghiên cứu đề tài về hệ thống từ cơ sở lý
luận và thực tiễn của việc sử dụng câu hỏi, bài tập trong dạy học Sinh thái học
THPT đến các biện pháp sử dụng câu hỏi, bài tập để hình thành, phát triển khái
niệm sinh thái học cho HS THPT. Từ đó, giúp HS phát huy khả năng tư duy, sáng
tạo, chủ động trong việc hình thành khái niệm mới,
Kim Thị Hường (2006) đã nêu lên vai trò của câu hỏi trong việc phát triển
kiến thức cho HS, quy trình xây dựng một câu hỏi.Đồng thời đưa ra những biện
pháp giúp rèn luyện cho HS khả năng tự đặt câu hỏi để phát hiện kiến thức.
Đỗ Thị Tố Như (2007) với công trình nghiên cứu từ cơ sở lý luận đến việc
đưa ra quy trình xây dựng và sử dụng câu hỏi.Từ đó rèn luyện cho SV khoa Sinh
kỹ năng xây dựng và sử dụng câu hỏi trong dạy học.
Trần Thủy Vịnh (2011) khẳng định việc giảng dạy có hiệu quả cao và kết
quả khả quan khi GV biết cách đặt câu hỏi và áp dụng câu hỏi thích hợp.Qua đó,
GV có thể khơi gợi, khuấy động được quá trình nhận thức của HS, đồng thời rèn
luyện cho HS khả năng phân tích, tổng hợp, đánh giá và phát triển khả năng tư duy
của HS.
Cấn Văn Xuân (2011) ngoài việc nghiên cứu cơ sở lý thuyết, cơ sở thực tiễn
về thực trạng việc dạy và học môn Lịch sử.Tác giả còn xây dựng hệ thống câu hỏi
để áp dụng vào giảng dạy môn Lịch sử ở từng bài cụ thể.
Nguyễn Thị Hằng Nga (2012) đã nhận định rằng sự có mặt của câu hỏi giúp
vận hành, thúc đẩy quá trình dạy học đạt chất lượng cao.Câu hỏi được nghiên cứu
sử dụng như một công cụ hữu hiệu để thực hiện các mục tiêu đổi mới phương pháp
dạy học của GV.Câu hỏi được sử dụng ở tất cả các khâu của quá trình dạy học.
Trương Thị Chinh và ctv (2011) khẳng định câu hỏi trong dạy học là linh

hồn của tiết học.Câu hỏi trong dạy học chính là vấn đề GV đặt ra trên cơ sở logic
bài dạy, yêu cầu HS thực hiện dựa trên nền tảng kiến thức sẵn có nhằm hoàn thành
mục tiêu bài học. Câu hỏi trong dạy học có vai trò cực kỳ quan trọng: tạo môi
Ngành Sư phạm Sinh học

5

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

trường giao tiếp; tạo môi trường học tập; là công cụ khai thác kiến thức, phát triển
tư duy cho người học; đồng thời câu hỏi để kiểm tra, đánh giá kết quả của người
học.
Phùng Thị Thạo (2012) đã nêu lên khái niệm câu hỏi, các nguyên tắc xây
dựng câu hỏi trắc nghiệm khách quan và nguyên tắc biên soạn các giải pháp trả lời.
Lê Thị Thu Hiền (2012) đã nêu lên vai trò của câu hỏi cũng như vai trò của
câu hỏi cốt lõi trong giảng dạy nội dung kiến thức Sinh học 11 THPT. Theo tác giả
câu hỏi vừa là nội dung, vừa là phương tiện, phương pháp, biện pháp tổ chức quá
trình dạy học, giúp kiểm tra đánh giá kết quả đạt được của mục tiêu và điều chỉnh
quá trình tiến tới mục tiêu dạy học.
Những nghiên cứu của các tác giả trên đã đề cập về lý luận cũng như việc sử
dụng câu hỏi trong dạy học. Tuy nhiên, vẫn chưa có đề tài nghiên cứu nào xây
dựng câu hỏi phát huy tính tích cực nhận thức của HS cũng như hoàn thiện hệ
thống câu hỏi dạy bài mới phần Sinh học vi sinh vật để áp dụng vào giảng dạy thực
tiễn
Vì vậy, trong đề tài này sẽ tập trung nghiên cứu và xây dựng hệ thống câu

hỏi dạy bài mới phần vi sinh vật học theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức
của HS. Đề này cũng cung cấp thêm hệ thống câu hỏi làm phương tiện dạy học cho
phần kiến thức về Sinh học vi sinh vật.
2.2.

Cơ sở lý luận của câu hỏi

2.2.1. Khái niệm câu hỏi
Theo Đỗ Thị Tố Như (2007), hỏi là nêu ra điều mình muốn người khác hoặc
tự trả lời về một vấn đề nào đó. Câu hỏi có tầm quan trọng đặc biệt trong hoạt động
nhận thức thế giới của loài người và trong dạy học. Câu hỏi là một cấu trúc ngôn
ngữ diễn đạt một đòi hỏi, một yêu cầu, một mệnh lệnh cần được giải quyết.
Aristotle là người đầu tiên phân tích câu hỏi dưới dạng logic. Ông cho rằng
đặc trưng cơ bản của câu hỏi là buộc người bị hỏi phải lựa chọn các giải pháp có
tính trái ngược nhau, do đó con người phải có phản ứng lựa chọn, hoặc cách hiểu
này hoặc cách hiểu khác. Tư tưởng quan trọng bậc nhất nhất của ông còn nguyên

Ngành Sư phạm Sinh học

6

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

giá trị đó là: “Câu hỏi là một mệnh đề trong đó chứa đựng cái đã biết và cái chưa
biết”.

Câu hỏi = cái đã biết + cái chưa biết
Trong đời sống cũng như trong nghiên cứu khoa học, con người chỉ nêu ra
thắc mắc, tranh luận khi đã biết nhưng chưa đầy đủ, cần biết thêm.Còn nếu khi
không biết gì hoặc biết tất cả về sự vật nào đó thì không có gì để hỏi về sự vật đó
nữa. Do đó, tương quan giữa cái đã biết và cái chưa biết thúc đẩy sự hiểu biết của
con người. Con người muốn biết một sự vật hiện tượng nào đó dứt khoát chỉ biết
khi người đó đặt được những câu hỏi: là cái gì? như thế nào? vì sao? (Đỗ Thị Tố
Như, 2007)
Theo quan niệm của Can: “Biết đặt câu hỏi hợp lý về một vấn đề cho một
đối tượng bị hỏi, có ý nghĩa là người hỏi đã nắm vững logic của sự vật và trình độ
của người được hỏi” (Nguyễn Trung Thành, 2005).
Quan niệm của Đề Các cho rằng không có câu hỏi thì không có tư duy cá
nhân cũng như không có tư duy nhân loại.Ông cũng nhấn mạnh dấu hiệu bản chất
của câu hỏi là phải có mối quan hệ giữa cái đã biết và cái chưa biết.Phải có tỉ lệ
phù hợp giữa hai đại lượng đó thì chủ thể nhận thức mới xác định được phương
hướng của mình phải làm gì để trả lời câu hỏi đó. Khi chủ thể nhận thức đã định rõ
được cái mình đã biết và cái mình chưa biết thì lúc đó mới đặt được câu hỏi, và đến
lúc đó thì câu hỏi thực sự mới trở thành sản phẩm của quá trình nhận thức. Ông
cũng cho rằng câu hỏi là tiền đề cho suy luận, cho sự vận động của tư duy nên
muốn nhận thức được chân lý thì trước hết phải giành nhiều công sức cho nghệ
thuật đặt câu hỏi. (Nguyễn Trung Thành, 2005).
Theo Nguyễn Trung Thành (2005), tùy theo đại lượng tỷ số giữa cái đã biết
và chưa biết ông phân thành hai nhóm:
+ Nhóm câu hỏi đơn giản: là những câu hỏi mang tính thông báo, trần thuật
nhiều hơn.
+ Nhóm câu hỏi phức tạp: đó là những câu hỏi về cái bản chất về sự vật mà
ở thời điếm đó chưa ai biết (câu hỏi có vấn đề).
Theo Đề Các có ba yếu tố để tạo thành cấu trúc câu hỏi:
Ngành Sư phạm Sinh học

7

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

- Mỗi câu hỏi cần chứa đựng điều chưa biết.
- Điều chưa biết đó phải được người bị hỏi ý thức được để có định hướng
nghiên cứu.
- Câu hỏi phải chứa đựng nội dung đã biết, trong đó có tỉ lệ phù hợp với cái
chưa biết đối với một chủ thể là vô cùng cần thiết. Vì trong cả hai trường hợp chưa
biết gì hoăc biết quá ít cũng như biết quá nhiều hoặc biết tất cả đều không có phản
ứng trả lời, và lúc đó câu hỏi không còn là câu hỏi nữa, nghĩa là nó không có giá trị
về mặt nhận thức (Nguyễn Trung Thành, 2005).
Trong dạy học, câu hỏi được sử dụng để hướng dẫn quá trình nhận thức, tích
cực hóa hoạt động nhận thức của HS.Đó là một yêu cầu được đặt ra đòi hỏi HS
phải thực hiện bằng sự tư duy tích cực. Theo tác giả Trần Bá Hoành “Câu hỏi kích
thích tư duy là câu hỏi đặt ra trước HS một nhiệm vụ nhận thức, khích lệ và đòi hỏi
HS cố gắng trí tuệ cao nhất, tự lực tìm ra câu trả lời bằng cách vận dụng các thao
tác tư duy so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa qua đó tập lĩnh hội kiến thức
mới, đồng thời tập dượt các phương pháp nghiên cứu, phương pháp giải quyết vấn
đề, có niềm vui khám phá” (Đỗ Thị Tố Như, 2007).
Câu hỏi để tích cực hóa hoạt động của HS trong quá trình dạy học là câu hỏi
nhằm vào mục đích phát triển tư duy, phát huy khả năng tích cực, chủ động trong
học tập của HS. Vì vậy, yêu cầu của câu hỏi là phân tích, giải thích chứng minh, so
sánh, khái quát hóa,… (Đỗ Thị Tố Như, 2007)
Tóm lại, câu hỏi là một hình thức của tư duy ngang hàng với các hình thức

như khả năng phán đoán, khả năng suy luận. Câu hỏi được xem là một sản phẩm
của tư duy, một sản phẩm trung gian của nhận thức một trình độ của tư duy, là hiện
tượng khách quan đối với người học, nó được vật chất hóa dưới dạng ngôn ngữ chữ
viết và lời nói hay nói cách khác câu hỏi phản ánh trình độ hiểu biết của con người
về một sự vật. Trong dạy học,cần phải tạo ra sản phẩm trung gian mang tính nhận
thức, theo nguyên tắc đảm bảo tỉ lệ hợp lí giữa cái đã biết và chưa biết thì mới ra
được câu hỏi.(Đỗ Thị Tố Như, 2007).

Ngành Sư phạm Sinh học

8

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

Dựa vào khái niệm về câu hỏi và các yếu tố cấu thành câu hỏi, đề tài đã xây
dựng hệ thống câu hỏi dạy bài mới theo hướng tích cực hóa hoạt động nhận thức
của HS trong giảng dạy phần Sinh học vi sinh vật.
2.2.2. Bản chất câu hỏi
Theo quan điểm triết học, mọi sự vật hiện tượng khách quan đều được ý
thức con người phản ánh.Quá trình phản ánh đó thực chất là các hoạt động nhận
thức, mà chủ yếu là giải quyết các mối quan hệ giữa mâu thuẫn khách quan và mâu
thuẫn chủ quan.Vì mâu thuẫn là động lực chủ yếu của quá trình phát triển của mọi
sự vật, vì vậy mâu thuẫn cũng là động lực chủ yếu của nhận thức.Có hai loại mâu
thuẫn có giá trị về mặt nhận thức được ứng dụng vào dạy học là mâu thuẫn khách
quan và mâu thuẫn chủ quan (Đỗ Thị Tố Như, 2007).

- Mâu thuẫn khách quan là bản chất của sự vật hiện tượng, con người nhận
biết nó thì đó là một tri thức về sự vật hiện tượng đó.
- Mâu thuẫn chủ quan chỉ có ở một chủ thể nhất định. Nó xuất hiện trong
tình huống mà trước một mâu thuẫn khách quan, chủ thể nhận thức chưa đủ khả
năng để làm sáng tỏ. Vậy nên mâu thuẫn chủ quan là khái niệm thuộc phạm trù tâm
lý nhận thức.Và câu hỏi là một công cụ logic, công cụ về lý luận dạy học để chúng
ta mô hình hóa các mâu thuẫn khách quan và mâu thuẫn chủ quan, giúp người học
nhận thức được đối tượng nghiên cứu.Câu hỏi vừa là điểm xuất phát, vừa là
phương tiện, là cầu nối để người học nhận thức sự vật, hiện tượng trong thế giới
quan.Vì thế, nhiều tác giả cho rằng câu hỏi là sản phẩm trung gian giúp con người
khám phá những điều bí ẩn của tự nhiên (Đỗ Thị Tố Như, 2007).
Như vậy, trong dạy học, câu hỏi giúp phát huy tính tích cực, sáng tạo của
HS trong học tập, củng cố, ôn tập, nâng cao kiến thức cho HS. Chỉ những câu hỏi
có vấn đề mới tạo ra được tình huống có vấn đề, mở đầu cho việc tư duy tích cực
của HS.Những câu hỏi xây dựng trong đề tài là những câu hỏi có vấn đề, nó trở
thành động lực tư duy của HS (Đỗ Thị Tố Như, 2007).
Toàn bộ nội dung môn học, từng bài học đều có mối liên hệ logic với nhau.
Nếu như mối lien hệ logic này bị vi phạm thì việc tiếp thu tri thức của HS sẽ gặp
rất nhiều khó khăn. Để hiểu được một điều gì đó thì phải gắn cái đã biết với cái
Ngành Sư phạm Sinh học

9

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

chưa biết, do đó câu hỏi trong dạy học phải có tính logic cao không chỉ về nội dung
mà cả về hình thức. Ví dụ như kiến thức Sinh học tế bào ở Sinh học 10, mối liên hệ
giữa cấu trúc và chức năng biểu hiện nên các hoạt động sống của tế bào thể hiện
mối liên hệ logic của bài học.Việc nắm vững được tính logic có tác dụng rất lớn
trong việc xây dựng các câu hỏi, tạo điều kiện cho HS phát triển khả năng tư duy
trong quá trình học (Đỗ Thị Tố Như, 2007).
Hoạt động tư duy xuất hiện khi chủ thể gặp một vấn đề mà hiểu biết và kinh
nghiệm của bản thân không đủ để giải quyết được vấn đề, nhưng biết một phần nào
đó về vấn đề gặp phải. Đối với HS, tư duy bắt đầu vấn đề mới khi đó sự chú ý,
hứng thú tạo trạng thái căng thẳng tâm lý, kích thích HS giải quyết vấn đề, nhờ đó
vừa lĩnh hội kiến thức mới vừa rèn luyện, nâng cao năng lực tư duy, sáng tạo, hình
thành nhân cách. Theo Đỗ Thị Tố Như (2007) tình huống có vấn đề là tình huống
mà khi đó mâu thuẫn khách quan của nhiệm vụ nhận thức được HS chấp nhận như
một “vấn đề học tập” mà họ cần và có thể giải quyết được, kết quả là họ nắm được
tri thức mới.Vấn đề học tập là những tình huống chứa dạng mâu thuẫn biện chứng
giữa cái đã biết với cái chưa biết và đòi hỏi được giải quyết. Như vậy, từ mâu thuẫn
khách quan biến thành thắc mắc chủ quan tới dạng câu hỏi, đó chính là vấn đề học
tập. Câu hỏi tạo ra những tình huống có vấn đề yêu cầu HS giải quyết trở thành
phương tiện dạy học quan trọng trong nhà trường.
2.2.3. Vai trò của câu hỏi
Theo Đỗ Thị Tố Như (2007), câu hỏi có vai trò quan trọng trong quá trình
dạy học:
- Khi sử dụng câu hỏi để mã hóa thông tin SGK thì câu hỏi và việc trả lời
câu hỏi là nguồn tri thức mới cho HS.
- Câu hỏi có tác dụng định hướng nhận thức tri thức mới, phát huy tính tích
cực, chủ động, sáng tạo của HS trong quá trình học tập. Đặc biệt câu hỏi giúp định
hướng cho người học tự nghiên cứu SGK, giúp HS rèn luyện tính tự học.
- Hệ thống câu hỏi có vấn đề đặt ra trong bài học chứa đựng những mâu
thuẫn, đặt HS vào tình huống có vấn đề, HS đóng vai trò là chủ thể của quá trình

Ngành Sư phạm Sinh học

10

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

nhận thức và chủ động phát hiện kiến thức thông qua việc trả lời câu hỏi, từ đó
giúp khắc phục lối truyền thụ một chiều trong dạy học.
- Câu hỏi giúp HS lĩnh hội kiến thức một cách có hệ thống, từ đơn giản đến
phức tạp, từ kiến thức có mức suy luận thấp đến kiến thức có mức suy luận cao
hơn.
- Cá thể hóa học tập một cách tối ưu, tạo điều kiện cho HS rèn luyện và phát
huy tính tự học của bản thân.
- Câu hỏi có tác dụng rèn luyện tư duy cho HS, đặc biệt là tư duy cấp cao
như phân tích, đánh giá, tổng hợp. Khi được đặt vào tình huống có vấn đề, đối diện
với các câu hỏi, HS phải vận dụng các thao tác tư duy: phân tích, tổng hợp, đánh
giá, so sánh, suy luận,…để giải quyết vấn đề. Thông qua câu hỏi, HS biết vận dụng
lý thuyết vào những vấn đề trong cuộc sống, giúp HS hiểu sâu vấn đề.
- Dạy học bằng câu hỏi giúp rèn luyện khả năng diễn đạt, kỹ năng giao tiếp
của HS. Thông qua việc phát biểu trả lời câu hỏi tại lớp, HS phát triển được kỹ
năng diễn đạt, lập luận logic, xử lý thông tin nhanh nhạy, từ đó thông tin được cung
cấp không là thông tin chết nữa. Thông tin được tích lũy dần dần sẽ tạo điều kiện
cho HS phát sinh ý tưởng.
- Câu hỏi là cầu nối giao tiếp giữa GV với HS. Dạy học bằng câu hỏi giúp
GV đánh giá HS về mặt kiến thức, thái độ, mức độ hiểu biết của HS, từ đó phát

hiện những sai lầm trong tư duy của HS để điều chỉnh kịp thời.
- Câu hỏi là công cụ kiểm tra, đánh giá và tự đánh giá mức độ nắm vững
kiến thức của HS.
- Dạy học bằng câu hỏi giúp khắc phục lối truyền thụ một chiều, tình trạng
ghi nhớ máy móc, HS chủ động phát hiện ra kiến thức. Do đó, giờ học không còn
nhàm chán, nặng nề và quá tải đối với HS.
Như vậy, việc sử dụng câu hỏitrong dạy học giúp HS lĩnh hội tri thức mới
một cách chủ động, rèn luyện cho HS thao tác tư duy độc lập, tích cực, sáng tạo,
bồi dưỡng phương pháp học tập để HS tự học suốt đời. Câu hỏi là phương tiện tổ
chức dạy học tích cực.Vì vậy, khi tổ chức dạy học bằng bất kì phương pháp dạy

Ngành Sư phạm Sinh học

11

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

học (PPDH) tích cực nào thì việc chuẩn bị một số câu hỏi gợi mở để HS chủ động
đi tới mục tiêu bài học là điều rất cần thiết đối với GV.
2.2.4. Phân loại câu hỏi
Theo Nguyễn Trung Thành (2005), trong dạy học GV cần nắm vững các
loại câu hỏi để lựa chọn câu hỏi phù hợp với nội dung dạy học, giúp phát huy được
tính tích cực học tập của HS. Câu hỏi rất đa dạng, dựa vào những tiêu chí khác
nhau, câu hỏi được chia thành nhiều loại.
 Dựa vào mức độ tư duy, có 3 cách phân lại câu hỏi:

 Cách 1: câu hỏi được chia thành 2 loại
- Loại câu hỏi đòi hỏi tái hiện kiến thức, sự kiện, nhớ và trình bày một cách
có hệ thống, có chọn lọc.
- Loại câu hỏi đòi hỏi sự thông hiểu, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa, hệ
thống hóa và vận dụng kiến thức.
Gall (1984) gọi loại thứ nhất là loại câu hỏi sự kiện, loại thứ hai là câu hỏi
cao hơn về nhận thức. Theo hướng dạy học phát huy tính tích cực của HS thì GV
cần chú trọng loại câu hỏi thứ hai, nhưng không nên xem nhẹ loại câu hỏi thứ nhất
vì nếu không tích lũy được kiến thức thì HS rất khó tư duy, sáng tạo. Ngoài ra, GV
cố gắng phát triển loại câu hỏi có yêu cầu cao về nhận thức.Hiện nay rất ít GV ở
trường THPT làm được điều này.
 Cách 2: có 6 loại câu hỏi theo 6 mức độ đánh giá của Benjamin Bloom
(1956)
1. Biết: Câu hỏi yêu cầu HS nhắc lại kiến thức, HS trả lời câu hỏi bằng cách
tái hiện và lặp lại kiến thức đã học.
2. Hiểu: Câu hỏi yêu cầu HS sắp xếp lại kiến thức đã học, diễn đạt lại điều
đã biết theo ý mình, chứng tỏ mình đã hiểu chứ không phải biết và nhớ.
3. Vận dụng: câu hỏi yêu cầu HS vận dụng kiến thức đã học vào tình huống
khác với tình huống trong bài học.
4. Phân tích: Câu hỏi yêu cầu HS phân tích nguyên nhân hoặc kết quả của
một hiện tượng, tìm kiếm bằng chứng cho hiện tượng đó.

Ngành Sư phạm Sinh học

12

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

5. Tổng hợp: câu hỏi yêu cầu HS vạn dụng, phối hợp các kiến thức đã học
để giải đáp vấn đề khái quát hơn bằng suy nghĩ sáng tạo của bản thân.
6. Đánh giá: câu hỏi yêu cầu HS nhận định, phán đoán về ý nghĩa của kiến
thức, giá trị của tư tưởng, vai trò của một học thuyết. Đây là câu hỏi có mức độ tư
duy cao nhất.
Hiện nay, đa số GV sử dụng câu hỏi ở mức 1 và 2.Tuy nhiên, GV cần phát
huy câu hỏi ở mức 3 đến mức 6 để kích thích tư duy của HS, nhằm tạo điều kiện
cho HS phát huy tính tích cực, tự học của mình.
 Cách 3: có 5 loại câu hỏi
Theo Trần Bá Hoành, có thể sử dụng 5 loại câu hỏi chính sau đây:
- Loại câu hỏi kích thích sự quan sát, chú ý.
Nhận thức lý tính dựa trên nhận thức cảm tính cho nên sự quan sát tinh tế,
sự chú ý sâu sắc là điều kiện cần thiết để suy nghĩ tích cực.
- Loại câu hỏi yêu cầu so sánh, phân tích.
Loại câu hỏi này hướng HS vào nghiên cứu chi tiết những vấn đề khá phức
tạp, nắm vững những sự vật, hiện tượng gần giống nhau, những khái niệm có nội
hàm chồng chất một phần.Đây là loại câu hỏi hiện nay đang được sử dụng nhiều
nhất.
- Loại câu hỏi yêu cầu tổng hợp, khái quát hóa, hệ thống hóa.
Đây là loại câu hỏi đặc trung cho chương trình Sinh học mang tính lý thuyết
dẫn tới hình thành những kiến thức đại cương, đặc biệt là sự phát hiện những mối
quan hệ mang tính quy luật trong thiên nhiên.
- Loại câu hỏi liên hệ thực tế.
HS có nhu cầu muốn áp dụng kiến thức đã học vào thực tế đời sống, giải
thích các hiện tượng trong thiên nhiên. Câu hỏi đặt ra ngày càng gần gũi với thực tế
sẽ thu hút sự chú ý và suy nghĩ của HS.
- Loại câu hỏi kích thích tư duy sáng tạo, hướng dẫn HS nêu vấn đề và đề

xuất hướng giải quyết.
Loại câu hỏi này đề xuất cho HS xem xét 1 vấn đề dưới nhiều góc độ, có
thói quen suy nghĩ sâu sắc, có óc hoài nghi khoa học.
Ngành Sư phạm Sinh học

13

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

Trong 5 loại câu hỏi trên, GV thường sử dụng nhiều nhất la loại 1 và loại 2,
loại 3 và loại 4 sử dụng nhưng còn ít, loại 5 rất ít khi sử dụng. Nhiều GV suy nghĩ
rằng CH phát huy tính tích cực, trí thông minh chỉ dành cho HS khá giỏi.Tuy
nhiên, bằng những câu hỏi thích hợp, GV có thể kích thích tư duy tích cực của các
HS có trình độ khác nhau, góp phần nâng cao năng lực tư duy của cả lớp.
Theo Đỗ Thị Tố Như (2007), có thể phân loại câu hỏi dựa vào các hình thức
sau:
 Dựa vào mục đích lý luận dạy – học:
- Câu hỏi hình thành kiến thức mới.
- Câu hỏi củng cố, hoàn thiện kiến thức.
- Câu hỏi kiểm tra, đánh giá.
 Dựa vào cách trả lời, câu hỏi chia thành:
- Câu hỏi tự luận.
- Câu hỏi trắc nghiệm khách quan.
 Dựa vào nội dung mà câu hỏi phản ánh:
- Câu hỏi nêu các sự kiện.

- Câu hỏi xác định dấu hiệu bản chất.
- Câu hỏi xác định mối quan hệ.
- Câu hỏi xác định cơ chế.
- Câu hỏi xác định phương pháp khoa học.
 Dựa vào mức độ tích cực:
- Câu hỏi tái hiện, trình bày lại kiến thức.
- Câu hỏi tìm kiếm bộ phận.
- Câu hỏi phát huy tính tích cực, sáng tạo của HS.
 Khi kiểm tra kết quả thực hiện mục tiêu bài học thường sử dụng các loại câu
hỏi:
- Câu hỏi kiểm tra sự ghi nhớ kiến thức đã học.
- Câu hỏi kiểm tra sự nắm vững bản chất kiến thức, nghĩa là đòi hỏi HS giải
thích nội dung kiến thức học được.
Ngành Sư phạm Sinh học

14

Bộ môn Sư phạm Sinh học


Luận văn tốt nghiệp Đại học khóa 37 – 2015

Trường Đại học Cần Thơ

- Câu hỏi kiểm tra khả năng vận dụng kiến thức đã học vào giải quyết nhiệm
vụ nhận thức mới.
- Câu hỏi kiểm tra sự nắm vững giá trị của kiến thức, nghĩa là xác định được
vai trò, ý nghĩa của kiến thức trong lý luận và trong thực tiễn.
- Câu hỏi kiểm tra thái độ, hành vi của người học sau kết một chủ đề nào đó.
 Để hình thành, phát triển năng lực nhận thức, thường sử dụng các

loại câu hỏi:
- Câu hỏi rèn luyện kỹ năng quan sát.
- Câu hỏi rèn luyện kỹ năng phân tích.
- Câu hỏi rèn luyện kỹ năng tổng hợp.
- Câu hỏi rèn luyện kỹ năng so sánh.
- Câu hỏi rèn luyện kỹ năng sử dụng con đường quy nạp.
- Câu hỏi rèn luyện kỹ năng sử dụng con đường diễn dịch.
2.2.5. Yêu cầu sư phạm của câu hỏi.
- Câu hỏi phải diễn đạt được điều cần hỏi.
- Câu hỏi phải có tác dụng kích thích tư duy HS.
- Câu hỏi phải mã hóa được thông tin quan trọng.
- Câu hỏi phải diễn đạt ngắn gọn, rõ ràng, súc tích, chứa đựng được
hướng trả lời.
2.3. Tích cực hóa hoạt động nhận thức học sinh trong quá trình dạy học Sinh
học
2.3.1. Ý nghĩa, mục tiêu của việc đổi mới PPDH theo hướng tích cực hóa hoạt
động nhận thức của học sinh
* Ý nghĩa
Đây là phương pháp thể hiện rõ nét mối quan hệ giữa mục đích – nội dung
và PPDH. Nó hoàn toàn phù hợp với quan điểm cơ bản của giáo dục học Macxit
cho rằng con người phát triển trong hoạt động và học tập. Chương trình này cũng
nhằm đáp ứng một cách tích cực yều cầu đổi mới PPDH để bồi dưỡng cho HS năng
lực tư duy sáng tạo, năng lực giải quyết vấn đề. Vì xét cho cùng khoa học giáo dục
Ngành Sư phạm Sinh học

15

Bộ môn Sư phạm Sinh học