Nghiên cứu lâm sản ngoài gỗ ở khu vực Vườn Quốc gia Pù Mát nhằm đề xuất các giải pháp khai thác và phát triển bền vững (TT)

a

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC
VÀ CÔNG NGHỆ VIỆT NAM

VIỆN SINH THÁI VÀ TÀI NGUYÊN SINH VẬT

ĐÀO THỊ MINH CHÂU

TÓM TẮT LUẬN ÁN TIẾN SỸ SINH HỌC
NGHIÊN CỨU LÂM SẢN NGOÀI GỖ Ở KHU VỰC VƯỜN
QUỐC GIA PÙ MÁT NHẰM ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP
KHAI THÁC VÀ PHÁT TRIỂN BỀN VỮNG
Chuyên ngành: Thực vật học
Mã số: 62 42 01 11

Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. Trần Minh Hợi
PGS.TS. Trần Huy Thái

Hà Nội – 2016


b

Luận án được hoàn thành tại Viện Sinh thái và Tài nguyên sinh vật –
Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt Nam

Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS. TS. Trần Minh Hợi
2. PGS. TS. Trần Huy Thái

Người phản biện 1: PGS. TS. Trần Thế Bách
Người phản biện 2: PGS.TS. Trần Đình Thắng
Người phản biện 3: PGS. TS. Nguyễn Trung Thành

Luận án được bảo vệ trước hội đồng chấm luận án tiến sĩ cấp Viện; họp tại Hội trường
tầng 6 - Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật, Viện Hàn lâm Khoa học và Công nghệ Việt
Nam; Vào hồi 8 giờ 30 phút, ngày 2 tháng 3 năm 2016.

Có thể tìm hiểu luận án tại Thư viện Quốc gia Việt Nam,
Thư viện Viện Sinh thái và Tài nguyên Sinh vật.


1

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài luận án
Hiện nay, việc thống kê các loài Lâm sản ngoài gỗ (LSNG) chưa được thực
hiện đầy đủ, việc khai thác và buôn bán LSNG chưa được quản lý chặt chẽ, các loại
LSNG bị khai thác tự do trong thiên nhiên, thị trường buôn bán tự phát, lượng lớn
LSNG xuất khẩu tiểu ngạch sang Trung Quốc ở dạng nguyên liệu thô, các địa
phương ít quan tâm đến việc bảo tồn và phát triển những loài LSNG giá trị... Tất cả
những vấn đề trên đã làm nguồn tài nguyên LSNG ở nhiều vùng miền núi ngày
càng cạn kiệt, làm mức độ phụ thuộc vào rừng của người dân địa phương sống
trong các Vườn Quốc gia (VQG) và các Khu bảo tồn (KBT) ngày càng lớn, tài
nguyên rừng ngày càng cạn kiệt, cơ hội cải thiện đời sống, phát triển kinh tế ở các
vùng miền núi càng hiếm hoi và khó khăn hơn.
Ngoài giá trị kinh tế, LSNG còn một giá trị khác cũng rất quan trọng, đó là giá
trị về mặt sinh thái. Khai thác gỗ sẽ gây tổn hại lớn đến cấu trúc của rừng, trong khi
đó, sự thu hái LSNG sẽ không hoặc ít làm ảnh hưởng đến hệ sinh thái rừng, mà còn

mang lại thu nhập thường xuyên hơn cho người dân sống gần rừng.
Từ khi VQG Pù Mát được thành lập, gỗ và động vật hoang dã được quản lý
chặt chẽ hơn nên người dân địa phương tập trung vào khai thác LSNG, các loại cây
thuốc, song mây, mật ong, hương liệu,... bị khai thác ngày càng nhiều để bán cho
thương lái đưa sang Trung Quốc. Khai thác liên tục nhiều năm khiến LSNG trong
rừng ngày càng cạn kiệt. Đề tài “Nghiên cứu lâm sản ngoài gỗ ở khu vực VQG Pù
Mát nhằm đề xuất các giải pháp khai thác và phát triển bền vững” được thực hiện
nhằm đánh giá tài nguyên LSNG và đề xuất các biện pháp bảo tồn, phát triển
LSNG ở vùng miền Tây Nghệ An.
2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài luận án
Nghiên cứu thành phần loài và giá trị của LSNG; hiện trạng khai thác, quản
lý LSNG ở VQG Pù Mát nhằm đề xuất các giải pháp phù hợp cho bảo tồn, khai
thác và phát triển bền vững tài nguyên LSNG.
3. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài luận án
Ở vùng miền núi Tây Nghệ An nói chung và VQG Pù Mát nói riêng chưa có
nghiên cứu thống kê các loài LSNG theo 6 nhóm như tài liệu Lâm sản ngoài gỗ
Việt Nam; chưa có đánh giá các tác động của hoạt động khai thác, buôn bán và
quản lý lên tài nguyên LSNG; chưa thống kê các loài có giá trị, các loài nguy cấp,
các loài có khả năng phát triển,... để có kế hoạch bảo tồn và phát triển trong vùng
nghiên cứu. Nghiên cứu này sẽ thực hiện các nhiệm vụ trên để góp phần thực hiện
“Đề án phát triển kinh tế xã hội miền Tây Nghệ An” đã được Chính phủ phê duyệt
tháng 12/2013 và "Đề án quốc gia về Bảo tồn và phát triển LSNG, giai đoạn 2006 2020".


2

Từ danh lục các loài LSNG, 3 loài trong họ Gừng (Zingiberacae) của VQG Pù
Mát được lựa chọn và lần đầu được nghiên cứu về thành phần hóa học của tinh dầu.
4. Những điểm mới của đề tài luận án






Lần đầu tiên các loài thực vật bậc cao có mạch ở khu vực VQG Pù Mát được
thống kê, lập danh lục theo các nhóm Lâm sản ngoài gỗ, gồm 1508 loài, thuộc
741 chi, 182 họ trong 6 ngành thực vật bậc cao có mạch; bổ sung 245 loài vào
danh lục thực vật làm thuốc và 216 loài cây có ích khác vào danh lục các nhóm
LSNG của VQG Pù Mát.
Thành phần hóa học của tinh dầu ba loài trong họ Gừng ở VQG Pù Mát:
Etlingera yunnanensis (T.L. Wu & S.J. Chen) R.M. Sm.; Hornstedtia sanhan
M. Newman và Siliquamomum tonkinense Baill. lần đầu được nghiên cứu.
Đánh giá về các yếu tố tác động lên tài nguyên LSNG như hiện trạng khai thác,
quản lý, buôn bán LSNG, từ đó xác định các vấn đề cần khắc phục để đề xuất
các biện pháp bảo tồn và phát triển bền vững LSNG ở Miền tây Nghệ An.

5. Bố cục của luận án
Toàn bộ báo cáo luận án gồm 113 trang, trong đó:
Mở đầu
Chương 1. Tổng quan tài liệu
Chương 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu
Chương 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận
Kết luận và kiến nghị
Phần đính kèm báo cáo luận án gồm 98 trang
Tài liệu tham khảo
Danh lục các công trình nghiên cứu liên quan
Phụ lục 1: Danh lục các loài LSNG ở VQG Pù Mát
Phụ lục 2: Ảnh các loài LSNG quí, hiếm ở VQG Pù Mát
Phụ lục 3: Sắc ký đồ của tinh dầu các loài nghiên cứu

Phụ lục 4: Bảng câu hỏi phỏng vấn hộ gia đình
Phụ lục 5: Bảng gợi ý phỏng vấn bán cấu trúc

3 trang
28 trang
5 trang
75 trang
2 trang
6 trang
2 trang
64 trang

10 trang
8 trang
3 trang
5 trang


3

Chương 1
TỔNG QUAN VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU
1. 1. Khái niệm và phân loại Lâm sản ngoài gỗ
1.1.1. Khái niệm Lâm sản ngoài gỗ
Hiện nay, trên thế giới có nhiều khái niệm khác nhau về Lâm sản ngoài gỗ,
khái niệm này không chỉ thay đổi theo tác giả, tổ chức mà còn thay đổi theo thời
gian. Theo nhiều nhà khoa học và quản lý lâm nghiệp ở Việt Nam thì dù có nhiều
định nghĩa về LSNG, nhưng để phù hợp với các nước trong khu vực, Việt Nam nên
sử dụng định nghĩa LSNG đã được thống nhất trong hội nghị các chuyên gia về
LSNG của các nước vùng Châu Á-Thái Bình Dương. Trong hội nghị này, khái

niệm LSNG như sau: LSNG bao gồm tất cả các sản phẩm cụ thể, có thể tái tạo,
ngoài gỗ củi và than, được khai thác từ rừng, đất rừng hoặc từ các cây thân gỗ. Vì
vậy, các sản phẩm như cát, đá, nước, du lịch sinh thái không phải là các LSNG.
Từ hội nghị này, nhiều tác giả cũng thống nhất: những lợi ích gián tiếp mà
rừng mang lại như củi, than gỗ, và những dịch vụ trong rừng như săn bắn, giải trí,
du lịch sinh thái, hấp thụ khí nhà kính, bảo tồn đa dạng sinh học, cải tạo đất,... gọi
là dịch vụ môi trường rừng. Cho đến nay vẫn chưa có hệ thống phân loại LSNG
thật sự hợp lý và thống nhất, trên thế giới hiện đang tồn tại nhiều cách phân loại
LSNG khác nhau. Ở Việt Nam, trong một thời gian dài, lâm sản được chia thành
hai loại: lâm sản chính (gỗ), và “lâm sản phụ” (sản phẩm ngoài gỗ). Từ năm 1961,
lâm sản phụ được thay bằng thuật ngữ “đặc sản rừng” và từ cuối thế kỷ XX, cả hai
thuật ngữ trên được thay thế bằng một thuật ngữ mới “Lâm sản ngoài gỗ”.
1.1.2. Phân loại Lâm sản ngoài gỗ
Có rất nhiều loại LSNG khác nhau đã được điều tra, phát hiện và khai thác
sử dụng, chính vì vậy việc phân loại chúng là rất cần thiết. Có nhiều quan điểm
khác nhau để phân loại LSNG, như: Phân loại theo hệ thống tài nguyên thực vật,
phân loại theo hình dạng thân cây, phân loại theo giá trị sử dụng,...
Phân loại LSNG theo nhóm giá trị sử dụng là phân chia các loại LSNG khác
nhau không kể về nguồn gốc trong hệ thống sinh, dạng thân, nơi phân bố,... mà
những loài có cùng giá trị sử dụng được xếp vào cùng một nhóm. Ưu điểm của
phương pháp này là đơn giản, dễ áp dụng và dễ nhớ, có thể xác định nhanh trữ
lượng từng loại sản phẩm trong một lâm phần; tìm loài thay thế sản phẩm hoặc lựa
chọn loài kinh doanh phù hợp cho từng địa phương. Nhưng nhược điểm là chưa
chú trọng tới đặc điểm sinh học của các loài nên kỹ năng nhận biết các loài gặp
nhiều khó khăn. Một số loài có nhiều công dụng khi phân loại sẽ bị trùng vào nhiều
nhóm.


4

Trong cuốn LSNG Việt Nam xuất bản năm 2007, các tác giả đã chia các
LSNG thành 6 nhóm: Nhóm cây có sợi; Nhóm cây làm thực phẩm: Gồm rau, củ và
quả; Nhóm cây thuốc; Nhóm cây cho dầu và nhựa: bao gồm tinh dầu, dầu béo,
nhựa dầu và nhựa; Nhóm cây cho tanin, thuốc nhuộm; Nhóm cây cảnh, cây hoa và
cây bóng mát... Cách phân loại này chỉ mang tính tương đối vì công dụng của lâm
sản luôn có sự thay đổi, một số sản phẩm có thể phân vào nhiều nhóm khác nhau
tuỳ nơi, tuỳ lúc, không cố định, và biến đổi theo địa phương.
1.2. Tình hình nghiên cứu về LSNG
1.2.1. Tình hình nghiên cứu LSNG trên thế giới
LSNG trên thế giới rất đa dạng và phong phú, đặc biệt là ở các nước nhiệt đới,
nơi tập trung sự giàu có của hệ sinh thái, trong đó các nước Đông Nam Á đã nắm
giữ một phần năm diện tích rừng nhiệt đới của thế giới.
Việc nghiên cứu về LSNG đã và đang là vấn đề được quan tâm chú ý ở nhiều
nước trên thế giới, nhất là ở những nước có rừng nhiệt đới. Có khá nhiều công trình
khoa học nghiên cứu về LSNG từ rất sớm, như các công trình nghiên cứu của
Chopra, R. N. và cộng sự (1956) về thực vật làm thuốc ở Ấn Độ. Nghiên cứu của
W. L. Ackerman về Crataegus sp. hay của Akhtar Husain và các cộng sự về các
cây có chứa tinh dầu ở Ấn Độ. Giai đoạn1990s cũng đã có nhiều nghiên cứu về tinh
dầu như của D. J. Charles, J. E.Simon, M. P.Widrlechner, N. K Singl.
Ở khu vực Đông Nam Á cũng đã có rất nhiều công trình của các tác giả về
LSNG từ thập kỷ 1990 đăng trong “Tài nguyên thực vật Đông Nam Á”, như các tác
giả: R. C. K. Chung & Purwaningsh, C. C. De Guzman & R. A. Reglos, Diah
Sulistiarini, M. Flach & F. Rumawas, M. Flash & J. S. Siemonsma, ... Những
nghiên cứu này đã quan tâm nhiều đến các loài cây cho tinh dầu, dầu béo, cây làm
thuốc, các loài phong lan và các loài cây cho sợi như song, mây, tre, nứa.
Ngoài ra còn có nhiều công trình lớn nghiên cứu về LSNG của các nhóm tác
giả như: H. de Beer Jenne và cộng sự (1989), Virgilio de La Cruz và cộng sự (1989),
Nepstad và cộng sự (1992), French và cộng sự (1996), Brockhoven (1996), Leakey
và cộng sự (1996), Taylor (1996), Vorhies (1997), Wollenberg và cộng sự (1998),
Agarwal (1999)... và FAO đã tổ chức rất nhiều hoạt động thúc đẩy nghiên cứu và

chia sẻ thông tin về LSNG liên tục từ năm 1991 đến nay.
1.2.2. Tình hình nghiên cứu về LSNG ở Việt Nam
Nguồn tài nguyên lâm sản ngoài gỗ ở nước ta rất phong phú và đa dạng, có
nhiều loài có giá trị cao, số loài cây làm thuốc chiếm tới 22% tổng số loài thực vật
Việt Nam, có khoảng trên 600 loài cây cho tinh dầu, gần 600 loài cho tanin, nhiều
loài khác cho dầu béo, nhựa, cây cảnh, hoa cảnh,.... Bên cạnh đó, còn có khoảng
0,789 triệu ha rừng tre nứa tự nhiên, 0,702 triệu ha rừng tre xen gỗ và 73.516ha rừng


5

tre nứa trồng với trên 4 tỷ cây, Thông nhựa có 194.721ha, Quế có 61.820ha, Hồi có
14.133ha.
Ở nước ta, nghiên cứu về LSNG được bắt đầu từ khi người Pháp thiết lập
được chính quyền thực dân ở Đông Dương. Sau khi Kháng chiến chống Pháp năm
1954, Bộ Nông - Lâm và trường Đại học Nông Lâm đã có nhiều nghiên cứu về
LSNG, trong đó có “Lâm sản phụ” của Lê văn Giai (1956), “Trích nhựa thông”
của Đào Xuân Mai (1958),... các nghiên cứu gây trồng Cánh kiến đỏ, Cánh kiến
trắng, cây thuốc, công nghệ chế biến, gia công Cánh kiến đỏ, chế biến nhựa
Thông...
Từ cuối những năm 1990, LSNG được quan tâm nghiên cứu nhiều hơn ở
nước ta nhờ giá trị và tiềm năng to lớn của nó. Trong các loại LSNG, dược liệu là
đối tượng được nghiên cứu nhiều nhất, có nhiều công trình lớn về cây thuốc, đóng
góp lớn cho y học quốc gia và quốc tế. Các nghiên cứu về LSNG khác còn rời rạc,
chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển kinh tế, chưa tương xứng với tiềm năng của
LSNG ở nước ta. Dù vậy, vẫn có một số công trình có ý nghĩa như: “Tài nguyên
thực vật chứa tinh dầu ở Việt Nam” của Lã Đình Mỡi và cộng sự (2001, 2002),
"1900 loài cây có ích ở Việt Nam” của Trần Đình Lý và nnk (1993), về “Tài
nguyên tre Việt Nam” của Nguyễn Tử Ưởng và nnk (1995), về “Cây cỏ có ích ở
Việt Nam” của Võ Văn Chi và Trần Hợp,...

1.2.3. Các nghiên cứu về LSNG tại vùng Miền Tây Nghệ An
Ở vùng miền tây Nghệ An, có khá nhiều nghiên cứu về cây thuốc và cách sử
dụng cây thuốc chữa bệnh, một số nghiên cứu về đa dạng thực vật và các cây có
tích, có một vài nghiên cứu khác về LSNG ở qui mô nhỏ. Thống kê từ các nghiên
cứu đã công bố cho thấy, có 1509 loài thực vật bậc cao có mạch thuộc 182 họ là
cây có ích. Trong đó, cây thuốc có 1105 loài, cây lấy gỗ có 426 loài, cây ăn được
có 367 loài.
1.3. Giá trị của Lâm sản ngoài gỗ
Theo FAO (1997), 80% dân số của các nước đang phát triển sử dụng LSNG
để đáp ứng cho các như cầu sức khỏe và dinh dưỡng, ít nhất 30 triệu người ở các
nước Đông Nam Á sống chủ yếu dựa vào các LSNG từ rừng tự nhiên. Hiện nay,
LSNG được quan tâm và nghiên cứu rất nhiều ở những nước này, nơi mà chúng
được đánh giá là có giá trị cao hơn gỗ, đặc biệt là ở các nước như Inđônêxia, Thái
Lan, Philipine, Malaixia... Bên cạnh đó, các nước như Hồng Kông, Singapo, Đài
Loan... không có nhiều tài nguyên LSNG nhưng họ đã thu lợi rất nhiều nhờ việc
chế biến LSNG.
LSNG còn có vai trò quan trọng trong bảo vệ môi trường, bảo vệ rừng và
mang lại công ăn việc làm cho hàng triệu người dân nông thôn, miền núi. Nhưng
cho tới nay, LSNG vẫn chưa phát huy được tiềm năng to lớn của nó, chưa đóng góp
ý nghĩa và xứng đáng cho sự phát triển kinh tế xã hội của các địa phương cũng như


6

của cả quốc gia. Theo đề án phát triển lâm nghiệp Việt Nam 2006-2020, định
hướng phát triển LSNG của Việt Nam đến năm 2020, LSNG trở thành một trong
những ngành hàng sản xuất chính, chiếm trên 20% tổng giá trị sản xuất lâm nghiệp,
giá trị LSNG xuất khẩu tăng bình quân 15-20%, thu hút khoảng 1,5 triệu lao động,
thu nhập từ LSNG chiếm 15-20% trong kinh tế hộ gia đình nông thôn.
Bên cạnh đó, LSNG còn mang lại cho người dân nguồn thu nhập thường

xuyên hơn, ít đầu tư, ngắn ngày... dễ dàng để người dân các vùng miền núi nghèo
có thể có cơ hội để phát triển và khai thác tốt các loại sản phẩm này. Đây cũng có
thể là một hình thức làm kinh tế để người dân địa phương "lấy ngắn nuôi dài" khi
họ đầu tư vào trồng rừng hoặc trồng cây lâu năm.
1.4. Một số đặc điểm của các chi lựa chọn nghiên cứu tinh dầu trong họ Gừng
1.4.1. Đặc điểm nhận biết các chi lựa chọn nghiên cứu tinh dầu
Chi: Etlingera Giseke – Ét ling: Cây to cao khoảng 4-5m. Cụm hoa mọc từ
thân rễ, dạng bông hay đầu, xếp theo vòng cầu đồng tâm trên một đế phẳng, thường
có vài hoa nở đồng thời xòe ra. Cánh môi dạng lưỡi dài. Thường sống ở ven rừng,
ven suối, sườn đồi nơi ẩm. Trên thế giới có khoảng 70 loài, Việt Nam có 5 loài.
Chi: Hornstedtia Retz. – Giả sa nhân: Cây thảo cao 1-2(4)m. Cụm hoa mọc từ
thân rễ, gần gốc thân giả, hình trứng hay thoi, cuống cụm hoa ngắn. Các lá bắc xếp
lợp, những lá bắc ở dưới và ngoài cùng dày, bất thụ, mầu đỏ, lá bắc hữu thụ ở phía
trên, chứa 1 hoa. Quả nang gần hình cầu, gần như 3 góc, nhẵn, mở đến gần gốc.
Mọc nơi đất ẩm, ven đường mòn, ven suối, bờ đá ẩm. Việt Nam có 1 loài.
Chi: Siliquamomum Baill. – Sa nhân giác: Cây thảo cao 1-2m. Cụm hoa
chùm, trên ngọn thân có lá, hoa thưa. Hoa đẹp có cuống dài, gần đầu có khớp. Quả
nang dài dạng quả cải, dài gấp nhiều lần rộng. Thường mọc ở các sườn núi ẩm ở độ
cao 800-1500m. Trên thế giới có 2 loài, Việt Nam mới phát hiện 1 loài..
1.4.2. Các nghiên cứu về tinh dầu trong một số đại diện của họ Gừng
Các thành phần chính của tinh dầu thân, lá, rễ, thân rễ, hoa, vỏ quả và hạt) của
5 loài riềng trong nghiên cứu của Trịnh Đình Chính (1995) gồm: zerumbon, các
monoterpen như α–pinen, β-pinen, một số monoterpen alcohol, sesquiterpen hoặc
dẫn xuất của chúng. Trên Tạp chí Y học Thành phố Hồ Chí Minh, có nhiều nghiên
cứu về tinh dầu của các loài trong họ Gừng được công bố, như của Đặng Văn Hoài,
Olivier Duval, Pascal Richomme, Marie Lavault, Nguyễn Thị Hữu, Trần Công
Luận, Nguyễn Thị Phương Thảo, Trần Thu Hoa,... cho thấy, thành phần tinh dầu
trong dịch chiết củ các loài họ Gừng có cấu trúc 3,5-dihydroxy-1,7-bis(4hydroxyphenyl) heptane và những dẫn chất của chúng có hoạt tính kháng ung thư.
Ở cả Việt Nam và trên thế giới, các nghiên cứu về tinh dầu của các loài trong
chi Etling (Etlingera Giseke), chi Giả sa nhân (Hornstedtia Retz.) và chi Sa nhân

giác (Siliquamomum Baill.) đều còn ít. Với chi Siliquamomum Baill. mới chỉ có


7

nghiên cứu về tinh dầu của B.V.Thanh và N.Q. Bình về thành phần hóa học tinh
dầu thân của Siliquamomum tonkinense thu tại VQG Tam Đảo, tỉnh Vĩnh Phúc.
Thân của loài này chứa 0,37% tinh dầu (hàm lượng khô), với 42 hợp chất từ tinh
dầu thân (chiếm 96,18%). Các thành phần chính là: 1,8 cineol (31,78%), E,Efarnesol (10,62%), Myrtenal (8,10%), Borneol (6,64%), β-pinen (5,21%), γterpinen (4,82%), o-cymen (3,89%), 7-epi-α-selinen (2,20%), α-terpineol (2,14%).
Với chi Etlingera, đã có một vài nghiên cứu từ Malaysia và Trung Quốc về thành
phần tinh dầu và khả năng kháng khuẩn của chúng ở của năm loài trong chi
Etlingera thu từ Borneo.
1.5. Điều kiện tự nhiên, kinh tế, xã hội của vùng nghiên cứu

Vườn Quốc Gia Pù Mát nằm gọn trong dải Truờng Sơn Bắc, ở phía Tây Nam
tỉnh Nghệ An, trên độ cao khoảng từ 100 đến 1.841m, trong đó khu vực có độ cao
lớn nhất tạo nên dải núi chính, nằm ở phía Nam VQG, hình thành đường biên giới
dài 61,5 km giữa Việt Nam và Lào. Địa hình nhìn chung là dốc, thổ nhưỡng khô
cằn và có rất ít vùng bằng phẳng, đáy thung lũng là 4 con sông lớn Khe Thơi, khe
Bu, Khe Choang và Khe Khặng, thường có lũ bất thường và có thể cạn khô vào
mùa kiệt. Có một số vùng đất thấp bên bờ Khe Thơi và Khe Khặng nên thường có
dân cư tập trung, thậm chí cả trong vùng lõi. VQG Pù Mát nằm trong vùng khí hậu
nhiệt đới gió mùa, chịu ảnh hưởng sâu sắc của gió mùa Đông Bắc và Tây Nam. Các
yếu tố khí hậu mang tính chất phân cực mạnh, hình thành hai mùa rõ rệt.
VQG Pù Mát hiện đang lưu giữ một diện tích rừng rất lớn, lớn nhất miền Bắc
nước ta so với các khu rừng đặc dụng khác, với diện tích vùng lõi là 94.804.4ha
(trong đó rừng giàu chiếm 20.716ha và rừng trung bình chiếm 24.650ha); vùng
đệm có diện tích khoảng 86.000 ha, trải rộng trên lâm phần 3 huyện miền núi (Anh
Sơn, Con Cuông và Tương Dương), trong đó 94% diện tích đang còn rừng che phủ
và khoảng 22% là rừng nguyên sinh. Diện tích rừng vùng lõi - còn gọi là phần rừng

đặc dụng - do Vườn quốc gia quản lý; phần diện tích vùng đệm do công ty lâm
nghiệp, chính quyền một số xã và người dân quản lý. Diện tích này nằm giáp ranh
với rừng đặc dụng, gần các vùng dân cư nên đây cũng là nơi chịu sự tác động mạnh
mẽ của người dân địa phương.
Tổng số loài thực vật bậc cao có mạch đã thống kê được là 2494, thuộc 931
chi của 202 họ (có số loài thực vật lớn nhất trong các VQG hiện nay ở Việt Nam).
Hiện nay, trong vùng đệm VQG Pù Mát đang có rất nhiều dân cư sinh sống,
gồm 16 xã, 111 thôn bản, trên 17.000 hộ dân với khoảng 93.500 người [10], tốc độ
gia tăng dân số 2,6% mỗi năm, đa số dân cư hoạt động trong lĩnh vực nông nghiệp,
trong khi đó diện tích đất canh tác ngày càng hạn chế do sự nghèo kiệt nhanh chóng
của các vùng đất dốc, do biến đổi khí hậu, hạn hán và thiếu nước canh tác.


8

Chương 2
ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
2.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1.1. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của đề tài là các loài LSNG có nguồn gốc từ thực vật
bậc cao có mạch phân chia thành 6 nhóm theo của tài liệu “Lâm sản ngoài gỗ Việt
Nam”, 2004.
2.1.2. Địa điểm nghiên cứu
Vùng nghiên cứu được chọn là vùng lõi và vùng đệm của VQG Pù Mát, tỉnh
Nghệ An.
2. 2. Nội dung nghiên cứu
1. Lập danh lục, đánh giá sự đa dạng của LSNG ở khu vực VQG Pù Mát;
2. Lựa chọn 3 loài trong họ Gừng (Zingiberaceae) ở VQG Pù Mát để nghiên cứu
về thành phần tinh dầu.
3. Đánh giá hiện trạng khai thác, buôn bán và quản lý LSNG ở VQG Pù Mát; Xác

định các vấn đề trong khai thác, sử dụng, quản lý và bảo tồn các loài LSNG.
4. Xác định các loài quí, hiếm, cần bảo vệ, chịu sức ép lớn của việc khai thác và sử
dụng, các loài có giá trị, có thể gây trồng, phát triển.
5. Đề xuất các biện pháp khai thác, sử dụng và quản lý LSNG bền vững ở khu vực
miền Tây Nghệ An.
2.3. Phương pháp nghiên cứu
2.3.1. Phương pháp kế thừa
Thống kê các kết quả nghiên cứu đã có tại vùng nghiên cứu về các loài
LSNG, tình hình khai thác, sử dụng và quản lý. Các kết quả kế thừa được thống kế
trong Phụ lục 1, các mẫu thực vật còn lưu tại Bảo tàng thực vật - VQG Pù Mát và
Phòng thí nghiệm thực vật – Khoa Sinh học – Trường Đại học Vinh.
2.3.2. Phương pháp thu thập số liệu
Điều tra thực địa và thu thập các mẫu thực vật LSNG theo 5 tuyến chính:
tuyến Tuyến Cao Vều; Tuyến Lục Dạ - Môn Sơn; Tuyến Khe Kèm; Tuyến Khe Bu;
Tuyến Khe Thơi; theo phương pháp của Nguyễn Nghĩa Thìn, 2000. Tổng số 585
mẫu của 496 loài đã được thu và làm tiêu bản.
Các phương pháp phỏng vấn và đánh giá xã hội dùng để thu thập số liệu về
kinh tê, xã hội, thu nhập và tác động của sự khai thác, quản lý, buôn bán lên LSNG.
240 hộ gia đình, 20 cán bộ và 15 người thu mua LSNG đã được phỏng vấn.


9

2.3.3. Phương pháp phân loại và xác định loài
Định loại theo tài liệu của Nguyễn Tiến Bân, Phạm Hoàng Hộ, Nguyễn Quốc
Bình. Chỉnh lý tên khoa học và sắp xếp theo Brumitt, 1992 và Danh lục các loài
thực vật Việt Nam. Xác định các loài quí, hiếm, có nguy cơ tuyệt chủng theo Sách
Đỏ Việt Nam và theo Danh lục Đỏ của IUCN. Xây dựng hệ thống phân loại LSNG
theo tài liệu “Lâm sản ngoài gỗ Việt Nam”, 2007.
2.3.4. Phương pháp nghiên cứu thành phần hóa học của tinh dầu

a. Phương pháp thu mẫu và chưng cất tinh dầu
Mẫu nguyên (lá, thân, hoa, thân rễ) được chưng cất bằng phương pháp lôi
cuốn theo hơi nước có hồi lưu, theo tiêu chuẩn Dược điển Việt Nam.
b. Phương pháp định lượng tinh dầu
Hàm lượng tinh dầu trong mẫu tươi là tỷ lệ tính bằng % của khối lượng tinh
dầu chứa trong mẫu so với khối lượng của mẫu tươi (Theo Dược điển Việt Nam).
Công thức tính:
Hl(t) (%) =

Lượng tinh dầu thu được (gam) x %
Khối lượng mẫu chưng cất (g)

= N (khối lượng tinh dầu) x 0,9 (tỷ trọng quy ước với tinh dầu nhẹ hơn nước) x 100
M (khối lượng mẫu chưng cất)

Sau đó tinh dầu được làm khô bằng Na2SO4 khan, đựng trong các lọ tiêu
chuẩn, đậy kín, bảo quan ở 0-5OC trước khi đem phân tích.
c. Phương pháp phân tích thành phần hóa học tinh dầu
* Sắc ký khí (GC – Gas Chromatography):
Được thực hiện trên máy Agilent Technologies HP 6890N Plus gắn vào
detector FID của hãng Agilent Technologies, Mỹ. Cột sắc ký HP-5MS có chiều dài
30m, đường kính trong (ID) = 0,25mm, lớp phim mỏng 0,25µm đã được sử dụng.
* Sắc ký khí-khối phổ (GC/MS - Gas Chromatography/Mass Spectometry):
Việc phân tích được thực hiện trên hệ thống sắc ký – khối phổ liên hợp của
hãng Agilent Technologies HP 6890, hệ thống này được lắp với cột tách mao quản
và vận hành sắc ký với khí mang là He.
Việc xác định các thành phần tinh dầu được thực hiện trên việc xác định các
chỉ số RI (Retention Indices), với các tài liệu đồng đẳng của n-alkan (C4–C30),
trong điều kiện như nhau của các thử nghiệm, theo các chất chuẩn (Sigma-Aldrich,
St. Louis, MO, USA) hoặc các thành phần của tinh dầu đã biết được tìm kiếm trong

các thư viện (NIST 08 và Wiley 9th Version) và bằng các so sánh với các dữ liệu
của (Adam, 1995; Joulain & Koenig, 1998).
2.3.5. Phương pháp phân tích và thống kê số liệu
Số liệu được thống kê và phân tích trên phần mềm Excel.


10

Chương 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN
3.1. Sự đa dạng của LSNG ở VQG Pù Mát
3.1.1. Đa dạng về các taxon phân loại
Qua quá trình điều tra, nghiên cứu đã xác định và thống kê được 1508 loài
thực vật bậc cao có mạch là LSNG thuộc 741 chi, 182 họ của 6 ngành, chiếm
60,46% tổng số loài thực vật của khu vực VQG Pù Mát (Bảng 3.1). Trong đó, kế
thừa 1142 loài từ các nghiên cứu trước và bổ sung 366 loài với 245 lượt loài cây
làm thuốc và 216 lượt loài LSNG khác.
Bảng 3.1. Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài LSNG ở VQG Pù Mát
Họ
Ngành
Psilotophyta
Lycopodiophyta
Equisetophyta
Polypodiophyta
Pinophyta
Magnol- Magnoliopsida
iophyta
Liliopsida
Tổng
Tổng cộng

Số
lượng
1
2
1
22
7
120
29
149
182

Chi
%
0.55
1.65
0.55
12.09
3.85
65.38
15.93
81.32
100

Số
lượng
1
3
1
35

10
567
124
691
741

Loài
%
0.13
0.40
0.13
4.72
1.35
76.52
16.73
93.25
100

Số
lượng
1
12
1
58
15
1182
239
1421
1508

%
0.07
0.80
0.07
3.85
0.99
78.38
15.85
94.23
100

Hầu hết các loài LSNG tập trung ở ngành Ngọc lan (Magnoliophyta), chiếm
94,23% tổng số loài; 93,25% tổng số chi và 81,32% tổng số họ.
Trong 182 loài có 10 họ giàu loài cho LSNG nhất, đó là: Họ Thầu dầu
(Euphorbiaceae), họ Đậu (Fabaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Cà phê (Rubiaceae),
họ Lan (Orchidaceae), họ Dâu tằm (Moraceae), Họ Lúa (Poaceae), họ Long não
(Lauraceae), họ Cỏ roi ngựa (Verbenaceae), họ Vang (Caesalpiniaceae); 10 loài
này có tới 533 loài, chiếm 35,35% tổng số loài LSNG ở VQG Pù Mát. 10 chi giàu
loài cho LSNG nhất gồm: chi Sung (Ficus), chi Sồi (Lithocarpus), chi Trọng đũa
(Ardisia), chi Khúc khắc (Smilax), chi Dẻ gai (Castanopsis), chi Củ nâu (Dioscorea),
chi Móng bò (Bauhinia), chi Bời lời (Litsea), chi Trâm (Syzygium), chi Thị
(Diospyros). Hầu hết các loài trong các họ và các chi này được khai thác để làm
thuốc và để ăn.
Theo kết quả điều tra về khai thác và sử dụng LSNG, đã thống kê được 848
loài mà người dân khai thác để sử dụng và để bán, chiếm 56,23% tổng số loài cây
LSNG ở khu vực VQG Pù Mát. Số loài chủ yếu thuộc về ngành Ngọc lan
(Magnoliophyta), chiếm 87,14% tổng số loài, trong đó lớp Ngọc lan chiếm phần


11

lớn (77%). Các họ có số loài được khai thác nhiều nhất cũng gồm họ Đậu
(Fabaceae), họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), họ Cà phê (Rubiaceae) và họ Cúc
(Asteraceae).
5.1.2. Đa dạng về phân bố, dạng thân và bộ phận sử dụng.
Các sinh cảnh sống của các loài LSNG ở khu vực VQG Pù Mát được chia
thành 5 nhóm. Sinh cảnh sống phổ biến nhất của các loài LSNG ở VQG Pù Mát là
rừng (53%), tiếp đến là đồi núi đá (22%), các sinh cảnh khác như nương rẫy, ven
đường và vườn, ven khe suối đều chiếm tỷ lệ từ 7 đến 9%. Về dạng thân, các cây
thân gỗ và thân thảo chiếm tỷ lệ lớn nhất (32 và 30%), tiếp đến là các cây thân leo
(19%) và thân bụi (17%), 2% là dạng thân bì sinh và ký sinh.
Trong thực tế, từ 848 loài cây LSNG đã được khai thác ở VQG Pù Mát, nhiều
bộ phận khác nhau được người dân được sử dụng, trong đó bộ phận được thu hái
phổ biến nhất là lá và ngọn (465 loài), tiếp đến là toàn cây (320 loài), rễ (258 loài),
thân (205 loài), vỏ (166 loài) và quả (157 loài).
3.2. Các nhóm LSNG ở VQG Pù Mát
3.2.1. Các nhóm LSNG phân theo mục đích sử dụng
Mục đích sử dụng LSNG của người dân địa phương rất đa dạng, bao gồm:
làm lương thực, thực phẩm, gia vị, dệt vải, nhuộm sợi, nhuộm răng, chăn nuôi,
thuộc da, bện sừng, làm dây buộc, làm lưới, làm công cụ lao động, dựng nhà, làm
đồ dùng trong gia đình, chữa bệnh cho con người và vật nuôi, bồi bổ sức khỏe, làm
đồ chơi, diệt côn trùng, ký sinh trùng, làm mồi đánh bắt cá, săn thú vật,...
Sự phân bố của 1508 loài LSNG có trong khu vực VQG Pù Mát theo 6 nhóm
công dụng như trong bảng 3.6. Trong thực tế thì có nhiều loài có nhiều công dụng.
Vì thế tổng số lượt loài xuất hiện trong các nhóm công dụng ở bảng 3.6 lên tới
2161 lượt.
Bảng 3.6. Phân bố của các loài LSNG ở khu vực VQG Pù Mát theo công dụng
TT
Công dụng
Số loài

Tỷ lệ (%)
1 Nhóm cây cho sợi
99
6,56
2 Nhóm cây cho thực phẩm
366
24,27
3 Nhóm cây cho thuốc
1192
79,05
4 Nhóm cây cho dầu và nhựa
136
9,02
5 Nhóm cây tanin, thuốc nhuộm
68
4,51
6 Nhóm cây cảnh và công dụng khác
300
19,89
2161 lượt/
1508 loài
Tổng
143,30


12

Trong thực tế, khi tìm hiểu về việc khai thác và sử dụng 848 loài cây LSNG
vào các mục đích sử dụng khác nhau, đã thống kê được 1406 lượt loài được khai
thác để sử dụng cho 6 nhóm mục đích khác nhau. Trong đó, nhóm cây được các

ông lang, bà mế ở các địa phương sử dụng để làm thuốc chữa bệnh cho người và
vật nuôi tại địa phương là nhiều loài nhất, tới 738 loài, chiếm 87% số lượt loài
LSNG được khai thác, tiếp đến là nhóm cây cảnh và cây khác (127 lượt loài), nhóm
cây ăn được (93 lượt loài), nhóm cây nhựa, dầu (92 lượt loài), nhóm cây cho sợi
(55 lượt loài) và nhóm cây cho tanin, thuốc nhuộm (46 lượt loài).
3.2.1.1. Nhóm cây cho sợi
Trong tổng số 1508 loài cây cho LSNG ở VQG Pù Mát có 99 loài cây cho
sợi, chiếm 6,65%. Nhóm này bao gồm các loài song, mây, tre, nứa, mét, dây buộc,
sợi dệt vải, đan lưới, bện thừng, bột làm giấy,… tuy số loài ít nhưng được khai thác
thường xuyên và nhu cầu thị trường khá lớn, đặc biệt là thị trường nguyên liệu mây
tre đan xuất khẩu. Do quá trình khai thác quá mức và thiếu kế hoạch nên nhiều loài
cạn kiệt trong tự nhiên, ví dụ như: Song mật (Calamus platyacanthus), Song bột
(Calamus poilanei) Mây nếp (Calamus tetradactylus), Bời lời nhớt (Litsea
glutinosa),…
Bảng 3.8: Sự phân bố số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài cây cho sợi ở VQG Pù Mát
Họ
Chi
Loài
Ngành
Số
%
Số
%
Số
%
lượng
lượng
lượng
Polypodiophyta
2

8,33
2
3,70
2
2,02
Pinophyta
1
4,17
2
3,70
2
2,02
16
66,67
27 50,00
42 42,42
Magnol Magnoliopsida
5
20,83
23 42,59
53 53,54
-iophyta Liliopsida
Tổng
21
87,50
50 92,59
95 95,96
Tổng cộng
24
100

54
100
99
100
Bảng 3.8 trình bày sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây
lấy sợi ở khu vực VQG Pù Mát. Hầu hết các loài cây lấy sợi đều thuộc ngành Ngọc
lan (chiếm 95,96%). Trên 53% tổng số loài cây lấy sợi thuộc lớp Loa kèn
(Liliopsida) của ngành Ngọc lan (Magnoliophyta), tập trung chủ yếu trong 3 họ, đó
là Họ Cau – Arecaceae; Họ Cói – Cyperaceae; Họ Lúa – Poaceae.
3.2.1.2. Nhóm cây làm thực phẩm
Nhóm cây cho thực phẩm có số lượng loài khá lớn (366 loài), chiếm tỷ lệ
24,27% tổng số loài LSNG ở VQG Pù Mát. Các taxon phân loại, các bộ phận thu
hái và nơi sống, dạng thân của các loài cây ăn được rất đa dạng. Bảng 3.9 trình bày
sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây thực phẩm ở VQG Pù
Mát.


13

Nơi sống của các loài cho thực phẩm rất đa dạng, ở tất cả các sinh cảnh đều
xuất hiện, nhưng phổ biến nhất vẫn là rừng, chiếm 45%; tiếp đến là đồi núi, chiếm
21% và ven khe, suối, chiếm 19% tổng số loài ăn được.
Bảng 3.9: Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của các cây ăn được
Họ
Chi
Loài
SL
%
SL
%

SL
%
Ngành
Equisetophyta
1
1.32
1
0.42
1
0.27
Polypodiophyta
5
6.58
5
2.12
6
1.64
Magnoli Magnoliopsida
58
76.32 189
80.08 299 81.69
-ophyta Liliopsida
12
15.79
35
14.83
60 16.39
Tổng
70
92.11 228

94.92
98.09
Tổng cộng
76
100 236
100 366
100
Theo dạng thân, các cây ăn được là cây thân gỗ chiếm đến 43%, những loài
này thường cho các loại quả, hoa, hạt, lá, rễ… có thể ăn được, có đến 89 loại quả
được người dân thu hái từ rừng để ăn và để bán. Tiếp theo là nhóm cây thân thảo,
chiếm tỷ lệ 27%, lá, củ, hoa, quả hoặc cả thân của chúng thường để làm rau. Các
loài cây thân leo chiếm 21%. Bộ phận được thu hái làm thực phẩm nhiều nhất là lá
và ngọn (tới 148 lượt), tiếp đến là quả (122 lượt), còn búp, mầm, thân, củ, toàn cây,
hoa, hạt đều chiếm số lượng không nhiều, từ 8 – 32 lượt loài.
3.2.1.3. Nhóm cây làm thuốc
Bảng 3.10 Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây làm thuốc
ở khu vực VQG Pù Mát
Họ
Chi
Loài
Số
Số
Số
Ngành
lượng
%
lượng
%
lượng
%

Psilotophyta
1
0,63
1
0,19
1
0,08
Lycopodiophyta
2
1,25
3
0,56
6
0,50
Equisetophyta
1
0,63
1
0,19
1
0,08
Polypodiophyta
21
13,13
30
5,59
55
4,61
Pinophyta
4

2,50
5
0,93
6
0,50
Magnol Magnoliopsida
103
64,38
422 78,58
975
81,80
-iophyta Liliopsida
28
17,50
75 13,97
148
12,42
Tổng
131
81,88
497 92,55 1123
94,21
Tổng cộng
160 100,00
537 100,00 1192 100,00


14

Nhóm cây làm thuốc là nhóm có số loài lớn nhất trong 6 nhóm LSNG đã

thống kê ở bảng 3.2, có tới 1192 loài, chiếm 79,05 % tổng số loài cây LSNG thống
kê được của khu vực VQG Pù Mát. Chúng phân bố trong 6 ngành, 160 họ, 537 chi
thực vật bậc cao có mạch của VQG Pù Mát. Trong đó số loài, chi, họ tập trung chủ
yếu trong lớp Ngọc lan (Magnoliopsida), chiếm 81,8 % tổng số loài; 78,58% tổng
số chi và 64,38% tổng số họ. Những họ có trên 20 loài cây làm thuốc gồm: Họ Đậu
(Fabaceae), họ Cúc (Asteraceae), họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), họ Cà phê
(Rubiaceae), họ Cỏ roi ngựa (Verbenaceae), họ Trúc đào (Apocynaceae), họ Phong
lan (Orchidaceae), họ Dâu tằm (Moraceae), họ Long não (Lauraceae), họ Cam
(Rutaceae), họ Bạc hà (Lamiaceae) và họ Gừng (Zingiberaceae).
Nơi sống của các loài cây làm thuốc khá đa dạng, chúng có mặt ở tất cả các
sinh cảnh, nhưng số loài sống ở rừng chiếm tỷ lệ cao nhất (50%), tiếp đến là đồi núi
(22%). Các sinh cảnh còn lại đều là nơi sống của 8-11% của tổng số loài.
Dạng thân của các loài cây cho dược liệu khá đa dạng, tỷ lệ các loài dạng thân
thảo chiếm 32%, dạng thân gỗ chiếm 28%, thân leo chiếm 20% và dạng thân bụi
chiếm 19%, dạng thân bì sinh, ký sinh chỉ chiếm 1%.
Thu hái lá và ngọn để làm thuốc là phổ biến nhất, chiếm đến 421 lượt loài,
tiếp đến là rễ (328 lượt loài) và thu hái toàn cây lên đến 212 lượt loài và thu hái
thân đến 153 lượt loài. Việc thu hái cả cây, thân và rễ thường làm giảm cơ hội tái
sinh và phát triển của các loài dược liệu, cần có kế hoạch và phương pháp bền
vững.
3.2.1.4. Nhóm cây cho tanin, thuốc nhuộm
Nhóm cây cho tanin, thuốc nhuộm gồm 68 loài, chiếm 4,51% tổng số loài
LSNG của khu vực VQG Pù Mát, thuộc 37 chi, 15 họ của 2 ngành thực vật (ngành
Thông và ngành Ngọc lan). Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm
cây chiết xuất được trình bày trong bảng 3.11. Hầu hết các taxon đều thuộc lớp
Ngọc lan (Magnoliopsida), chiếm 97,06% tổng số loài; 94,6% tổng số chi và
93,33% tổng số họ. Những họ có khá nhiều loài cho tanin là: Họ Thầu dầu
(Euphorbiaceae), họ Dẻ (Fagaceae), họ Trúc đào (Apocynaceae).
Bảng 3.11: Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây tanin,
thuốc nhuộm ở VQG Pù Mát

Họ
Chi
Loài
Số
Số
Số
loài
%
loài
%
loài
%
Ngành
Pinophyta
1
6,67
2
5,4
3
4,41
Magnoliopsida
14 93,33
35
94,6
65 95,59
Magnoli
-ophyta
Liliopsida
0
0

0
0
0
Tổng cộng
15 100.0
37 100.0
68 100.0


15

Phần lớn các loài của nhóm này phân bố ở rừng (70%), tiếp đến là đồi núi
(12%) và vườn (8%). Dù chỉ có 68 loài của nhóm này nhưng có tới 6 loài có tên
trong Sách Đỏ Việt Nam (2007).
Phần lớn các cây nhóm này ở dạng thân gỗ (chiếm 68%), các cây thân thảo,
thân leo và bụi chỉ đều chiếm từ 9-13% tổng số loài. Các chất nhuộm và tanin chủ
yếu được lấy từ vỏ (45loài), từ quả (32 loài), từ lá (15 loài), từ toàn cây (8 loài), từ
rễ (8 loài) và từ thân (6 loài); ít được lấy từ hoa và củ.
3.2.1. 5. Nhóm cây cảnh và cây có công dụng khác
Nhóm cây cảnh (cây cảnh, hoa cảnh, cây xanh bóng mát) và cây có công
dụng khác (cây cho lá gói, thức ăn chăn nuôi, giá thể trồng nấm, cây cải tạo đất,... )
gồm 300 loài, chiếm 19,89% tổng số loài LSNG ở VQG Pù Mát. Sự phân bố về số
lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm còn lại này được trình bày trong bảng 3.12.
Bảng 3.12: Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây cảnh và
cây có công dụng khác ở VQG Pù Mát
Họ
Chi
Loài
Số
Số

Số
lượng
%
lượng
%
lượng
%
Ngành
Psilotophyta
1
1.39
1
0.59
1
0.33
Lycopodiophyta
1
1.39
1
0.59
3
1.00
Polypodiophyta
6
8.33
6
3.55
8
2.67
Pinophyta

5
6.94
6
3.55
9
3.00
Magnoli- Magnoliopsida
46
63.89
109 64.50
192 64.00
-ophyta
Liliopsida
13
18.06
46 27.22
87 29.00
Tổng
59
81.94
155 91.72
279 93.00
Tổng cộng
72
100
169
100
300
100
Các loài thuộc nhóm cây này phân bố trong 5 ngành thực vật bậc cao có

mạch, nhưng tập trung hầu hết trong ngành Ngọc lan (Magnoliophyta), chiếm 93%
tổng số loài của cả nhóm. Trong ngành Ngọc lan, lớp Ngọc lan có số loài chiếm
phần lớn, 192 loài, chiếm 64%. Trong nhóm này, số loài cây được khai thác để làm
cảnh, làm bóng mát, cho hoa đẹp chiếm phần nhiều, các loài được khai thác để làm
lá gói, làm giá thể trồng nấm, cải tạo đất hay chăn nuôi,… chiếm số lượng không
nhiều và nằm rải rác ở nhiều chi, nhiều họ.
Các sinh cảnh thường bị khai thác các sản phẩm thuộc nhóm này là rừng
(45% lượt loài) và đồi núi (21% lượt loài).
Các cây thân gỗ được khai thác nhiều hơn, chiếm tới 40% tổng số loài,
chúng cung cấp các loại cây bóng mát, cây cảnh, cây làm giá thể trồng nấm,…
Nhóm tiếp theo là cây thân thảo, chiếm 30% tổng số loài của nhóm. Đa số các loài


16

thuộc nhóm này (185 loài) đều được khai thác cả cây để làm cảnh, trồng làm bóng
mát, trồng làm hoa cảnh,…
3.2.1.6. Nhóm cây cho nhựa, dầu
Trong 1508 loài cho LSNG ở khu vực VQG Pù Mát có tới 136 lượt loài cho
dầu và nhựa (bao gồm tinh dầu, dầu béo, nhựa dầu và nhựa). Đây là những LSNG
có giá trị cao trong nhiều lĩnh vực kinh tế cũng như trong đời sống xã hội. Trong
đó, có tới 92 loài chứa tinh dầu, thuộc 22 họ thực vật có mạch. Bảng 3.13 trình bày
sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây cho dầu nhựa ở VQG Pù
Mát. Hầu hết các loài cây cho dầu, nhựa đều thuộc lớp Ngọc lan (Magnoliopsida),
chiếm 81,15% và trong ngành Ngọc lan (Magnoliophyta), chiếm 94,17%.
Bảng 3.13. Sự phân bố về số lượng và tỷ lệ họ, chi, loài của nhóm cây cho dầu
nhựa ở khu vực VQG Pù Mát.
Họ
Chi
Loài

Ngành
SL
%
SL
%
SL
%
Pinophyta
6
13,95
7
7,29
8
5,83
29
67,44 75
78,13
111
81,15
Magnol- Magnoliopsida
iophyta
Liliopsida
8
18,60 14
14,58
17
13,02
Tổng cộng
43
100

96
100
136
100
Các loài thực vật chứa tinh dầu, dầu nhựa thường thuộc các dạng sống khác
nhau, nhưng phần lớn là cây thân gỗ (59%), thân thảo chiếm 25%. Các họ có nhiều
loài cho dầu, tinh dầu gồm: Họ Thầu dầu (Euphorbiaceae), họ Long não
(Lauraceae), họ Hòa thảo (Poaceae), họ Gừng (Zingiberaceae), họ Bạc hà
(Lamiaceae). Các loài thực vật cung cấp nhựa quan trọng thường thuộc về các họ:
Thông (Pinaceae), Trám (Burseraceae), Dầu (Dipterocarpaceae), Bồ đề
(Styracaceae), Vang (Caesalpiniaceae), Thầu dầu (Euphorbiaceae)… Những họ có
nhiều loài chứa dầu béo gồm: Đậu (Fabaceae), Thầu dầu (Euphorbiaceae), Cam
(Rutaceae), Cúc (Asteraceae), Bí (Cucurbitaceae), Bông (Malvaceae), Bạc hà
(Lamiaceae), Lúa (Poaceae), Long não (Lauraceae), Bồ hòn (Sapindaceae), Hoa
hồng (Rosaceae), Xoan (Meliaceae), Cà (Solanaceae),…
Bộ phận được thu hái để lấy dầu và dầu nhựa phổ biến nhất là hạt (39 lượt
loài), quả (30 lượt loài), vỏ (28 lượt loài) và rễ (25 lượt loài).
Để tìm hiểu thêm về nhóm cây có tinh dầu, 3 loài trong họ Gừng
(Zingiberaceae) ở VQG Pù Mát đã được lựa chọn để nghiên cứu về hàm lượng và
thành phần của tinh dầu. Đây là lần đầu tiên loài Etlingera yunnanensis và loài
Hornstedtia sanhan được nghiên cứu về tinh dầu; loài Sliquamomum tonkinense lần
đầu được nghiên cứu về tinh dầu lá và rễ.


17

3.2.2. Một số loài cho tinh dầu trong họ Gừng (Zingiberaceae) ở VQG Pù Mát
Ba loài mới được bổ sung cho họ Gừng (Zingiberace) ở Pù Mát gồm: Giả sa
nhân (Hornstedtia sanhan M. Newnam), Sa nhân giác (Siliquamomum tonkinense
Baill.) và Ét linh vân nam (Etlingera yunnanensis (Wu & Senjen) R.M.Sm.).

3.2.3. Phân tích thành phần tinh dầu của 3 loài họ Gừng ở VQG Pù Mát
3.2.3.1. Thành phần tinh dầu Etlingera yunnanensis (Wu&Senjen) R.M.Sm
Lá, thân và rễ của E. yunnanensis được thu thập từ khu vực thác Khe Kèm,
VQG Pù Mát, Nghệ An. Hàm lượng tinh dầu của lá, thân và rễ tương ứng với
0,25%, 0,20% và 0,31% khối lượng khô. Tinh dầu có màu vàng nhạt, nhẹ hơn
nước.
Trong tinh dầu của lá, thân, rễ có các thành phần chính: Monoterpen
hydrocarbon chiếm 20,7% -57,8%; hydrocarbon sesquiterpen chiếm 23,2% -69,9%.
Ngoài ra monoterpen chứa oxy cũng có mặt trong tinh dầu của thân (chiếm 12,8%)
và của rễ (chiếm 13,3%). Các thành phần chính của tinh dầu lá là: germacren D
(29,2%), β-pinen (11,6%), α-amorphen (11,2%), bicyclogermacren (8,2%),
bicycloelemen (6,6%) và α-humulen (6,3%). Dầu của thân gồm các thành phần
chính: các β-pinen (23,7%), 1,8-cineol (11,0%), α-pinen (9,6%) và germacren D
(7,7%). Các thành phần β-pinen (31,9%), α-pinen (13,7%), 1,8-cineol (9,4%) và
camphen (7,5%) cũng đã được tìm thấy trong tinh dầu của rễ.
3.2.3.2. Thành phần tinh dầu Giả sa nhân - Hornstedtia sanhan M. Newnam
Lá, thân và rễ của loài Giả sa nhân được thu ở khu vực thác Khe Kèm, VQG
Pù Mát, Nghệ An. Hàm lượng tinh dầu là 0,32%, 0,25% và 0,35% trọng lượng khô
tương ứng với lá, thân và rễ. Tinh dầu có màu vàng nhạt, nhẹ hơn nước.
Trong tinh dầu chủ yếu là các hợp chất monoterpen hydrocarbon chiếm 44,1%
-83,6%. Ngoài ra, các hợp chất sesquiterpen hydrocarbon cũng chiếm đến 24,3%
trong tinh dầu của lá và phenylpropanoids chiếm đến 43,8% trong tinh dầu của rễ.
Thành phần chính là α-pinen (25,9% trong tinh dầu lá, 36,3% trong tinh dầu thân
và 14,1% trong tinh dầu rễ); thành phần có tỷ lệ lớn tiếp theo là limonen (22,1%
trong tinh dầu lá, 24,6% trong tinh dầu thân và 16,2% trong tinh dầu rễ) và β-pinen
(9,7% trong tinh dầu lá, 11,8% trong tinh dầu thân và 7,2% trong tinh dầu rễ).
Ngoài ra, α-humulen cũng chiếm đến 15,9% và β-caryophyllen chiếm đến 6,3%
tinh dầu của lá. Trong khi đó tinh dầu của rễ lại chứa số lượng lớn nhất methyl
chavicol (43,7%).
3.2.3.3. Thành phần tinh dầu Sa nhân giác - Siliquamomum tonkinense Baill.

Mẫu lá và rễ của loài Sa nhân giác được thu từ khu vực Thác Khe Kèm, VQG
Pù Mát. Hàm lượng tinh dầu ở thân là 0,12% và ở rễ là 0,16% trọng lượng tươi,
tinh dầu có màu vàng nhạt, nhẹ hơn nước.
Trong tinh dầu chủ yếu là các hợp chất monoterpen chiếm 74,8% và 80,3%
tương ứng với lá và rễ. Các thành phần khác chiếm tỷ lệ không đáng kể. Đã xác


18

định được 29 hợp chất trong tinh dầu của lá, chiếm 93,8%, các thành phần có tỷ lệ
lớn trong tinh dầu từ lá loài này là: β-pinen (29,3%), α-pinen (15,7%), sabinen
(14,6%), limonen (4,2%), γ-terpinen (3,2%), β-caryophyllen và bicyclogermacren
(đều chiếm 2,5%). Các thành phần còn lại đều có hàm lượng từ 0,3% đến 1,4%. Ở
rễ đã xác định được 40 hợp chất chiếm 96,3% tổng lượng tinh dầu. 1,8-cineol
(19,1%), γ-terpinen (14,9%), o-cymen (14,0), α-pinen (12,5%), β-pinen (8,8%) là
các hợp chất chính. β-selinen (2,9%), α-terpinen (2,8%); α-selinen (1,7%), α-thujen
(1,6%) là các thành phần nhỏ hơn.
3.3. Đánh giá hiện trạng khai thác, sử dụng và quản lý LSNG
Để đánh giá cụ thể hơn về hiện trạng khai thác, sử dụng và quản lý LSNG ở
khu vực VQG Pù Mát, 360 hộ gia đình ở 12 bản được lựa chọn, 16 người buôn bán
thu mua LSNG và 20 cán bộ quản lý rừng, cán bộ chính quyền địa phương đã được
phỏng vấn, thống kê số liệu từ các đợt điều tra, phỏng vấn có các kết quả sau đây.
3.3.1. Điều kiện tự nhiên và sinh kế của các bản nghiên cứu
Các bản được lựa chọn để tiến hành đánh giá đó là: Bản Cao Vều 1, 3 & 4 (xã
Phúc Sơn); Bản Lục Sơn, bản Tân Hợp và bản Mọi (xã Lục Dạ); Bản Bu, bản Nà
và bản Diềm (xã Châu Khê); Bản Tân Hương, bản Tùng Hương và bản Liên
Hương (xã Tam Quang). Đây là các bản có vị trí nằm khá sâu trong vùng đệm của
VQG Pù Mát, diện tích đất canh tác hạn chế, thiếu việc làm và thu nhập thấp, cuộc
sống phụ thuộc vào khai thác tài nguyên rừng.
3.3.2. Hiện trạng khai thác và sử dụng LSNG

3.3.2.1. Sử dụng LSNG của người dân địa phương
Theo kết quả thống kê từ 360 phiếu phỏng vấn các hộ dân của 12 bản, 100%
các hộ đều sử dụng LSNG cho các sinh hoạt hàng ngày; 96,5% số hộ tham gia khai
thác LSNG để phục vụ nhu cầu sử dụng trong gia đình và để bán.
3.3.2.2. Đóng góp của LSNG trong đời sống cộng đồng
Kết quả cho thấy, LSNG đã đóng góp trung bình 36,7% tổng thu nhập bình
quân hàng năm của các hộ được phỏng vấn. Tuy nhiên, có sự khác nhau ở các bản
khác nhau, tỷ lệ này thấp nhất ở bản Lục Sơn (22,7%) và cao nhất ở bản Bu
(53,6%), những bản càng nghèo thì tỷ lệ này càng cao.
3.3.2.3. Khai thác LSNG trong VQG Pù Mát
Theo kết quả phỏng vấn thì hầu hết các hộ đều có thu hái LSNG để sử dụng
(96,5%) và để bán (82,5%), những hộ không tham gia khai thác LSNG không
nhiều, là các hộ mà các lao động đều có việc làm khác ổn định hơn; hoặc không


19

còn lao động có sức khỏe phù hợp. Ở phần lớn các hộ (85%) thì người thu hái
LSNG chính trong gia đình là phụ nữ.
Khu vực khai thác LSNG trước đây là các khu rừng gần nhà. Hơn 10 năm
gần đây, khu vực khai thác mở rộng ra các khu rừng phòng hộ, rừng của các Lâm
trường và cả rừng đặc dụng do VQG Pù Mát quản lý.
Phương pháp và công cụ khai thác LSNG truyền thống của người dân địa
phương ở vùng đệm VQG Pù Mát là phương pháp thủ công: hái bằng tay, chặt
bằng dao, cắt bằng hái, đào bằng cuốc thuổng,... Khối lượng thu hái không nhiều và
việc thu hái diễn ra hàng ngày, người dân thường có ý thức bảo vệ, giữ gìn và để
dành cho những lần thu hái sau. Tuy nhiên, từ khi LSNG trở thành hàng hóa với
nhu cầu thu mua lớn, người dân bắt đầu có tâm lý “tranh phần”, LSNG vẫn là “tài
nguyên chung”, vì thế không ai bảo vệ, mọi người mặc sức khai thác. Để thu hái
được nhiều nhất có thể, người dân địa phương đã sử dụng nhiều biện pháp khai

thác hủy diệt và cạn kiệt. Bên cạnh đó, việc khai thác không đúng mùa đã gây tổn
thất tài nguyên.
3.3.3. Buôn bán và dòng chảy LSNG từ khu vực VQG Pù Mát
3.3.3.1. Các loại LSNG được thu mua nhiều tại khu vực VQG Pù Mát
Trong tổng số 848 loài LSNG được người dân thu hái ở khu vực VQG Pù
Mát thì có tới 258 loài có mặt tại thị trường địa phương, chúng được mua và bán tại
các chợ, các cửa hàng và các đại lý thu mua lâm sản. Phỏng vấn những người khai
thác và thu mua LSNG, đã lựa chọn được 100 loài được thu mua phổ biến trong 10
năm qua, chủ yếu xuất khấu trái ngạch sang Trung Quốc. Trong danh lục 100 loài
được thu mua phổ biến, có tới 80 loài là các cây thuốc, 20 loài còn lại chủ yếu là
cây cho sợi. Đáng chú ý, trong số 100 loài này có 52 loài có tên trong Sách Đỏ Việt
Nam 2007 cũng được thu mua để xuất khẩu trái ngạch sang Trung Quốc.
3.3.3.2. Giá cả LSNG rẻ và phụ thuộc thương lái
Giá thu mua LSNG trên thị trường ở khu vực VQG Pù Mát phụ thuộc hoàn
toàn vào thương lái. Thông thường, họ định giá theo ngày công lao động của người
dân bản địa, còn “giá trị của LSNG = 0”. Điều tồn tại rất lớn đó là người dân địa
phương không hiểu rõ giá trị của các loại LSNG, không hiểu rằng LSNG là tài
nguyên của họ và họ cần khai thác bền vững,… trong khi nhu cầu vật chất trước
mắt bức thiết. Vì thế, LSNG liên tục bị khai thác quá mức và cạn kiệt.
Hàng năm có khoảng từ 300 tấn (năm 2014) đến 800 tấn (năm 2005) LSNG
được chở đi từ vùng đệm VQG Pù Mát, tất cả chúng đều có chất lượng thấp, giá
thành rẻ, do được thu mua nhỏ lẻ nên thường bị mốc hỏng, để lâu mất chất lượng,
hoặc chỉ sơ chế bằng cách luộc, sấy, bóc vỏ, phơi khô. Vì thế, mặc dù khai thác với
số lượng lớn, nhưng LSNG không mang lại giá trị xứng đáng cho người dân địa
phương.


20

3.3.3.3. Dòng chảy thị trường bất ổn

Trên dòng chảy thị trường tồn tại nhiều vấn đề: (1) một số lượng không nhỏ
LSNG không kịp sơ chế bị mốc hỏng, kém chất lượng nên bị bỏ phí; (2) Nhiều loại
LSNG có tên trong sách đỏ vẫn tiếp tục được thu mua và tìm cách ngụy trang để vận
chuyển sang thị trường Trung Quốc; (3) Phần lớn LSNG mới chỉ sơ chế tại địa
phương và chất lượng thấp nên giá rẻ; (4) Thương lái Trung Quốc ép giá hoặc từ chối
không thu mua vì đa số các hợp đồng là “giao kèo miệng”. Tất cả những vấn đề trên
khiến tài nguyên LSNG ở khu vực VQG Pù Mát cạn kiệt nhanh chóng nhưng không
mang lại thu nhập xứng đáng cho người dân địa phương.
3.3.4. Công tác quản lý LSNG và sự tham gia của cộng đồng
3.3.4.1. Khuôn khổ pháp lý, chính sách liên quan đến bảo tồn và phát triển LSNG
Từ năm 1990 đến nay, Nhà nước đã ban hành trên 30 văn bản quy phạm
pháp luật liên quan đến chính sách, thể chế về bảo tồn và phát triển LSNG. Tuy
nhiên, phần lớn chính sách về LSNG chỉ được đề cập một cách tản mạn với dung
lượng nhỏ bé trong một chương hoặc điều, khoản của các văn bản trên, ít được các
cơ quan quản lý rừng và lâm sản quan tâm.
3.3.4.2. Thực trạng quản lý LSNG và sự tham gia của cộng đồng
Qua việc tìm hiểu hiện trạng quản lý LSNG từ các trạm kiểm lâm đến Sở NN
và PTNT được biết, bình quân mỗi năm Chi cục lâm nghiệp Nghệ An đã cấp giấy
phép cho khai thác gần 3 ngàn tấn LSNG trên địa bàn cả tỉnh Nghệ An, con số này
tương đương với lượng tre, nứa, mét, giang, mây được khai thác tại tỉnh Nghệ An.
Như vậy, các nhóm LSNG khác vẫn được khai thác và bán đi khỏi địa bàn nhưng
không làm thủ tục cấp phép. Vì thế, các loại tài nguyên rừng này không được quản
lý.
Ở khu vực vùng đệm VQG Pù Mát, các chủ rừng tổ chức quản lý phần lớn
diện tích, họ mới chỉ tập trung vào các đối tượng là gỗ, phần rừng sản xuất còn lại
được giao cho các hộ gia đình, các UBND xã và các tổ chức đoàn thể hoặc cộng đồng
tại xã quản lý. Phần rừng này thường bị khai thác nghèo kiệt.
Đối với cộng đồng địa phương, hầu như chưa có hình thức quản lý cụ thể
nào đối với LSNG. Chính vì vậy mà LSNG hiện nay đã cạn kiệt ở vùng đệm.
3.4. Các loài có giá trị, quí hiếm, các loài cần bảo tồn và phát triển

3.4.1. Nhóm loài nằm trong danh mục ưu tiên bảo tồn.
Trong số 1508 loài LSNG ở khu vực VQG Pù Mát có 65 loài nằm trong Sách
Đỏ Việt Nam (2007). Trong 848 loài LSNG được khai thác ở VQG Pù Mát, có 52
loài có tên trong Sách Đỏ Việt Nam (2007). Trong số 100 loài được thu hái từ rừng
để bán (ở thị trường địa phương, ngoại tỉnh và xuất khẩu trái ngạch sáng Trung


21

Quốc), có tới 55 loài đã lâm vào tình trạng cạn kiệt, trong đó chỉ có 17 loài có tên
trong Sách Đỏ và NĐ 32, như vậy có tới 38 loài không thuộc danh lục ưu tiên bảo
tồn nhưng hiện nay đã cạn kiệt trong tự nhiên ở khu vực VQG Pù Mát. Rất cần có
các biện pháp để bảo vệ các loài này, nếu không chúng sẽ lâm vào tình trạng sắp
nguy cấp (VU) hoặc EN (nguy cấp).
3.4.2. Các loài chịu áp lực cao của khai thác và buôn bán.
Theo kết quả phỏng vấn những người cung cấp thông tin quan trọng , đã
thống kê được 55 loài đã và đang bị khai thác quá mức trong hơn 10 năm qua ở khu
vực VQG Pù Mát và trở nên khan hiếm. Hiện nay, rất nhiều loài LSNG quí đã cạn
kiệt ở khu vực VQG Pù Mát nên các thương lái đã dịch chuyển lên thu mua ở khu
vực huyện Kỳ Sơn. Hầu hết các này đều bị khai thác hoàn toàn trong tự nhiên.
3.4.3. Nhóm loài có giá trị kinh tế và có khả năng gây trồng
Việc đánh giá và lựa chọn các loài có giá trị kinh tế và có khả năng gây trồng
dựa vào ý kiến của 20 cán bộ quản lý lâm nghiệp tại các xã, VQG Pù Mát, Ban
quản lý rừng phòng hộ và Công ty Lâm nghiệp Con Cuông theo 4 tiêu chí, đó là:
Tính phù hợp; có giá trị Kinh tế - Xã hội; có ý nghĩa Môi trường; có Thị trường.
Kết quả có 38 loài được lựa chọn vào danh sách các loài có khả năng gây trồng tại
địa phương (khu vực vùng đệm của VQG Pù Mát).
Trong 38 loài được lựa chọn để gây trồng, có 15 loài có số điểm ≥ 18 (điểm
tối đa là 20), đó là: Giảo cổ lam (Gymnostemma pentaphylla (Thunb. ex Murr.)
Makino); Cát sâm (Callerya speciosa (Champ.) Schot); Sắn dây (Pueraria

thomsonii Benth.); Tô mộc (Caesalpinia sappan L.); Bời lời nhớt (Litsea glutinosa
(Lour.) C. B. Robins ); Chè vằng (Jasminum subtriplinerve Blume); Khôi tía
(Ardisia silvestris Pit.); Ba kích (Morinda officinalis F. C. How); Bách bệnh
(Eurycoma longifolia Jack); Thiên niên kiện (Homalomena occulta (Lour.) Schott);
Hoàng tinh vòng (Disporopsis longifolia Craib); Sẹ (Alpinia globosa (Lour.)
Horan.); Khoai Mài (Dioscorea persimilis Prain & Burk.); Hương lau (Vetiveria
zizanioides (L.) Nash ex Smal); Mây tắt (Calamus tetradactylus Hance).
3.5. Khai thác, sử dụng và quản lý LSNG bền vững
3.5.1. Nguyên nhân chính và các vấn đề tồn tại trong quản lý LSNG
-

Cuộc sống của người dân địa phương phụ thuộc nhiều vào rừng
Sự hiểu biết của người dân địa phương về LSNG còn hạn chế.
Khai thác tận diệt các loài LSNG.
Phần lớn lượng LSNG khai thác ở Pù Mát được bán sang Trung Quốc, ở dạng
nguyên liệu thô, chất lượng kém và giá cả rẻ, thị trường trôi nổi.
Đa số các loài LSNG vẫn được coi là “lâm sản phụ” và là “tài nguyên chung”,
ít được quan tâm quản lý, bảo tồn và phát triển.


22
-

Không có cơ sở hạ tầng cấp huyện, cấp tỉnh hay cấp quốc gia để hỗ trợ cho
việc chế biến, lưu trữ, tiếp thị và tạo thị trường cho LSNG.
Thiếu sự tham gia quản lý của cộng đồng,
Thiếu biện pháp quản lý hiệu quả đối với việc khai thác và buôn bán các loài
có tên trong Sách Đỏ Việt Nam.

3.5.2. Đề xuất các giải pháp khai thác và sử dụng bền vững LSNG

+
+
+
+
+

Nhóm giải pháp truyền thông và giáo dục môi trường;
Nhóm giải pháp đa dạng sinh kế cho người dân địa phương;
Nhóm giải pháp về chính sách;
Nhóm giải pháp xây dựng cơ sở hạ tầng phát triển LSNG;
Nhóm giải pháp nghiên cứu khoa học và hợp tác quốc tế;

KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ
Kết luận
 Tổng số 1508 loài thuộc 741 chi, 182 họ của 6 ngành thực vật bậc cao có mạch
cho LSNG ở khu vực VQG Pù Mát được thống kê và phân loại theo 6 nhóm
LSNG; bổ sung 366 loài với 245 lượt loài cây làm thuốc và 216 lượt loài cây
LSNG khác vào danh lục các nhóm LSNG của VQG Pù Mát. Trong 1508 loài
LSNG có 848 loài được người dân khai thác để sử dụng và để bán.
 Các nhóm LSNG ở khu vực VQG Pù Mát gồm: nhóm cây sợi có 99 loài
(6,56%); nhóm cây ăn được có 366 loài (24,27%); nhóm cây thuốc có 1192 loài
(79,05%); nhóm cho tinh dầu, nhựa có 136 loài (9,02%), nhóm cho tanin, thuốc
nhuộm có 68 loài (4,51%); nhóm cây cảnh và cây khác có 300 loài (19,89%).
 Etlingera yunnanensis và Hornstedtia sanhan lần đầu tiên được nghiên cứu về
tinh dầu, Siliquamomum tonkinense lần đầu tiên được nghiên cứu về tinh dầu
trong lá và thân rễ. Tinh dầu của 3 loài đều có màu vàng nhạt và nhẹ hơn nước.
Hàm lượng từ 0,12 khối lượng tươi - 0,35 khối lượng khô. Thành phần chính là
monoterpen hydrocarbon (44-84%).
 Đánh giá về hiện trạng khai thác sử dụng LSNG cho kết quả: 100% các hộ sử
dụng LSNG; 96,5% số hộ khai thác LSNG; LSNG đã đóng góp trung bình

36,7% tổng thu nhập của các hộ dân;
 Dựa trên đánh giá của các cán bộ quản lý lâm nghiệp tại địa phương, đã lựa
chọn ra 55 loài chịu áp lực cao của việc khai thác và buôn bán LSNG; 58 loài
đang cạn kiệt nhanh chóng trong tự nhiên do khai thác quá mức; 38 loài có khả
năng gây trồng tại vùng đệm của VQG Pù Mát, trong đó 15 loài khả thi nhất.


23
 Trong tổng số 1508 loài LSNG có 65 loài có tên trong Sách Đỏ Việt Nam

(2007) và 17 loài trong Nghị định 32/CP. Trong tổng số 848 loài LSNG được
người dân khai thác có 52 loài có tên trong Sách Đỏ (2007) và 17 loài trong
Nghị định 32/CP.
Kiến nghị
 Cần sớm có các văn bản chính sách cấm hoặc hạn chế khai thác các loài cây
LSNG quí, hiếm, có giá trị, có tên trong Sách Đỏ Việt Nam;
 Tiến hành các đánh giá hiện trạng (trữ lượng, phân bố, khả năng tái sinh,…) để
có biện pháp khai thác bền vững những loài LSNG là hàng hóa; Có kế hoạch và
các hoạt động cụ thể để bảo tồn và phát triển các loài có giá trị;
 Tiến hành các đề tài nghiên cứu về LSNG ở các khu vực có giá trị sinh học khác
như: Khu bảo tồn thiên nhiên Pù Huống, Pù Hoạt, khu vực Pù xai lai leng,…
nhằm có dữ liệu phục vụ công tác quản lý tài nguyên rừng ở Nghệ An;
 Tiến hành các nghiên cứu về công tác bảo tồn và phát triển LSNG, tạo thị
trường cho các loài LSNG có giá trị để vừa tạo sinh kế, nâng cao đời người dân
vừa khuyến khích sự tham gia của cộng đồng vào công tác quản lý rừng.
 Nghiên cứu thử nghiệm để nhân rộng các mô hình bảo tồn, phát triển các loài
cây cho sợi có giá trị, tạo lập các vùng nguyên liệu và các làng nghề khai thác,
chế biến các loại cây cho sợi: làm hương, làm chổi, đan mây tre xuất khẩu, dệt
thổ cẩm,…