Nghiên cứu dọc mối quan hệ một số đặc điểm hình thái giữa răng sữa và răng vĩnh viễn trẻ em người việt

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

ĐẠI HỌC Y DƯỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

HUỲNH KIM KHANG

NGHIÊN CỨU DỌC MỐI LIÊN HỆ
MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI
GIỮA RĂNG SỮA VÀ RĂNG VĨNH VIỄN
TRẺ EM NGƯỜI VIỆT

LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC

TP. HỒ CHÍ MINH – 2011


BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO

BỘ Y TẾ

ĐẠI HỌC Y DƯỢC THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH

HUỲNH KIM KHANG

NGHIÊN CỨU DỌC MỐI LIÊN HỆ
MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM HÌNH THÁI
GIỮA RĂNG SỮA VÀ RĂNG VĨNH VIỄN
TRẺ EM NGƯỜI VIỆT

Chuyên ngành: Nha Khoa
Mã số: 62.72.28.01
LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC
Người dướng dẫn khoa học : GS.TS. Hoàng Tử Hùng

TP. HỒ CHÍ MINH - 2011 


i 
 

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi.
Các số liệu, kết quả nêu trong luận án là trung thực và chưa từng được ai
công bố trong bất kỳ công trình nào khác.
Ký tên

HUỲNH KIM KHANG


ii 
 

MỤC LỤC
Trang
Lời cam đoan........................................................................................................... i
Mục lục................................................................................................................... ii
Bảng tên răng và chữ viết tắt................................................................................. iv
Bảng ký hiệu .......................................................................................................... v

Danh mục bảng ..................................................................................................... vi
Danh mục hình .................................................................................................... viii
Danh mục đồ thị .................................................................................................... xi
Bảng đối chiếu thuật ngữ Việt - Anh .................................................................. xii
ĐẶT VẤN ĐỀ ....................................................................................................... 1
Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU ................................................................. 4
1.1................................................................................................................. Đ
ặc điểm mô tả và tương quan giữa răng sữa và răng vĩnh viễn ................. 4
1.1.1.......................................................................................................... Gi
ới thiệu đặc điểm mô tả........................................................................... 4
1.1.2.......................................................................................................... T
ương quan các đặc điểm mô tả giữa răng sữa và răng vĩnh viễn............ 6
1.1.3.......................................................................................................... S
ự khác biệt giới tính các đặc điểm mô tả .............................................. 13
1.2................................................................................................................. Kí
ch thước răng và tương quan giữa răng sữa và răng vĩnh viễn ............... 14
1.2.1.......................................................................................................... Gi
ới thiệu đặc điểm đo đạc ....................................................................... 14
1.2.2.......................................................................................................... T
ương quan kích thước răng ................................................................... 20
1.2.3.......................................................................................................... S
ự khác biệt giới tính kích thước răng.................................................... 21


iii 
 

1.3................................................................................................................. Di
truyền các đặc điểm hình thái răng .......................................................... 22
1.3.1.......................................................................................................... Tí

nh di truyền các đặc điểm hình thái răng .............................................. 22
1.3.2.......................................................................................................... Di
truyền biểu sinh (ngoại di truyền)......................................................... 29
1.4................................................................................................................. P
hân tích liên quan...................................................................................... 30
1.4.1.......................................................................................................... M
ối liên quan............................................................................................ 30
1.4.2.......................................................................................................... K
hám phá tri thức .................................................................................... 31
1.4.3.......................................................................................................... C
ông nghệ logic mờ - thần kinh .............................................................. 32
1.4.4.......................................................................................................... Q
uá trình xử lý với logic mờ ................................................................... 33
Tóm tắt tổng quan tài liệu ................................................................................ 34
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .................. 36
2.1................................................................................................................. M
ẫu nghiên cứu............................................................................................ 36
2.1.1.......................................................................................................... N
guồn tư liệu nghiên cứu ........................................................................ 36
2.1.2.......................................................................................................... Ti
êu chuẩn chọn mẫu ............................................................................... 36
2.2................................................................................................................. P
hương pháp nghiên cứu ............................................................................ 38
2.2.1.......................................................................................................... T
hiết kế nghiên cứu................................................................................. 38


iv 
 

2.2.2.......................................................................................................... Ph
ương pháp thu thập dữ liệu ................................................................... 38
2.3................................................................................................................. P
hương pháp xử lý số liệu, phân tích thống kê, khai thác dữ liệu ứng dụng
công nghệ logic mờ - thần kinh................................................................. 48
2.3.1.......................................................................................................... X
ử lý số liệu và phân tích thống kê ......................................................... 48
2.3.2.......................................................................................................... Ph
ân tích mối liên hệ phức hợp các đặc điểm hình thái giữa bộ răng sữa
và bộ răng vĩnh viễn.............................................................................. 52
2.4................................................................................................................. Đ
ánh giá mức độ tin cậy của số liệu, độ kiên định của nghiên cứu viên .... 53
Chương 3: KẾT QUẢ ........................................................................................ 55
3.1................................................................................................................. Đ
ặc điểm mô tả và tương quan giữa răng sữa và vĩnh viễn........................ 55
3.1.1.......................................................................................................... C
ác đặc điểm mô tả trên răng sữa và răng vĩnh viễn ............................. 55
3.1.2.......................................................................................................... T
ương quan đặc điểm mô tả giữa răng sữa và răng vĩnh viễn ................ 73
3.2................................................................................................................. Kí
ch thước gần xa: sự khác biệt giới tính, tương quan giữa răng sữa
và răng vĩnh viễn, phương trình hồi quy................................................... 74
3.2.1.......................................................................................................... Kí
ch thước gần xa và sự khác biệt giới tính ............................................. 74
3.2.2.......................................................................................................... T
ương quan kích thước gần xa giữa răng sữa và răng vĩnh viễn,
phương trình hồi quy............................................................................. 76
3.3................................................................................................................. M
ối liên hệ phức hợp các đặc điểm hình thái giữa bộ răng sữa và

v 
 

bộ răng vĩnh viễn....................................................................................... 80
Chương 4: BÀN LUẬN...................................................................................... 83
4.1................................................................................................................. Về
các kết quả được công bố trong luận án................................................... 83
4.1.1.......................................................................................................... V
ề các đặc điểm mô tả, tương quan giữa răng sữa và răng vĩnh viễn..... 83
4.1.2.......................................................................................................... V
ề kích thước gần xa, tương quan giữa răng sữa và răng vĩnh viễn ..... 107
4.2................................................................................................................. Về
phương pháp nghiên cứu các đặc điểm hình thái ................................... 112
4.2.1.......................................................................................................... V
ề vấn đề nghiên cứu dọc...................................................................... 112
4.2.2.......................................................................................................... Đ
ộ tin cậy của phương pháp .................................................................. 113
4.3................................................................................................................. Đi
ểm mới, ý nghĩa và ứng dụng của công trình.......................................... 117
KẾT LUẬN ....................................................................................................... 119
KIẾN NGHỊ...................................................................................................... 121
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC 1............................................................................................................. I
PHỤ LỤC 2.......................................................................................................... IV
PHỤ LỤC 3.......................................................................................................... VI

BẢNG TÊN RĂNG VÀ CHỮ VIẾT TẮT

Răng cửa giữa sữa

i1 (hàm trên: i1, hàm dưới: i 1 ).


vi 
 

Răng cửa bên sữa

i2 (hàm trên: i2, hàm dưới: i 2 ).

Răng nanh sữa

c (hàm trên: c*, hàm dưới: c * ).

Răng cối sữa thứ nhất

m1, RCS1 (hàm trên: m1, hàm dưới: m 1 ).

Răng cối sữa thứ hai

m2, RCS2 (hàm trên: m2, hàm dưới: m 2 ).

Răng cửa giữa vĩnh viễn

I1 (hàm trên: I1, hàm dưới: I 1 ).

Răng cửa bên vĩnh viễn

I2 (hàm trên: I2, hàm dưới: I 2 ).

Răng nanh vĩnh viễn

C (hàm trên: C*, hàm dưới: C * ).

Răng cối nhỏ thứ nhất

P1, RCN1 (hàm trên: P1, hàm dưới: P 1 ).

Răng cối nhỏ thứ hai

P2, RCN2 (hàm trên: P2, hàm dưới: P 2 ).

Răng cối vĩnh viễn thứ nhất

M1, RCVV1(hàm trên: M1, hàm dưới:

M1)
Răng cối vĩnh viễn thứ hai

M2, RCVV2(hàm trên: M2, hàm dưới:

M2)
Răng cối vĩnh viễn thứ ba

M3, RCVV3(hàm trên: M3, hàm dưới:

M3)
C6: múi thứ sáu.
C7: múi thứ bảy.

ASU: the Arizona State University
ĐLC: độ lệch chuẩn
ĐTD: độ tự do
GX: gần xa


vii 
 

NT: ngoài trong
RCHX: răng cửa hình xẻng
RCVV: răng cối vĩnh viễn
TB: kích thước trung bình (tính bằng mm)
vv: vĩnh viễn

BẢNG KÝ HIỆU
s1

Carabelli răng sữa

v1

Carabelli răng vĩnh viễn

s2

Xẻng răng cửa giữa sữa

v2

Xẻng răng cửa giữa vĩnh viễn

s3

Xẻng răng cửa bên sữa

v3

Xẻng răng cửa bên vĩnh viễn

s4

Mẫu rãnh răng sữa

v4

Mẫu rãnh răng vĩnh viễn

s5

Protostylid răng sữa

v5

Protostylid răng vĩnh viễn

s6

Hypocone răng sữa

v6

Hypocone răng vĩnh viễn

s7

Nếp gập răng sữa

v7

Nếp gập răng vĩnh viễn

s8

Múi thứ sáu răng sữa

v8

Múi thứ sáu răng vĩnh viễn

s9

Múi thứ bảy răng sữa

v9

Múi thứ bảy răng vĩnh viễn

s10

Gần xa hàm trên răng sữa 1

v10 Gần xa hàm trên răng vĩnh viễn 1

s11

Gần xa hàm trên răng sữa 2

v11 Gần xa hàm trên răng vĩnh viễn 2

s12

Gần xa hàm trên răng sữa 3

v12 Gần xa hàm trên răng vĩnh viễn 3

s13

Gần xa hàm trên răng sữa 4

v13 Gần xa hàm trên răng vĩnh viễn 4


viii 
 

s14

Gần xa hàm trên răng sữa 5

(s15) Không có trên bộ răng sữa

v14 Gần xa hàm trên răng vĩnh viễn 5
v15 Gần xa hàm trên răng vĩnh viễn 6

s16

Gần xa hàm dưới răng sữa 1

v16 Gần xa hàm dưới răng vĩnh viễn 1

s17

Gần xa hàm dưới răng sữa 2

v17 Gần xa hàm dưới răng vĩnh viễn 2

s18

Gần xa hàm dưới răng sữa 3

v18 Gần xa hàm dưới răng vĩnh viễn 3

s19

Gần xa hàm dưới răng sữa 4

v19 Gần xa hàm dưới răng vĩnh viễn 4

s20

Gần xa hàm dưới răng sữa 5

v20 Gần xa hàm dưới răng vĩnh viễn 5

(s21) Không có trên bộ răng sữa

v21 Gần xa hàm dưới răng vĩnh viễn 6

DANH MỤC BẢNG
STT

TÊN BẢNG

Trang

1. Bảng 1.1 : Tương quan gia đình về RCHX trên răng cửa giữa hàm trên
ở các gia đình Nhật, Chilean và Pima Indian. ......................... 23
2. Bảng 1.2 : Tỉ lệ phù hợp, không phù hợp đối với đặc điểm Carabelli
ở cặp sinh đôi cùng trứng và khác trứng. ............................... 26
3.

Bảng 3.1 : Mức độ đặc điểm Carabelli ở RCS2 và RCVV1 hàm
trên

55

4. ............................................................................................................. B
ảng 3.2 : Mức độ đặc điểm RCHX răng cửa giữa sữa và vĩnh viễn ....... 57
5. ............................................................................................................. B

ảng 3.3 : Mức độ đặc điểm RCHX răng cửa bên sữa và vĩnh viễn ......... 59
6. Bảng 3.4 : So sánh mức độ RCHX giữa răng cửa giữa và cửa bên sữa.. 60


ix 
 

7. Bảng 3.5 : So sánh mức độ RCHX giữa răng cửa giữa, cửa bên vĩnh
viễn........................................................................................... 61
8. ............................................................................................................. B
ảng 3.6 : Mức độ đặc điểm protostylid RCS2 và RCVV1 hàm dưới ..... 61
9.

Bảng 3.7 : Mức độ đặc điểm hypocone ở RCS2 và RCVV1 hàm
trên

63

10. ........................................................................................................... B
ảng 3.8 : Mức độ đặc điểm nếp gập ở RCS2 và RCVV1 hàm dưới ....... 65
11.

Bảng 3.9 : Các dạng mẫu rãnh ở RCS2 và RCVV1 hàm dưới 67

12. ........................................................................................................... B
ảng 3.10: Mức độ đặc điểm múi thứ sáu RCS2, RCVV1 hàm dưới ........ 68
13. ........................................................................................................... B
ảng 3.11: Mức độ đặc điểm múi thứ bảy RCS2, RCVV1 hàm dưới ...... 70
14.

Bảng 3.12: Hệ số tương quan các đặc điểm mô tả giữa RCS2,
RCVV1

73

15. ........................................................................................................... B
ảng 3.13: Hệ số tương quan đặc điểm RCHX giữa răng cửa giữa,
cửa bên sữa và vĩnh viễn ....................................................... 74
16. ........................................................................................................... B
ảng 3.14: Kích thước gần xa và sự khác biệt giới tính bộ răng sữa.......... 75
17. ........................................................................................................... B
ảng 3.15: Kích thước gần xa, sự khác biệt giới tính bộ răng vĩnh viễn ... 76
18. Bảng 3.16:Hệ số tương quan kích thước gần xa giữa răng sữa và


x 
 

răng vĩnh viễn ........................................................................ 77
19. ........................................................................................................... B
ảng 3.17: Hệ số tương quan kích thước gần xa nhóm răng, tập hợp răng
giữa răng sữa và răng vĩnh viễn ............................................ 78
20. ........................................................................................................... B
ảng 3.18: Xu hướng, mức độ liên quan giữa s1 - s20 với v1 - v21........... 81
21. ........................................................................................................... B
ảng 4.1 : Đặc điểm Carabelli dạng núm ở các nhóm .............................. 84
22. ........................................................................................................... B
ảng 4.2 : Mức độ đặc điểm RCHX (I1) ở các cộng đồng khác nhau ....... 88
23. ........................................................................................................... B
ảng 4.3 : Mức độ đặc điểm RCHX (I2) ở các cộng đồng khác nhau ....... 89

24. ........................................................................................................... B
ảng 4.4 : Đặc điểm protostylid dạng núm ở các nhóm ........................... 95
25. ........................................................................................................... B
ảng 4.5 : Tỉ lệ hiện diện múi hypocone ở các nhóm ............................... 97
26. ........................................................................................................... B
ảng 4.6 : Tỉ lệ hiện diện nếp gập ở các nhóm ......................................... 99
27. ........................................................................................................... B
ảng 4.7 : Mẫu rãnh dạng Y ở các nhóm ................................................. 101
28. ........................................................................................................... B
ảng 4.8 : Tỉ lệ hiện diện múi thứ sáu ở các nhóm .................................. 103
29. ........................................................................................................... B
ảng 4.9 : Tỉ lệ hiện diện múi thứ bảy ở các nhóm .................................. 104


xi 
 

30.

Bảng 4.10 : Hệ số tương
quan các đặc điểm mô tả giữa răng sữa và răng
vĩnh viễn ở nhóm Mỹ gốc Âu, Nhật và Việt ...................... 106

31. ........................................................................................................... B
ảng 4.11: TB và ĐLC kích thước gần xa ở bộ răng sữa (nam) ở
các nhóm ............................................................................ 107
32. ........................................................................................................... B
ảng 4.12: TB và ĐLC kích thước gần xa ở bộ răng sữa (nữ) ở
các nhóm ............................................................................. 108
33. ........................................................................................................... B

ảng 4.13: TB và ĐLC kích thước gần xa ở bộ răng vĩnh viễn (nam) ở
các nhóm ............................................................................. 108
34. ........................................................................................................... B
ảng 4.14: TB và ĐLC kích thước gần xa ở bộ răng vĩnh viễn (nữ) ở
các nhóm ............................................................................. 109
35. ........................................................................................................... B
ảng 4.15: Hệ số tương quan kích thước gần xa giữa răng sữa và răng
vĩnh viễn ở các nhóm .......................................................... 111
36. ........................................................................................................... B
ảng 4.16: Hệ số tương quan kích thước gần xa nhóm răng, tập hợp răng
giữa răng sữa và răng vĩnh viễn ở các nhóm ...................... 112
37. ........................................................................................................... B
ảng 4.17 : Hệ số tin cậy r khi đo kích thước gần xa hàm trên, hàm dưới


xii 
 

ở bộ răng sữa ....................................................................... 115
38. ........................................................................................................... B
ảng 4.18 : Hệ số tin cậy r khi đo kích thước gần xa hàm trên, hàm dưới
ở bộ răng vĩnh viễn ............................................................. 116
39.

Bảng 4.19 : Chỉ số Kappa khi đánh giá các đặc điểm mô tả ở bộ
răng sữa
và bộ răng vĩnh viễn ............................................................ 116

DANH MỤC HÌNH
STT

TÊN HÌNH

Trang

1. ............................................................................................................. Hì
nh 1.1 : Răng cối vĩnh viễn hàm trên ......................................................... 6
2. ............................................................................................................. Hì
nh 1.2 : Răng cối vĩnh viễn hàm dưới........................................................ 6
3. ............................................................................................................. Hì
nh 1.3 : Carabelli trên răng cối lớn hàm trên ............................................. 7
4. ............................................................................................................. Hì
nh 1.4 : RCHX trên răng cửa giữa, cửa bên............................................... 9
5. ............................................................................................................. Hì
nh 1.5 : Protostylid trên răng cối lớn hàm dưới ....................................... 10
6. ............................................................................................................. Hì
nh 1.6 : Nếp gập răng cối lớn hàm dưới................................................... 11
7. ............................................................................................................. Hì
nh 1.7 : Hypocone trên răng cối lớn hàm trên ......................................... 11


xiii 
 

8. ............................................................................................................. Hì
nh 1.8 : Múi thứ sáu trên răng cối lớn hàm dưới ..................................... 12
9. ............................................................................................................. Hì
nh 1.9 : Múi thứ bảy trên răng cối lớn hàm dưới ..................................... 12
10. ........................................................................................................... Hì
nh 1.10 : Mẫu rãnh trên răng cối lớn hàm dưới ....................................... 13

11. ........................................................................................................... Hì
nh 1.11 : Đo kích thước gần xa ................................................................ 15
12. ........................................................................................................... Hì
nh 1.12: Đo kích thước ngoài trong .......................................................... 16
13. ........................................................................................................... Hì
nh 1.13: Đo chiều cao thân răng ............................................................... 16
14. ........................................................................................................... Hì
nh 1.14: Thước trượt có thang đánh giá.................................................... 19
15. ........................................................................................................... Hì
nh 1.15: Kính hiển vi đo vật thể có thang đánh giá .................................. 19
16. ........................................................................................................... Hì
nh 1.16: Hệ thống bán tự động.................................................................. 19
17. ........................................................................................................... Hì
nh 1.17: Phương pháp đo trực tiếp............................................................ 20
18. ........................................................................................................... Hì
nh 1.18: Sơ đồ mối liên hệ phức hợp các đặc điểm hình thái giữa
răng sữa và răng vĩnh viễn ..................................................... 31


xiv 
 

19. ........................................................................................................... Hì
nh 1.19: Minh họa các mức độ xử lý dữ liệu và thông tin ........................ 32
20. ........................................................................................................... Hì
nh 1.20: Sơ đồ quá trình xử lý với logic mờ ............................................ 33
21. ........................................................................................................... Hì
nh 2.1 : Các mức độ Carabelli trên RCS2 hàm trên................................. 39
22. ........................................................................................................... Hì
nh 2.2 : Các mức độ RCHX trên răng cửa giữa sữa hàm trên ................. 40

23. ........................................................................................................... Hì
nh 2.3 : Các mức độ protostylid trên RCS2 hàm dưới............................. 42
24. ........................................................................................................... Hì
nh 2.4 : Các mức độ hypocone trên RCS2 hàm trên................................ 43
25. ........................................................................................................... Hì
nh 2.5 : Các mức độ nếp gập trên răng cối hàm dưới .............................. 43
26. ........................................................................................................... Hì
nh 2.6 : Các dạng mẫu rãnh trên răng cối hàm dưới ................................ 44
27. ........................................................................................................... Hì
nh 2.7 : Các mức độ múi thứ sáu trên răng cối hàm dưới........................ 45
28. ........................................................................................................... Hì
nh 2.8 : Các mức độ múi thứ bảy trên răng cối hàm dưới ....................... 46
29. ........................................................................................................... Hì
nh 2.9 : Đo kích thước gần xa ................................................................. 47
30. ........................................................................................................... Hì
nh 2.10: Thước trượt điện tử kết nối máy tính để đo kích thước răng...... 47


xv 
 

31. ........................................................................................................... Hì
nh 3.1 : Mức độ đặc điểm Carabelli trên RCS2 hàm trên........................ 56
32. ........................................................................................................... Hì
nh 3.2 : Mức độ Carabelli trên RCVV1 hàm trên.................................... 56
33. ........................................................................................................... Hì
nh 3.3 : Mức độ đặc điểm RCHX trên răng cửa giữa sữa........................ 58
34. ........................................................................................................... Hì
nh 3.4 : Mức độ đặc điểm RCHX trên răng cửa giữa vĩnh viễn .............. 58
35. ........................................................................................................... Hì

nh 3.5 : Mức độ đặc điểm RCHX trên răng cửa bên sữa......................... 59
36. ........................................................................................................... Hì
nh 3.6 : Mức độ đặc điểm RCHX trên răng cửa bên vĩnh viễn ............... 60
37. ........................................................................................................... Hì
nh 3.7 : Mức độ đặc điểm protostylid trên RCS2 hàm dưới.................... 62
38. ........................................................................................................... Hì
nh 3.8 : Mức độ đặc điểm protostylid trên RCVV1 hàm dưới ................ 62
39. ........................................................................................................... Hì
nh 3.9 : Mức độ đặc điểm hypocone trên RCS2 hàm trên....................... 64
40. ........................................................................................................... Hì
nh 3.10: Mức độ đặc điểm hypocone trên RCVV1 hàm trên ................... 64
41. ........................................................................................................... Hì
nh 3.11: Mức độ đặc điểm nếp gập trên RCS2 hàm dưới......................... 65
42. ........................................................................................................... Hì
nh 3.12: Mức độ đặc điểm nếp gập trên RCVV1 hàm dưới ..................... 66


xvi 
 

43. ........................................................................................................... Hì
nh 3.13: Các dạng mẫu rãnh trên RCS2 hàm dưới ................................... 66
44. ........................................................................................................... Hì
nh 3.14: Các dạng mẫu rãnh trên RCVV1 hàm dưới................................ 67
45. ........................................................................................................... Hì
nh 3.15: Mức độ đặc điểm múi thứ sáu trên RCS2 hàm dưới .................. 69
46. ........................................................................................................... Hì
nh 3.16: Mức độ đặc điểm múi thứ sáu trên RCVV1 hàm dưới............... 69
47. ........................................................................................................... Hì
nh 3.17: Mức độ đặc điểm múi thứ bảy trên RCS2 hàm dưới .................. 71

48. ........................................................................................................... Hì
nh 3.18: Mức độ đặc điểm múi thứ bảy trên RCVV1 hàm dưới .............. 71
49. ........................................................................................................... Hì
nh 4.1 : Carabelli trên răng cối hàm trên ................................................. 85
50. ........................................................................................................... Hì
nh 4.2 : RCHX trên răng cửa vĩnh viễn hàm trên .................................... 91
51. ........................................................................................................... Hì
nh 4.3 : RCHX trên răng cửa giữa hàm trên ............................................ 91
52. ........................................................................................................... Hì
nh 4.4 : Xẻng kép trên răng cửa vĩnh viễn hàm trên................................ 92
53. ........................................................................................................... Hì
nh 4.5 : Xẻng kép trên răng cửa giữa hàm trên........................................ 92
54. ........................................................................................................... Hì
nh 4.6 : Protostylid trên răng cối hàm dưới .............................................. 96


xvii 
 

55. ........................................................................................................... Hì
nh 4.7 : Đặc điểm hypocone trên răng cối vĩnh viễn hàm trên ................. 98
56. ........................................................................................................... Hì
nh 4.8: Đặc điểm nếp gập trên răng cối lớn hàm dưới............................ 100
57. ........................................................................................................... Hì
nh 4.9: Các dạng mẫu rãnh trên răng cối lớn hàm dưới.......................... 102
58. ........................................................................................................... Hì
nh 4.10: Đặc điểm múi thứ bảy trên răng cối lớn hàm dưới ................... 105


xviii 

 

DANH MỤC ĐỒ THỊ
STT

TÊN ĐỒ THỊ

Trang

1.

Đồ thị 3.1 : Mức độ các đặc điểm mô tả răng sữa và vĩnh viễn ............ 72

2.

Đồ thị 3.2 : Phương trình hồi quy và đồ thị biểu diễn kích thước gần xa
I 1 , I 2 ,C * ,P 1 ,P 2 hàm dưới (nam) ............................................ 79

3.

Đồ thị 3.3 : Phương trình hồi quy và đồ thị biểu diễn kích thước gần xa
I 1 , I 2 ,C * ,P 1 ,P 2 hàm dưới (nữ) .............................................. 79

4.

Đồ thị 3.4 : Phương trình hồi quy và đồ thị biểu diễn kích thước gần xa


xix 
 

I 1 , I 2 ,C * ,P 1 ,P 2 hàm dưới (chung).......................................... 79
5.

Đồ thị 3.5 : Xu hướng và mức độ liên quan giữa s8, s13, v13 ............... 82

6.

Đồ thị 3.6 : Xu hướng và mức độ liên quan giữa s14, s20, v20 ............ 82

THUẬT NGỮ VIỆT - ANH
Biểu hiện gen: gene expression.
Bộ răng sữa: deciduous dentition.
Bộ răng vĩnh viễn: permanent dentition.
Công nghệ logic mờ - thần kinh: neuro – fuzzy logic technology.


xx 
 

Củ Carabelli: Carabelli’s tubercle.
Đặc điểm Carabelli (nét Carabelli): Carabelli’s trait.
Đặc điểm đo đạc: metrical characters.
Đặc điểm mô tả (đặc điểm không đo đạc): descriptive characters (non-metrical
characters).
Di truyền biểu sinh (ngoại di truyền): epigenetics.
Hai alen đồng trội nhiễm sắc thể thường: two codominant autosomal alleles.
Hệ thống bán tự động: semi – automatic system.
Khai thác dữ liệu: data mining.
Khám phá tri thức: knowledge discovery.

Kích thước gần xa: mesiodistal crown diameters.
Kích thước ngoài trong: buccolingual crown diameters.
Kích thước răng: crown diameters.
Kiến thức nông: shallow knowledge.
Kiến thức sâu: deep knowledge.
Kiểu gen: genotypes.
Kiểu hình: phenotypes.
Linh trưởng: primates.
Mẫu rãnh: groove pattern.
Múi Carabelli (núm Carabelli): Carabelli’s cusp.
Múi thứ bảy: cusp 7 (tuberculum intermedium).


xxi 
 

Múi thứ năm: fifth cusp.
Múi thứ sáu: cusp 6 (entoconulid, tuberculum sextum).
Nếp gập: deflecting wrinkle.
Nhân học khảo cổ: archaeologic anthropology
Nhân học pháp nha: forensic anthropology
Phức hợp răng mongoloid: mongoloid dental complex.
Phương thức di truyền: modes of inheritance.
Protostylid: protostylid (đề nghị dịch: nhô ở múi gần ngoài).
Răng chìa khóa: key tooth.
Răng cửa hình xẻng: shovel-shaped incisors.
Sai số hệ thống: systematic errors.
Sai số hằng định: constant errors.
Sai số không chắc chắn: erratic errors.
Sai số thực nghiệm: experimental errors.

Sai số tình cờ: accidental errors
Sinh đôi cùng trứng: monozygotic twin.
Sinh đôi khác trứng: dizygotic twin.
Sự khác biệt giới tính: sexual dimorphism.
Thùy thứ năm: fifth lobe.
Tính di truyền: heritability.


xxii 
 

Tính không phù hợp: discordance.
Tính phù hợp: concordance.
Tổng các tổng bình phương: total sum of squares.
Tổng các tổng bình phương của mô hình: model sum of squares.
Tổng các tổng bình phương của sai số: error sum of squares.
Vốn gen: gene-pool.
Xẻng kép: double-shovelling.

Ý NGHĨA THỐNG KÊ
NS (non significant): sự khác biệt không có ý nghĩa thống kê.
*

: sự khác biệt có ý nghĩa với p<0,05

** : sự khác biệt có ý nghĩa với p<0,01
*** : sự khác biệt có ý nghĩa với p<0,001


1

ĐẶT VẤN ĐỀ
Quá trình tích lũy sự hiểu biết về đặc điểm hình thái bộ răng con người, cổ
cũng như hiện đại, đã bắt đầu từ thế kỷ 19. Răng người và nhiều động vật khác
được tìm thấy ở hầu hết các di chỉ khảo cổ, di chỉ có khi chỉ còn lại những răng rời.
Chính vì vậy, nghiên cứu hình thái răng giữ một vai trò quan trọng. Do đặc tính khó
bị phá hủy của răng trong lòng đất, răng trở thành bộ phận có giá trị nhất của cơ thể
đối với các nghiên cứu tiến hóa, răng cũng còn là nguồn tư liệu có giá trị cao đối với
nhân học. Hai nhóm đặc điểm được nghiên cứu về hình thái bộ răng là đặc điểm đo
đạc và đặc điểm mô tả.
Các đặc điểm đo đạc đã được công bố từ đầu thế kỷ 20 (Black (1902)) [21].
Đặc điểm đo đạc về kích thước răng là một trong những nền tảng cơ bản cho hiểu
biết của Bác sĩ Răng Hàm Mặt; đây cũng là những đặc điểm có giá trị đối với
nghiên cứu nhân học, cổ nhân học (Hussein, 2008) [60]. Trong lịch sử tiến hóa của
loài người, kích thước răng đã không những thay đổi theo chiều hướng tiêu giảm,
mà các quy luật về quá trình này đã được Brace và Brabant (1967) trình bày, cho
thấy sự cần thiết nghiên cứu sâu hơn nữa trên người cổ cũng như người hiện đại,
trên các nhóm chủng tộc và các nhóm loại hình khác nhau [23], [24]. Ngoài các
phép đo trên từng răng riêng lẻ (Hasegawa, 2007 [52], Agnihotri, 2010 [12]), một
số tác giả như Moorrees (1957) [82], Brown (1980) [25], Ajayi (2010) [13]… cũng
còn chú ý đến kích thước nhóm răng, tập hợp răng và phát hiện rằng kích thước của
nhóm răng, tập hợp răng có giá trị cao về tiên đoán mẫu hình thái bộ răng.
Trong nghiên cứu hình thái răng, các đặc điểm mô tả được quan tâm nhiều từ
giữa thế kỷ 19 và tiếp tục có những phát hiện mới cho đến nay (Hasegawa, Shigli
2010) [53], [100]. Mở đầu là công trình của Georg von Carabelli năm 1842 về mô tả
núm phụ thường gặp ở mặt trong gần răng cối hàm trên và chỉ ra mối liên quan với
chủng tộc Europoid. Sau công trình của Carabelli, nhiều tác giả khác đã thực hiện
các nghiên cứu mô tả răng, đặc biệt là về đặc điểm răng cửa hình xẻng (Hrdlicka,
1920 [57]), về mẫu rãnh và số múi của răng cối hàm dưới (Hellman, 1928