Phương pháp tìm kiếm tài liệu tham khảo khoa học

Phương pháp tìm kiếm tài liệu tham
khảo khoa học
Mở đầu

Trong nghiên cứu khoa học, không thể phủ nhận vai trò quan trọng của công tác
nghiên cứu tài liệu. Tuy nhiên, vì nhiều lí do, lâu nay ở Việt Nam mảng này dường
như chưa được quan tâm và đầu tư đúng mức.
Trong rất nhiều lí do có thể liệt kê, vấn đề hàng đầu là kinh phí. Các thư viện
nghèo nàn hoặc chậm có sách mới, các tủ sách chuyên ngành hạn chế về số lượng,
chi phí mua tài liệu trực tiếp quá cao, không có phương tiện thanh toán, v.v.
Nguyên nhân quan trọng thứ hai, đó là yêu cầu khoa học đối với việc nghiên cứu
tài liệu bị thả lỏng. Có thể thấy trong không ít tài liệu khoa học, phần tài liệu tham
khảo chiếm một vị trí hết sức khiêm tốn, thông tin trích dẫn, tham khảo được trình
bày không đúng chuẩn mực, vẫn thường được dễ dàng cho qua.
Và thời gian gần đây, với sự phát triển kinh tế nhanh chóng và sự bùng nổ của
Internet, đang dần hình thành một xu hướng có phần thái quá: sử dụng gần như
mọi thứ tìm thấy trên Internet để đưa vào tài liệu khoa học mà không cần kiểm


chứng nguồn gốc, độ tin cậy, đánh giá giá trị, cũng như không tuân thủ đúng các
quy tắc trình bày và sử dụng đối với các tài liệu này.
Vậy, làm sao để giải quyết các vấn đề đó?
Vấn đề kinh phí: đang dần có sự quan tâm trở lại từ góc độ quản lí; Internet trở
thành một nguồn cung cấp quan trọng, gần như không thể thiếu, các tài liệu cơ bản
cần

thiết.

Yêu cầu khoa học: trong xu thế hội nhập, vấn đề này cũng đang được điều chỉnh,
vì chúng ta càng chậm đặt yêu cầu cao thì càng chậm phát triển kịp cùng với thế
giới.

Sử dụng Internet: đây là một công cụ thuận tiện để tiếp cận nhanh và dễ dàng đến
một lượng thông tin khổng lồ và phong phú trên khắp thế giới, trong mọi lĩnh vực.
Nhưng, trong một thế giới hỗn độn thông tin như thế, làm sao để tìm được thông
tin phù hợp với nhu cầu một cách nhanh chóng, hiệu quả? Đó không phải là điều
dễ dàng! Và những nội dung tiếp theo đây sẽ được trình bày với mong muốn góp
phần vẽ ra một con đường như thế.
Xác định chủ đề nghiên cứu
Thông thường, để tiến hành nghiên cứu, cần có giai đoạn chuẩn bị ban đầu là xác
định chủ đề nghiên cứu. Giai đoạn chuẩn bị này có thể trải qua các bước sau: xác
định nhu cầu; lựa chọn chủ đề; giới hạn phạm vi của chủ đề; và sau cùng là định rõ
các mục tiêu nghiên cứu.


Tất nhiên, vẫn có thể thấy nhiều trường hợp bỏ qua giai đoạn chuẩn bị này mà tập
trung hẳn vào các phương pháp nghiên cứu chuyên ngành cụ thể. Hoặc sinh viên
thường làm nghiên cứu theo sự chỉ định của người thầy hướng dẫn. Song, khi
muốn hiểu rõ vấn đề cần nghiên cứu, thấy rõ con đường cần đi qua và nơi cần đến,
thì tốt hơn hết là tự chuẩn bị cho mình thật tốt ngay từ đầu. Người thầy hướng dẫn
thông thường cũng sẽ có hứng thú hơn khi làm việc với một học trò biết mình
muốn gì và cần làm gì trong quá trình nghiên cứu.
Xác định nhu cầu
Có nhiều vấn đề cần quan tâm khi xác định nhu cầu nghiên cứu và tìm kiếm tài liệu
phục vụ cho nghiên cứu đó.
Điều đầu tiên cần quan tâm là cấp độ của đề tài. Mỗi cấp độ sẽ có những yêu cầu
tương ứng về mặt khoa học và mức độ chuyên sâu của đề tài, cũng thể hiện qua
phạm vi và mức độ chuyên sâu của tài liệu tham khảo. Những nghiên cứu ở bậc đại
học, nếu tham khảo được nhiều tài liệu chuyên sâu thì càng tốt, nhưng đó cũng
không hẳn là một đòi hỏi quá gắt gao. Nhưng ngược lại, một đề tài ở bậc cao học,
tiến sĩ mà không có, hoặc có rất ít tài liệu tham khảo từ các sách và tạp chí chuyên
ngành có uy tín, các học giả tên tuổi trong lĩnh vực, thì giá trị sẽ giảm đi rất nhiều.

Vấn đề tiếp theo là thời hạn nghiên cứu. Một đề tài nghiên cứu của sinh viên đại
học có thể bố trí thực hiện trong vài ba tháng, ở bậc cao học thường phải từ hơn
nửa năm đến một năm, hoặc thậm chí lâu hơn. Tuỳ theo thời hạn nghiên cứu được


áp đặt, nhà nghiên cứu phải lập kế hoạch nghiên cứu chi tiết, phân bố các giai đoạn
nghiên cứu và công việc phải làm một cách hợp lí để có thể đạt đến đích mong
muốn

kịp

thời

hạn.

Yếu tố quan trọng tiếp theo là mục đích nghiên cứu. Mục đích này sẽ thay đổi tuỳ
theo tính chất của mỗi đề tài. Và khi mục đích khác nhau, các giai đoạn nghiên cứu
và các yêu cầu đặt ra cũng thay đổi tương ứng. Ở đây, chúng ta đề cập đến hai
dạng thường gặp là:
Nghiên cứu một vấn đề khoa học
Nghiên cứu về một vấn đề khoa học giúp đào sâu, mở rộng hiểu biết về chủ đề đó,
làm sáng tỏ các kết quả mới thu được và công bố một cách chặt chẽ, rõ ràng.
Mục đích của nghiên cứu dạng này là quan sát, giải thích, diễn giải, khám phá
những mối liên hệ mới giữa các hiện tượng, sự việc, sự vật, và sau khi kiểm chứng
sẽ xây dựng một giả thuyết mới hoặc tái cấu trúc lại các giả thuyết đã có về một
hiện

thực

nhằm

phổ

quát

hoá

vấn

đề

đã

nghiên

cứu.

Kết quả của các nghiên cứu thường được phát triển thành một luận văn, luận án,
với các luận chứng, luận cứ bảo vệ kết quả thu được. Do đó, dạng nghiên cứu này
đòi
Báo

hỏi

rất
cáo

cao

ở

tổng

việc

tham
hợp

khảo
tài

tài

liệu.
liệu

Báo cáo tổng hợp tài liệu là một bài viết tổng hợp, mô tả đầy đủ và trung thực về
những thông tin đọc được, tham khảo được về một vấn đề, sự kiện, hiện tượng


khoa học. Dạng này thường gặp trong các buổi sinh hoạt chuyên đề, thảo luận
chuyên

môn

ở

các

đơn

vị

đào

tạo

và

nghiên

cứu.

Báo cáo dạng này cần dựa trên những gì đã được chứng minh trong thực tế, rõ ràng
và chính xác. Do đó, những thông tin tổng hợp được cần có trích dẫn trực tiếp hoặc
gián

tiếp

rõ

ràng

về

nguồn

gốc

của

thông

tin

được

đề

cập.

Có hai dạng báo cáo tổng hợp chính: báo cáo tổng hợp thông tin và báo cáo tổng
hợp

phê

bình.

Báo cáo tổng hợp thông tin: thường chỉ dừng lại ở mức độ tóm tắt các ý kiến của
những tác giả gốc, các kết quả, luận cứ, luận chứng, kết luận của họ về một chủ đề
xác

định.

Báo cáo tổng hợp phê bình: thường sau khi tóm tắt thông tin, người báo cáo sẽ sắp
xếp nội dung, một cách chặt chẽ và khách quan, nhằm làm nổi bật những khía cạnh
khác nhau của một vấn đề, bình luận và đánh giá những giá trị của thông tin thu
thập được, hệ thống hoá tri thức đã biết về chủ đề đang quan tâm.
Với nhu cầu nghiên cứu tài liệu phục vụ các đề tài nghiên cứu khoa học, các vấn đề
cần
tầm

quan
tham

khảo

đủ

tâm
rộng

để

bao

nhất
quát

phạm

vi

là:
của

chủ

đề;

mức độ tham khảo đủ sâu, tương ứng với yêu cầu của cấp độ nghiên cứu;

thông tin tương đối cập nhật để đánh giá vấn đề khách quan, kịp thời, không bị lạc
hậu

với

dòng

thông

tin

chuyên

ngành;


thông tin có chọn lọc sao cho phù hợp với một đề tài khoa học.
Dù gặp những hạn chế khách quan nhất định, nhưng khi nhà nghiên cứu tuân thủ
tốt các quy tắc này, sẽ có những giải pháp giúp đáp ứng được nhu cầu, không nhiều
thì ít, nhằm bổ sung những giá trị thiết thực cho đề tài cần nghiên cứu.
Nghiên cứu tài liệu càng có ý nghĩa quan trọng ở giai đoạn đầu của đề tài, vì nhà
nghiên cứu có thể dựa vào đó để lựa chọn chủ đề, kiểm tra các nguồn lực sẵn có,
xác định mục tiêu nghiên cứu và xây dựng những giả thuyết cho đề tài nghiên cứu
của

mình.

Lựa

chọn

chủ

đề

Như đã đề cập trong Phần 1. Các bước triển khai một đề tài nghiên cứu khoa học,
có

nhiều

cách

để

lựa

chọn

một

đề

tài

nghiên

cứu:

người hướng dẫn áp đặt một đề tài mà mình đang quan tâm, ưu tiên trong các
nghiên cứu trước mắt: có thể người thầy sẽ có tâm thế sẵn sàng hơn khi hướng dẫn

những

đề

tài

như

vậy;

người hướng dẫn gợi ý một đề tài được cho là phù hợp, có thể là với khả năng và
điều

kiện

thực

tế;

sinh viên lựa chọn một đề tài trong danh sách các chủ đề nghiên cứu của người
hướng dẫn: ở đó có thể có đủ cả những vấn đề bắt buộc phải nghiên cứu, những
vấn đề ưu tiên, những vấn đề ưa thích, hay chỉ đơn giản là những gợi ý nghiên cứu;
sinh viên lựa chọn một đề tài từ các ý tưởng có sẵn của mình: có thể liên quan đến


những lợi ích, điều kiện thuận tiện trước mắt hoặc khả năng, sở thích nghiên cứu
của

sinh

viên;

sinh viên và người hướng dẫn thảo luận với nhau, mỗi người đưa ra những ý
tưởng, lí do, đánh giá ưu nhược điểm của mỗi vấn đề,… và cuối cùng đi đến một
lựa chọn phù hợp nhất cho cả hai: đây là cách khá phổ biến, lời khuyên của người
thầy giúp sinh viên định hướng tốt hơn trong quyết định của mình mà không có
cảm giác bị áp đặt, điều sẽ ảnh hưởng không ít đến động cơ và hứng thú làm việc
về

sau;

v.v.
Tuỳ cấp độ của đề tài cũng như tuỳ điều kiện thực tế của nhà nghiên cứu mà chủ đề
nghiên cứu sẽ được xác định, lựa chọn như thế nào cho phù hợp. Nhưng xét tính
chủ động của nhà nghiên cứu trong đề tài của mình, cần quan tâm đến những câu
hỏi

sau:

Hiểu

biết

Cần

có

Đặt

chủ

ban
những
đề

trong

đầu

của

bản

thân

về

chủ

đề?

bản

về

chủ

đề.

hiểu

biết

cơ

khuôn

khổ

giới

hạn

của

chuyên

ngành.

Nắm bắt các thông tin tổng quát để biết được vấn đề cần được xử lí ở những khía
cạnh
Tính

nào.
phù

hợp

của

chủ

đề

dự

kiến

với

điều

kiện

thực

tế?

Đề tài cần có định hướng đúng nhằm giải quyết các vấn đề chuyên môn.


Đề tài cần đáp ứng các yêu cầu của người hướng dẫn, của hội đồng khoa học
chuyên

ngành.

Đề tài nên tránh việc chỉ giải quyết những mặt phụ của vấn đề.
Đề tài cần có ý nghĩa thực tế, giúp mở rộng hiểu biết về chủ đề được lựa chọn
nghiên

cứu.

Động cơ, hứng thú và lợi ích cá nhân khi nghiên cứu chủ đề đó?
Động cơ và hứng thú cá nhân ảnh hưởng rất lớn đến tiến độ nghiên cứu, nếu cân
nhắc hài hoà được khi lựa chọn đề tài sẽ có ý nghĩa quan trọng đối với quá trình
nghiên
Điều

cứu.
kiện

truy

cập

các

nguồn

tài

liệu

tham

khảo?

Với mọi đề tài, cần phải đảm bảo truy cập được những nguồn tài liệu tham khảo
cần thiết cho việc thực hiện đề tài, và do đó nên đặt thành một vấn đề nghiêm túc
trước

khi

bắt

đầu

nghiên

cứu.

Các đề tài quá mới hay quá chuyên biệt sẽ có ít tài liệu hoặc nguồn tài liệu khó truy
cập.
Nên có hoặc tìm được những tài liệu giúp định hướng tìm kiếm thông tin phù hợp.
Những đề tài ở cấp độ càng cao thì càng cần thiết phải truy cập đến tài liệu nguyên
cấp

(primary

document/document

primaire).

Cần tìm và khai thác tối đa những nguồn hỗ trợ truy cập thông tin, tài liệu: thầy cô
giáo, các chuyên gia, bạn bè, các thư viện, các đơn vị chuyên ngành, các tổ chức


quốc tế, các diễn đàn chuyên môn và các nguồn đáng tin cậy trên mạng, v.v.
Thời

gian

cho

phép

thực

hiện

đề

tài?

Thời gian cho mỗi đề tài tuỳ thuộc vào cấp độ của đề tài đó. Ngoài tổng thời gian
cho phép của đề tài, các giai đoạn làm việc cũng cần được phân bổ thời gian hợp lí.
Cần cân nhắc các khoảng thời gian: lựa chọn đề tài, tìm kiếm tài liệu, giới hạn
phạm vi đề tài, đọc và thu thập thông tin, viết bài và sửa bài.
Tránh chọn những đề tài quá phức tạp, đòi hỏi phải tham khảo rất nhiều tài liệu
trong

một

phạm

vi

quá

rộng.

Lựa chọn các vấn đề nghiên cứu cho hợp lí, nên lựa chọn những khía cạnh có thể
xử lí ở tầm sâu, thay vì đề cập đến quá nhiều vấn đề một cách nông cạn.
Tốt nhất là nên lập ra một lịch trình nghiên cứu với các giai đoạn cụ thể, dĩ nhiên là
để định hướng tốt quá trình nghiên cứu chứ không phải để răm rắp tuân theo một
cách

bất

di

bất

dịch.

Có nhiều cách để tìm kiếm và củng cố lựa chọn chủ đề nghiên cứu. Thông thường,
các tài liệu mang tính thời sự là nguồn thông tin tốt để định hướng. Tuy nhiên,
những dạng tài liệu khác có thể giúp định vị tốt về mặt chuyên môn là:
các

bài

viết

trong

các

bộ

bách

khoa

toàn

thư

có

uy

tín;

các bài tóm tắt những chủ đề đang được quan tâm trên các tạp chí chuyên ngành;
các
các

từ
danh

điển
mục

đề

giải
tài

của

thích
các

đơn

chuyên

môn;

vị

cứu;

nghiên


danh sách các đề tài nghiên cứu của người hướng dẫn khoa học;
v.v.
Giới

hạn

chủ

đề

Sau khi lựa chọn được chủ đề xuất phát, cần thực hiện bước tiếp theo là giới hạn
phạm vi và xác định cụ thể chủ đề cần nghiên cứu. Ban đầu có thể dựa vào trực
giác, nhưng sau đó cần định hình các ý tưởng và biến các ý tưởng đó trở thành hiện

thực,

khả

thi.

Có những bước quan trọng cần trải qua để giới hạn phạm vi của đề tài nghiên cứu.
Nắm bắt mọi biên độ và tính phức tạp của vấn đề: tham khảo các nguồn tài liệu
giúp hiểu vấn đề một cách cơ bản, tổng quát (bách khoa thư, sách và sổ tay chuyên
ngành,

các

tạp

chí

khoa

học,

v.v.)

Kiểm tra toàn bộ các mặt của vấn đề: đặt ra những câu hỏi liên quan đến các yêu
cầu quản lí, chuyên môn cũng như động cơ, hứng thú và lợi ích cá nhân và trả lời
các
AI? –

câu
Có

những

ai,

thuộc

hỏi
lĩnh

vực

nào

đó.

liên

quan

đến

chủ

đề.

CÁI GÌ? – Sự vật, sự việc, hiện tượng nào được nghiên cứu; các thành phần của
đối

tượng

được

nghiên

cứu.

KHI NÀO? - Vấn đề nghiên cứu xảy ra khi nào, bối cảnh thời gian của chủ đề đó,
có

mức

giới

hạn

thời

gian

nào

hay

không.

Ở ĐÂU? – Giới hạn địa lí (quốc gia, vùng miền,…) của vấn đề.


THẾ NÀO? – Góc độ tiếp cận, quan điểm xử lí vấn đề mang tính thực nghiệm hay

lí

thuyết.

TẠI SAO? – Ý nghĩa và tầm quan trọng của chủ đề được nghiên cứu, những vấn đề
liên quan hay nảy sinh từ đó, vì sao cần ưu tiên nghiên cứu.
Phát biểu chủ đề một cách ngắn ngọn: phát biểu chủ đề nghiên cứu càng cô đọng
và

chính

xác

càng

Sử

dụng

các

Có

thể

đặt

tốt,

bằng

từ

một
có

dưới

câu

hay

chỉ

vài

dòng

ngắn.

ý

nghĩa

chính

xác.

dạng

một

câu

hỏi.

Tránh lạm dụng các từ ngữ: có độ bất định thông tin cao; màu mè, bóng bẩy; thể
hiện
Lựa

chính
chọn

chủ

kiến,
đề

nghiên

quan
cứu

(Xem

điểm.
ở

Phần

1)

Khi chủ đề quá rộng hay quá giới hạn: hoàn toàn có thể thu hẹp hay mở rộng các
vấn đề cần nghiên cứu vì những lí do thời gian, tính chất đề tài, nguồn tài liệu hạn
chế,…
Giới hạn: thời gian cho phép càng ngắn và cấp độ đề tài càng thấp thì chủ đề
nghiên cứu càng có thể giới hạn trong: một địa điểm cụ thể, một giai đoạn nhất
định, một khía cạnh riêng biệt, những vấn đề liên quan đặc thù,…
Mở rộng: một đề tài quá giới hạn sẽ gặp nhiều khó khăn khi xử lí và tham khảo tài
liệu, do đó sẽ khó lập ra các giả thuyết để nghiên cứu. Lúc đó, nên mở rộng phạm
vi nghiên cứu theo hướng ngược lại, cũng xét ở các khía cạnh thời gian, địa điểm,


các

khía

cạnh

Định

và

vấn

đề

rõ

liên

quan,…

mục

tiêu

Khi đã có một chủ đề xác định, diễn đạt ngắn gọn, nhà nghiên cứu cần đặt thêm
những câu hỏi và trả lời nhằm làm rõ các mục tiêu nghiên cứu, và định hướng tốt
hơn trong quá trình nghiên cứu về sau, như lựa chọn phương pháp, các nguồn tài
liệu,

v.v.

Các

câu

hỏi

Đề

nghị

có

thể

một

Xác

nhận

Gợi

ý

giải

đặt
pháp

hay
một

ra

về

cho

bác
ứng

mục
một

tiêu
vấn

nghiên
đề

gặp

bỏ

một

giả

dụng

công

nghệ

cứu

là:
phải?

thuyết?
mới?

Phân tích các kết quả thí nghiệm và quan sát thực địa để so sánh với một lí thuyết
đã
Giải

kiểm

quyết

một

vấn

chứng?
đề

kĩ

thuật?

V.v.
Lựa chọn nguồn tài nguyên và công cụ tìm kiếm
Mở đầu
Khi đã có được một chủ đề xác định, cũng như đã đặt ra các mục tiêu nghiên cứu
rõ ràng, bước tiếp theo là lựa chọn những nguồn thông tin phù hợp nhất để tìm
kiếm tài liệu tham khảo.
Có hai bước lựa chọn:


lựa chọn loại tài liệu cần tham khảo;
lựa chọn loại công cụ giúp tìm kiếm các tài liệu tham khảo phù hợp.
Tương ứng với các loại tài liệu khác nhau sẽ có những nguồn cung cấp khác nhau.
Và sự lựa chọn nguồn tài nguyên và công cụ tìm kiếm tuỳ thuộc vào chủ đề cần
tìm kiếm cũng như quan điểm tiếp cận.
Để hiểu rõ đặc điểm các nguồn tài liệu, cần hiểu rõ chu trình xuất bản thông tin
khoa học kĩ thuật, được biểu diễn theo sơ đồ dưới đây.

Loại

tài

Ý

liệu

tưởng

nghiên

cứu

Đặc

điểm

Ý tưởng nảy sinh trong đầu một nhà nghiên cứu hay một nhóm nghiên cứu.
Đặt

vấn

Phát

đề

triển

nghiên
ý

cứu,

tưởng

lập

giả

qua

Loại

thuyết,

thời

đánh

gian

giá

dài

hiện

trạng.

nghiên

cứu.

tài

Thông

liệu

báo

cá

nhân

Đặc

điểm

Trao đổi, thảo luận về những kết quả nghiên cứu và/hoặc kết luận ban đầu giữa các
chuyên gia, đồng nghiệp, thông qua nhiều phương tiện khác nhau như:
gặp

mặt

không

chính

viết

thư

riêng/thư

thức;

điện

tử;

họp
viết

nhóm;
bài

trên

các

diễn

đàn

thảo

luận

chuyên

môn

trên

mạng;

v.v.
Loại
Báo
Đặc

tài
cáo

hội

nghị

liệu
(không

xuất

bản)
điểm

Giới thiệu các kết quả nghiên cứu và kết luận ban đầu trong các hội thảo, hội nghị

mà ban tổ chức không tập hợp các bài báo cáo lại để in và công bố chính thức.
Loại

tài

Báo

liệu

cáo

nghiên

cứu

Đặc

điểm

Công bố các tài liệu dưới dạng chờ in, báo cáo kĩ thuật hoặc khoá luận, luận văn,
luận án thực hiện ở các đơn vị đào tạo – nghiên cứu (được gọi là “văn liệu xám” –
grey

literature/littérature

Loại

tài

Báo
Kỉ

grise).
liệu

chuyên
yếu

hội

ngành
nghị

(xuất

Đặc

bản)
điểm

Công bố các kết quả nghiên cứu và kết luận khoa học được thừa nhận trong giới
khoa

học

chuyên

ngành,

thông

qua:

các hội thảo, hội nghị mà ban tổ chức có lập hội đồng khoa học, in kỉ yếu và công
bố

chính

thức;

các tạp chí chuyên ngành: các tạp chí có uy tín khoa học cao phải có ban biên tập
chuyên ngành, hệ thống phản biện chuyên gia, chuyên viên sửa lỗi kĩ thuật và thời
hạn đăng bài được tổ chức chặt chẽ.
Loại tài liệu
Cơ sở dữ liệu và chỉ mục khoa học


Đặc điểm
Có nhiều cơ sở dữ liệu, như Current Content, chuyên tập hợp các bài báo đăng trên
tạp chí chuyên ngành, dưới dạng tóm tắt hoặc đôi khi toàn văn, phát hành thành
các phiên bản CD-ROM, truy cập trực tuyến hoặc chỉ mục in.
Loại tài liệu
Sách chuyên ngành
Đặc điểm
Các kết quả nghiên cứu được thừa nhận sau một thời gian đủ dài (khoảng từ 3 năm
trở lên) thường được các chuyên gia tập hợp lại, hệ thống hoá thành tri thức khoa
học và viết thành sách hoặc chuyên khảo (monograph/monographie).
Loại tài liệu

Sổ tay chuyên ngành
Bách khoa thư
Đặc điểm
Các sổ tay chuyên ngành là những ấn bản không định kì, có tính chất định hướng
tham khảo về những chủ đề chuyên biệt trong từng chuyên ngành.
Các bách khoa thư là những ấn bản tham khảo tổng quát, phản ánh một cách tương
đối hoàn chỉnh và có hệ thống các tri thức khoa học đã được thừa nhận. Có các
bách khoa thư phổ thông và bách khoa thư chuyên ngành, với độ sâu tri thức
chuyên ngành khác nhau.


Trong hệ thống các loại tài liệu khoa học cơ bản nói trên, những yếu tố cơ bản nhất
quyết định giá trị khoa học của một tài liệu là:
tính chính xác và khách quan khoa học của tài liệu;
quy trình công bố thông tin được tổ chức với sự phản biện khoa học chặt chẽ;
uy tín, kinh nghiệm xuất bản khoa học của đơn vị phát hành tài liệu;
uy tín, kinh nghiệm khoa học của tác giả.
Cho dù tính chất đề tài nghiên cứu là gì, việc cần thiết là phải tìm kiếm tài liệu
tham khảo.
Với ý tưởng ban đầu đã có, có thể tham khảo các từ điển giải thích chuyên ngành
và các bách khoa thư để có cái nhìn chung cơ bản về vấn đề cần nghiên cứu.
Sau đó, có thể tìm các sách chuyên khảo, thông qua các thư mục thư viện, và các
bài báo chuyên ngành được giới thiệu trong các cơ sở dữ liệu tóm tắt, để nắm bắt
mọi biên độ của vấn đề cần tìm hiểu.
Trong một số trường hợp, có thể cần tham khảo thêm một số loại tài liệu đặc thù
như: các văn bản nhà nước, các tài liệu nghe nhìn, các bản đồ, hình ảnh, v.v., nhằm
hoàn chỉnh một sơ đồ tổng quát của chủ đề đang quan tâm, từ đó sẽ xác định giới
hạn phạm vi cần tập trung nghiên cứu một cách dễ dàng hơn.

Lựa

chọn

nguồn

tài

nguyên

và

công

cụ

tìm

kiếm

Đặc điểm các nguồn tài nguyên
Có nhiều cách phân loại các nguồn tài nguyên thông tin khoa học và kĩ thuật.
Theo phương tiện phát hành: tài liệu in trên giấy (sách, báo); tài liệu trên băng đĩa
từ (băng cassette, video); tài liệu trên đĩa quang (CD-ROM, DVD); tài liệu chỉ phát
hành trên Internet; v.v.
Theo phương thức phân phối: ấn bản thương mại (sách, báo, tài liệu bán trên thị
trường); ấn bản phi thương mại (khoá luận, luận văn, luận án, báo cáo kĩ thuật,…
gọi chung là “văn liệu xám”).
Theo độ sâu chuyên môn: tài liệu khoa học phổ thông; tài liệu khoa học kĩ thuật
chuyên ngành.

Theo phương thức soạn thảo:
Tài liệu nguyên cấp (primary document/document primaire): cung cấp thông tin
gốc, trực tiếp, nghĩa là người đọc tiếp nhận thông tin đúng ở trạng thái mà tác giả
đã viết. Các tài liệu dạng này là: sách, bài báo chuyên ngành, luận án, báo cáo, từ
điển, bách khoa thư, băng đĩa khoa học, v.v.
Tài liệu thứ cấp (secondary document/document secondaire): cung cấp các thông
tin nhận diện, định vị hoặc phân tích tài liệu nguyên cấp. Các thông tin dạng này
thường gặp ở các thư mục thư viện, các cơ sở dữ liệu tóm tắt, các chỉ mục khoa
học, v.v.


Tài liệu tam cấp (tertiary document/document tertiaire): mô tả và đánh giá tổng
hợp thông tin từ các nguồn thứ cấp và nguyên cấp. Tài liệu dạng này giống tài liệu
thứ cấp ở chỗ cung cấp thông tin nhận diện, định vị tài liệu nguyên cấp, nhưng
khác ở chỗ có tổng hợp, phân tích và sắp xếp lại thông tin gốc. Tài liệu tam cấp
thường gặp là: bài viết niên giám chuyên ngành (annual review/revue de la
littérature annuelle); bài tổng hợp tài liệu (literature review/revue de la littérature);
v.v.

Hiểu rõ đặc điểm các nguồn tài nguyên này có thể giúp lựa chọn tốt công cụ tìm
kiếm phù hợp với loại tài liệu cần tham khảo.
Các thư mục thư viện: giúp tìm kiếm được các tài liệu nguyên cấp được lưu trữ
trong thư viện như sách, tạp chí (theo tựa báo), tài liệu nghe nhìn, các văn bản nhà
nước, các luận văn, luận án, v.v. Nhiều thư viện lớn hiện nay đã tin học hoá thư


mục để có thể tra cứu trực tuyến, với nhiều chức năng tìm kiếm theo tên tác giả,
tựa tài liệu, từ khoá, chủ đề, v.v.
Các cơ sở dữ liệu tóm tắt: sắp xếp thông tin theo một cấu trúc, trật tự rõ ràng, giúp
tìm kiếm dễ dàng các tài liệu nguyên cấp (phổ biến nhất là các bài báo đăng trên

các tạp chí chuyên ngành) theo nhiều tiêu chí khác nhau: tác giả, tựa tài liệu, chủ
đề, từ khoá, năm xuất bản, v.v. Trước đây thường được phát hành dưới dạng bản in
hoặc đĩa CD-ROM, nhưng hiện nay đa số các cơ sở dữ liệu này đều có phiên bản
trực tuyến. Thường chỉ tìm thấy bài tóm tắt, nhưng có thể có một số bài toàn văn.
Các danh bạ mạng và bộ máy tìm kiếm trên Internet: cho phép tìm kiếm gần như
đủ loại tài liệu được đăng trên hệ thống Mạng toàn cầu (World Wide Web), kể cả
các nguồn tài liệu nguyên cấp hay thứ cấp. Tuy nhiên, tính phù hợp và độ tin cậy
của thông tin tìm được bằng các công cụ này không phải lúc nào cũng tốt, thường
đòi hỏi người tìm kiếm phải biết đánh giá nghiêm túc các kết quả tìm thấy và chọn
lọc những tài liệu có giá trị.
Các nguồn tài nguyên truyền thống
Thông thường, địa điểm đầu tiên cần nghĩ đến khi tìm kiếm tài liệu tham khảo
khoa học, đó là các thư viện và trung tâm tài liệu.
Thư viện


Có thể hiện nay các thư viện Việt Nam (thư viện quốc gia, thư viện chuyên ngành
khoa học, thư viện đại học,…) chưa có đủ một lượng tài liệu mới dồi dào, phong
phú, đáp ứng nhu cầu của đông đảo các nhà nghiên cứu thuộc nhiều lĩnh vực,
nhưng điều đó đang thay đổi từng ngày một. Đồng thời, không thể bỏ qua lượng tài
liệu tuy cũ nhưng có tính chất kinh điển, căn bản, đã được chọn lọc và tích luỹ
trong thời gian dài. Và vẫn có một xác suất không nhỏ có thể tìm thấy những tài
liệu thực sự quan trọng cho một đề tài nghiên cứu.
Các loại tài liệu lưu trữ ở thư viện bao gồm sách, tạp chí, tài liệu nghe nhìn, các
văn bản nhà nước, các luận văn, luận án, v.v., được sắp xếp và phân loại một cách
khoa học, trật tự.
Để phục vụ tra cứu, các thư viện thường lập các phiếu thư mục mô tả vắn tắt về tài
liệu được lưu trữ (phổ biến nhất là sách), theo một hệ thống được quy định riêng.
Qua các phiếu thư mục, có thể tìm thấy tên tác giả, tựa tài liệu, thông tin ấn loát
(năm xuất bản, phương tiện phát hành, số trang hoặc dung lượng, v.v.) Các phiếu

thư mục có thể được sắp xếp theo chủ đề, theo tên tác giả hoặc theo tựa tài liệu, tuỳ
theo cách tổ chức của thư viện.
Với sự phát triển của công nghệ thông tin và Internet hiện nay, việc tin học hoá hệ
thống thư mục của các thư viện là xu thế tất yếu. Nhiều thư viện lớn hiện nay đã tin


học hoá thư mục để có thể tra cứu trực tuyến, với nhiều chức năng tìm kiếm theo
tên tác giả, tựa tài liệu, từ khoá, chủ đề, v.v.
Thư viện Quốc gia Việt Nam: />Thư viện Quốc hội Hoa Kì: />Thư viện Anh quốc: />Thư viện Quốc gia Pháp: />V.v.
Sử dụng các thư mục thư viện có những ưu điểm và nhược điểm riêng, được tóm
tắt trong bảng dưới đây.
Ưu điểm
Tài liệu có sẵn
Các tài liệu lưu trữ trong thư viện thông thường đều sẵn sàng để người đọc mượn
tham khảo, ngoại trừ những trường hợp đặc biệt. Các tài liệu dù cũ hay mới đều
được lập phiếu thư mục.
Chất lượng tài liệu được kiểm chứng
Thông thường, bộ phận nhập tài liệu của thư viện đều có sự kiểm tra, lựa chọn để
đảm bảo giá trị, tính phù hợp và lợi ích của tài liệu được nhập vào.
Dễ tìm kiếm
Các tài liệu thường được sắp xếp theo chủ đề trên các kệ sách, do đó nếu tìm được


một tài liệu phù hợp với nhu cầu thì dễ dàng tìm thấy nhiều tài liệu khác cùng chủ
đề, có thể cũng rất hữu ích cho đề tài.
Nhược điểm
Lượng tài liệu có hạn
Thư viện chỉ có thể giúp người đọc tiếp cận với những tài liệu mà thư viện có lưu
trữ.
Không thống kê các bài báo (tạp chí chuyên ngành)

Trong thư mục của thư viện thường chỉ liệt kê đến tựa báo, tựa tạp chí chuyên
ngành mà không liệt kê đến từng bài báo như trong các cơ sở dữ liệu tóm tắt.
Thông tin chậm cập nhật
Hầu hết các tài liệu liệt kê trong thư mục của thư viện đều đã được xuất bản trước
đó một thời gian, hoặc đề cập đến những sự kiện xảy ra từ khá lâu (thường từ 2-3
năm trở lên). Do đó, thông tin mà các tài liệu này cung cấp có thể không có nhiều
tính thời sự.
Các trung tâm tài liệu
Bên cạnh hệ thống thư viện được tổ chức quy củ, chặt chẽ, các trung tâm tài liệu
(của các đơn vị nghiên cứu, các tổ chức chuyên môn,…) có quy mô nhỏ hơn,
nhưng bù lại, các tài liệu lưu trữ có tính đặc thù chuyên môn cao, nhất là các tài
liệu tập trung về một số chủ đề chuyên biệt, là thế mạnh hay mối quan tâm ưu tiên
của từng đơn vị.


Thông tin về các trung tâm này có thể tìm thấy trong danh bạ các đơn vị chuyên
ngành, hoặc đôi khi có thể trên Internet.
Các tủ sách chuyên ngành
Đây là dạng “trung tâm tài liệu thu nhỏ”, thường gặp ở các bộ môn hoặc khoa ở
trường đại học, các phòng thí nghiệm, v.v. Các tài liệu cũng có tính đặc thù cao.
Nói chung, trong xu thế phát triển mạnh mẽ của các nguồn tài nguyên trên Mạng,
các nguồn tài nguyên truyền thống dễ bị các nhà nghiên cứu quên lãng hoặc bỏ qua
khi tìm tài liệu. Tuy nhiên, cần khẳng định lại rằng, nếu biết cách khai thác nghiêm
túc các nguồn tài nguyên truyền thống kể trên, nhà nghiên cứu hoàn toàn có thể tìm
được những tài liệu tham khảo có giá trị cho đề tài của mình. Vấn đề then chốt là
xác định được loại tài liệu nào cần, có ở đâu, để tiếp cận được một cách hiệu quả.
Các cơ sở dữ liệu
Các cơ sở dữ liệu thông tin khoa học kĩ thuật thường được các công ti, tổ chức lớn
xây dựng, bằng cách tập hợp thông tin tóm tắt từ rất nhiều các tạp chí chuyên
ngành khác nhau, sắp xếp và tổ chức sao cho việc tìm kiếm thông tin (chủ yếu là

các bài báo đăng trên các tạp chí chuyên ngành) được dễ dàng hơn.


Thông tin về các tài liệu thường được cung cấp ở dạng tóm tắt, với tên tác giả, tựa
bài, tựa tạp chí, thông tin ấn loát (năm, tập, số, trang), có hoặc không có bài giới
thiệu tóm tắt nội dung (abstract/résumé) chính.
Mỗi cơ sở dữ liệu có cách tra cứu khác nhau, nhưng thông thường đều cung cấp
nhiều khả năng kết hợp các công thức tìm kiếm khác nhau, từ đơn giản đến nâng
cao. Phần lớn đều cho phép mở tài khoản tra cứu miễn phí nhằm lưu trữ các kết
quả đã tìm kiếm, lịch sử các phiên làm việc, gửi kết quả hoặc thông báo, theo dõi
tin tức qua thư điện tử, v.v.
Có nhiều kiểu cơ sở dữ liệu: tra cứu tóm tắt hoàn toàn miễn phí, không có toàn
văn; tra cứu tóm tắt miễn phí, truy cập toàn văn thu phí; cả tra cứu và truy cập đều
thu phí; tra cứu tóm tắt miễn phí và truy cập một số tài liệu miễn phí; v.v.
Ưu điểm và nhược điểm của các cơ sở dữ liệu được tóm tắt trong bảng dưới đây:
Ưu điểm
Bổ khuyết cho các thư mục thư viện
Giúp tìm kiếm các tài liệu mà thư mục thư viện không thống kê, chủ yếu là các bài
báo chuyên ngành.
Thông tin cập nhật
Giúp tìm được những thông tin mới mẻ, cập nhật, có tính thời sự.