Giáo trình một số vấn đề về làng xã cổ truyền việt nam (chuyên đề dành cho sinh viên ngành lịch sử) phần 2

Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 27 -

CHƯƠNG III
KẾT CẤU XÃ HỘI
I. CÁC LOẠI HÌNH TỔ CHỨC XÃ HỘI
Theo ý kiến của nhiều nhà văn hóa học thì tổ chức đời sống liên
quan đến cuộc sống của cả cộng đồng quan trọng nhất ở ba lónh vực: tổ chức
quốc gia, tổ chức nông thôn và tổ chức đô thò. Đối với các nền văn hóa
phương Tây chuyển từ du mục sang đô thò, thì tổ chức đô thò giữ vai trò quan
trọng. Còn đối với nền văn hóa nông nghiệp như Việt Nam thì tổ chức nông
thôn lại là lónh vực quan trọng nhất. Nó chi phối cả tổ chức quốc gia và tổ
chức đô thò, cả diện mạo xã hội lẫn tính cách con người.
Cuộc sống nông nghiệp phụ thuộc vào thiên nhiên và trong hoàn
cảnh ứng xử với môi trường tự nhiên và môi trừơng xã hội, người Việt đã
phải dựa vào nhau, liên kết với nhau mà sống. Cho nên, nét đặc trưng số
một của làng Việt cổ truyền là tính cộng đồng. Cộng đồng đa chức năng và
liên kết chặt.

1. Tập hợp người theo đòa vực ngõ, xóm
Cho đến nay loài người có hai phương thức để hình thành nên các tụ
điểm – cộng đồng dân cư đó là: tập hợp người theo quan hệ huyết thống và
tập hợp người theo quan hệ láng giềng. Hiển nhiên làng Việt cổ truyền là
đơn vò tụ cư trong tiến trình phát triển được tập hợp lại theo phương thức thứ
hai. Nói một cách khác, sự tập hợp này đã dẫn đến hiện tượng cư dân trong
làng xã Việt không nhất thiết ai cũng là họ hàng của ai, quan hệ láng giềng
lấn át quan hệ huyết thống nghóa là đối với nhau họ không nhất thiết phải có
mối quan hệ huyết thống mà về cơ bản chỉ là người “dưng nước lã” – người
“hàng xóm – láng giềng” cùng nhau sống trên một đòa vực gồm một khu đất
cư trú và một khu đất trồng trọt.

Ở phương Tây, các gia đình sống gần nhau cũng có quan hệ với
nhau. Nhưng các hộ gia đình phương Tây đa số sống theo hình thức trang
trại. Quan hệ giữa các gia đình này có phần lỏng lẻo và mang nặng tính xã
giao K. Marx nhận xét một cách dí dỏm rằng nông thôn phương Tây là cái
bao tải khoai tây (mà trong đó mỗi gia đình là một củ khoai tây). Đổ bì
khoai tây đó ra thì mỗi củ lăn đi một nẻo. Nông thôn Việt Nam – làng xã
Việt Nam cổ truyền thì lại khác với nhiều nguyên do : thứ nhất, để đáp ứng
với nhu cầu đối phó với môi trường tự nhiên, nhu cầu của nghề lúa nước
mang tính thời vụ và cần đông nhân lực. Thứ hai, để đối phó với môi trường
xã hội, cả làng và thậm chí cả liên làng phải hợp sức đối phó nhằm chống
lại nạn trộm cướp và lớn hơn cả là họa xâm lược của các thế lực bên ngoài.
Chính vì vậy mà người Việt Nam đã sớm liên kết với nhau chặt chẽ “bán

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 28 -

anh em xa, mua láng giềng gần”. Nguyên tắc này bổ sung cho nguyên tắc
“một giọt máu đào hơn ao nước lã” trong căn tính sống của người Việt
không thể thiếu được bà con họ hàng, nhưng cũng không thể thiếu được bà
con hàng xóm.
Xóm ngõ là phân thể của làng về mặt cư trú và có cuộc sống riêng
của chúng. Một cuộc sống không ồn ào, có thể nói là thầm lặng được kết
tinh trong một hình thái thờ phụng giản đơn nhưng bền chặt : thờ thổ thần
của xóm, của ngõ (nơi thờ tự là cây hương, miếu, lầu ở đầu xóm, ngõ), lấy

việc tế tự theo một lòch gần khớp với lòch nghi lễ của làng làm thời gian
biểu.
Trên bình diện công việc chung của làng, của xã, của xóm là cái
khung đòa vực mà chính quyền quân chủ ở cấp xã lựa chọn để tổ chức việc
bảo vệ an ninh tập thể (tuần xóm). Đồng thời cũng là một tổ chức mà chính
quyền quân chủ ở cấp xã dựa vào để làm tròn nhiệm vụ với chính quyền
trung ương như thu thuế và điều động nhân lực (bắt phu / lính).
Và cuối cùng, nếu ta nhìn vào ngõ xóm của người Việt dưới góc độ
đất đai canh tác thì ngõ xóm không phải là những đơn vò phân cấp công
điền, công thổ. Một chút ít “ruộng hậu” nếu có cũng không đủ sức để tạo
điều kiện trong ngõ xóm có một diện mạo kinh tế hoàn chỉnh. Như vậy sự
thiếu hụt về thế lực kinh tế của ngõ xóm càng cho thấy khái niệm ngõ, xóm
chỉ liên quan đến khu đất cư trú của làng, nó không dính líu gì đến khu đất
trồng trọt. Xóm, ngõ chỉ là những phân thể thuần túy của làng xã về mặt tụ
cư, hoàn toàn không thể là một đơn vò kinh tế – chính trò – một tế bào của xã
hội Việt Nam thời phong kiến.
Cách tổ chức nông thôn dựa trên đòa bàn cư trú, dựa trên quan hệ
hàng ngang – theo không gian được gọi là nguồn gốc của tính dân chủ, bởi
lẽ trong cộng đồng ngõ xóm muốn có quan hệ tốt đẹp lâu dài; muốn giúp đỡ
nhau thì phải tôn trọng, bình đẳng. Đó là loại hình dân chủ sơ khai, dân chủ
làng mạc.
Tuy nhiên tính dân chủ bình đẳng kéo theo mặt trái của nó là tính
dựa dẫm, ỷ lại và thói đố kỵ, cào bằng.

2. Tổ chức dòng họ
Làng Việt Nam là một phức hợp của nhiều tổ chức xã hội mà trước
hết là dòng họ. Đây là mối liên kết bền vững nhất trong tổ chức cộng đồng
làng xã Việt Nam.
Một số nhà nghiên cứu cho rằng họ, trước hết không phải là đại gia
đình phụ quyền, vì nó không phải là đơn vò kinh tế, không phải là cái bếp

tập hợp nhiều gia đình hạt nhân tự xưng là cùng tổ tiên dưới một mái nhà
chung. Họ chỉ có thể được xem là một dạng đặc biệt của gia đình mở rộng
mà tác dụng chính đối với các thành phần của nó (tức là những đại gia đình
hợp thành nó) là tạo ra niềm cộng cảm dựa trên cơ sở huyết thống.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 29 -

Tổ chức dòng họ ở Việt Nam không nặng nề như ở Trung Quốc và
Nhật Bản. Người Việt vẫn lấy gia đình cá thể làm cơ sở. Cây lúa nước mở
rộng từ miền núi xuống đồng bằng đến ven biển đã “làm nhạt” quan hệ họ
hàng, chia nhỏ họ hàng thành kiểu gia đình hạt nhân, nhưng quan hệ họ
hàng vẫn tồn tại khá chặt. Trải qua hàng ngàn năm, dòng họ như càng ngày
càng thắt chặt hơn, nó gắn bó các gia đình tiểu nông thành từng khối.
Tổ chức họ “viện đến nhiều chất đốt”: Một “cương lónh” về quan hệ
huyết thống (gia phả); những “thủ lónh” (tộc trưởng, chi trưởng); một hệ
thống tín ngưỡng thế tục (hình thái thờ phụng tổ tiên – nhà thờ họ); một cơ
sở kinh tế rất nhỏ bé để nuôi dưỡng hình thái thờ phụng ấy (ruộng họ).
Nhưng trong đó (có lẽ) tín ngưỡng thờ tổ tiên là đặc trưng tín ngưỡng của
người Việt góp phần không nhỏ trong việc cố kết/ thắt chặt các quan hệ họ
hàng.
Trong mạng lưới vô vàn những mâu thuẫn của làng Việt, từng hộ gia
đình nhỏ tìm đến/ thấy trong tổ chức dòng họ không phải là sự viện trợ vật
chất mà là chỗ dựa tinh thần, và đôi khi “chính trò” nữa với quan niệm dân

dã: “một người làm quan cả họ được nhờ”, “cháu nó lú nhưng chú nó khôn”
hay “họ chín đời còn hơn 10 người dưng”…
Có những người cho rằng quan hệ tông tộc trong làng Việt có từ thời
công xã nguyên thủy và trong khi xã hội có giai cấp thì quan hệ này sẽ bò
“mờ” đi hoặc bò giai cấp thống trò phá hủy, hoặc bò kinh tế hàng hóa bào
mòn. Nhưng thực tế chứng minh trong những thế kỷ gần đây, quan hệ dòng
họ – tổ chức tông tộc không phải là lỏng lẻo, suy yếu dần mà trái lại nó
càng được củng cố thêm. Sự phát triển của kinh tế hàng hóa trong thời kỳ
phong kiến hậu kỳ (suy vong và tan rã) chưa đủ sức làm suy yếu quan hệ
tông tộc – họ hàng. Ngược lại dưới tác động của tư tưởng Nho giáo, của
chính sách thống trò của nhà nước phong kiến thì mối quan hệ này được thắt
chặt nhiều hơn, ràng buộc nhiều hơn.
Nhà nước phong kiến dựa vào tông tộc để thống trò, lợi dụng tông tộc
làm chỗ dựa cho vương quyền. Sự kết hợp vương quyền với dòng họ đã tạo
ra những danh gia vọng tộc. Chính quyền phong kiến thời Nguyễn, cả thực
dân Pháp trong những năm 20 và 30 của thế kỷ XX cũng đặc biệt lợi dụng
dòng họ để thống trò nhân dân. Luật Gia Long quy đònh trong họ hàng phải
chòu trách nhiệm quản lý dòng họ, bố mẹ phải cùng chòu tội lỗi của cả con
và cháu. Chế độ phong kiến Việt Nam đề cao gia tộc, gia trưởng, pháp lý
hóa các quan hệ họ hàng, tạo ra một dạng thức “phong kiến mang đậm tông
tộc chủ nghóa”. Cái gọi là Hội đồng tộc biểu hay ban tộc biểu ở các làng xã
thời Pháp thuộc chỉ là sự lợi dụng tông tộc, dòng họ của chính quyền phong
kiến thực dân.
Họ hàng căn bản không đối lập với làng xã, có khác biệt nhưng vẫn
thống nhất với làng xã. Họ hàng liên quan với làng thông qua tổ chức giáp.
Tổ chức họ có vò trí khá quan trọng (có nơi là nòng cốt của làng) đã góp
phần củng cố thêm quan hệ làng xã và dó nhiên hỗ trợ cho kinh tế tiểu nông,
giúp cho kinh tế tiểu nông khắc phục được những trở ngại, khó khăn trong

___________________________________________________________

Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 30 -

sản xuất và sinh hoạt. Tuy nhiên quan hệ huyết thống là quan hệ theo lối
hàng dọc – theo thời gian – theo tôn ti, ngoài mặt tích cực nhất đònh cũng
nảy sinh mặt trái đó là tính gia trưởng và “tông tộc chủ nghóa” làm mềm yếu
các quan hệ xã hội, các quan hệ pháp luật . Nếu không khống chế nổi thì
thậm chí có nơi, có lúc nó còn vượt lên đứng trên các quan hệ giai cấp và
quan hệ pháp luật. Đó cũng là điều lưu ý trong xã hội hiện đại!
Ngày nay, hiện tượng “phục hồi” dòng họ ở Việt Nam trên một mặt
nhất đònh chính là nhân tố, là yêu cầu góp phần đảm bảo an toàn ổn đònh xã
hội. Nhưng hiện tượng này cũng góp thêm phần gây ra tiêu cực trong xã hội,
ở một số nơi, một số người. Trước hết đó là hiện tượng như bè phái, cục bộ,
đưa đến kèn cựa giữa các dòng họ dẫn đến sự mất đoàn kết, giảm đi tính
cộng đồng dân chủ của làng xã. Hiện tượng dòng họ gây thanh thế trong các
tổ chức chính quyền và đoàn thể để tạo ra cái gọi là “của họ” là hiện tượng
rất đáng quan tâm, cần cảnh giác và ngăn chặn thứ “chủ nghóa tông tộc, họ
hàng này!”

3. Tập hợp người theo tổ chức phường hội.
Làng Việt Nam còn có phường hội, một mối dây ràng buộc con
người ngoài tổ chức họ.
Phường là tổ chức nghề nghiệp của những người làm nghề thủ công
và buôn bán. Phường thủ công hay buôn bán đều có những qui đònh cụ thể
gọi là phường lệ để ràng buộc người cùng nghề, ổn đònh sản xuất, chống

cạnh tranh. Nội dung quy đònh của phường chủ yếu là tương trợ những điều
kiện làm ăn (như cho vay vốn chòu lãi nhẹ), về giá cả mua bán nguyên liệu
và thành phẩm để bảo đảm mối đoàn kết của những người cùng nghề
nghiệp.
Phường lệ (có văn bản hay không có văn bản) là kỷ luật bắt buộc đối
với tất cả các thành viên, là mối dây ràng buộc khá chặt chẽ đối với những
người làm nghề thủ công hoặc buôn bán.
Làng Việt còn có các hội, tổ chức theo giới tính, theo chức nghiệp và
theo lứa tuổi như hội Tư văn, Tư võ, hội làng binh của những người có học,
của những người đi lính và của các quan văn, quan võ về làng; hội theo giới
tính (chồng xếp trên là tôn giáo) như hội Chư bà; hội theo lứa tuổi có hội
mục đồng (của trẻ chăn trâu); hội lão (của những người già cả) …
Sự ràng buộc của những loại hội này không chặt chẽ bằng phường và
họ, nhưng nó cũng góp phần ràng buộc cư dân theo một đònh hướng “tương
thân, tương ái” về luân lý và đạo đức.

4. Tập hợp người theo giáp.
Nếu như trong làng xã cổ truyền Việt Nam, ngõ xóm và tổ chức họ
là biểu thò quan hệ láng giềng và huyết thống, thì tổ chức giáp đònh vò trong

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 31 -

làng xã Việt Nam là tổ chức được coi là “đa diện” quản lý con người, và là

tổ chức được rất nhiều nhà nghiên cứu để tâm lưu ý và không ít những tranh
luận, ý kiến trái chiều, bên cạnh những vấn đề lớn đã được thống nhất trên
một số điểm như sau :
- Giáp là loại hình tổ chức xuất hiện muộn, được đònh vò chủ yếu ở
Bắc Bộ và một số tỉnh miền Trung.
- Giáp là một tổ chức xã hội, là cơ cấu tổ chức ẩn tàng, một tổ chức
chìm sâu trong cộng đồng làng xã để “hoà giải” các mối quan hệ láng giềng
(chiều ngang – chiều bình đẳng) và dòng họ (trục đứng – chiều áp đặt, gia
trưởng).
- Giáp là tổ chức của đàn ông, được phân biệt theo ba lớp tuổi : ti ấu,
đinh , lão.
Khi một gia đình sinh con trai, bố đứa trẻ hoặc người giám hộ biện
một cái lễ nhỏ mọn trình giáp trưởng để xin cho đứa trẻ được vào giáp. Ở độ
tuổi ti ấu, thành viên của giáp không phải gánh vác những nghóa vụ của
làng, nước và dó nhiên nó cũng không được hưởng phần ruộng đất công làng
xã. Quyền lợi duy nhất mà nó được hưởng đó là phần xôi thòt mỗi khi hàng
giáp có hội họp, cúng tế ở đình làng.
Đến khi 18 tuổi, người thanh niên đó phải sắm một lễ vật để trình
lên hàng giáp để được lên đinh (tráng) và từ đây họ mới được coi như thành
viên chính thức của giáp. Họ vừa có nghóa vụ đóng sưu thuế, đi lính, đi phu
cho nhà nước, đồng thời họ còn phải tham gia vào những hoạt động lao động
công ích hay phục vụ trong các lễ hội, đình đám của làng. Nhưng ở độ tuổi
đinh, họ được hưởng những quyền lợi về mặt vật chất và tinh thần. Quyền
lợi đó bao gồm: được nhận ruộng đất khẩu phần (ruộng đất công làng xã
chia cho để cày, cấy) và có chỗ ngồi trên chiếu nhất đònh ở đình làng (ban
đầu chiếu dưới, sau theo tuổi tác mà chuyển dần lên chiếu trên) trong các
kỳ tế lễ, họp hành, ăn uống.
Vinh dự tối cao của các thành viên trong giáp là lên lão. Thông
thường tuổi lên lão trong làng Việt xưa là 60. Tuy nhiên nhiều làng có lệ
riêng quy đònh tuổi lên lão là 50 hoặc 55, thậm chí có làng còn cho các

thành viên lên lão sớm, thậm chí là quá sớm ở tuổi 49.
Lên lão là xênh xang, ra đình được ngồi chiếu trên; là lớp tuổi được
cả giáp, cả làng trọng vọng. Cụ ông cao tuổi nhất làng được gọi là tiêu chí
thủ chỉ.
Trong dạng thức được tạo bởi cơ tầng văn hoá nông nghiệp trồng lúa
nước, trong tổ chức cộng đồng của người Việt yếu tố “trọng xỉ” được đề cao.
Người ta vẫn “kính lão đắc thọ – kính già già để tuổi cho”. Khi làng xã “có
việc”, các cụ già tùy theo tuổi tác – bất luận thành phần nào được ngồi
ngang hàng thậm chí cao hơn so với các quan viên chức sắc trong chiếu đình
làng. Có nơi lệ làng còn qui đònh tôn vinh các cụ già là quan lão, quan anh.
Vò trí do tuổi tác mang lại gọi là xỉ tước hay thiên tước : “triều đình trọng
tước, hương đẳng trọng xỉ” là vậy.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 32 -

Kính trọng thì rất kính trọng, nhưng về quyền hành và quyền lợi thực
thì không còn khi đã ở tuổi nghỉ ngơi của các cụ. Các cụ đươcï miễn sưu
thuế, miễn đi phu, đi lính và dó nhiên các cụ cũng “bò miễn” nhận phần
ruộng đất công làng xã. Quyền hành được trao vào tay lớp tráng niên. Vì
vậy, lễ lên lão cũng được gọi là lễ ra lão : “Xuất lão vô sự; mũ nỉ che tai;
gác bỏ ngoài tai mọi sự đời”.
- Xét về nguồn gốc ban đầu, hẳn là giáp ở Việt Nam đã được tổ chức
theo đòa bàn cư trú. Về sau theo nguyên tắc cha truyền, con nối đã phá vỡ

mối liên hệ đòa lý này, tạo nên sự đan cài chặt giữa các thành viên trong các
tổ chức giáp khác nhau.
- Xét về cấu tạo nội bộ, giáp là tổ chức mang tính hai mặt. Nó vừa
được tổ chức theo chiều dọc (theo lớp tuổi), lại vừa được tổ chức theo chiều
ngang (những người cùng làng) . Cho nên một mặt giáp mang tính tôn ti, nó
là môi trường tiến thân bằng tuổi tác (sống lâu lên lão làng), một mặt giáp
có tính dân chủ : tất cả mọi thành viên cùng lớp tuổi đều bình đẳng như
nhau, cứ đến tuổi ấy thì có đòa vò ấy được hàng giáp quy đònh và làng xã
thừa nhận.
Một điều cần nhấn mạnh mối quan hệ chặt chẽ giữa làng và giáp,
giữa việc làng và việc hàng giáp đó chính là đinh, tráng không chỉ là thành
viên chính thức của giáp, mà qua tư cách này họ tự nhiên thành dân làng
chính thức.

II. TỔ CHỨC BỘ MÁY QUẢN LÝ.
Quản lý làng xã truyền thống (nhất là ở khu vực đồng bằng sông
Hồng) trước năm 1945 nằm trong bộ phận gọi là “quan viên làng xã”. Quan
viên làng xã được tuyển theo tập quán: vương tước và thiên tước. Vương
tước bao gồm người có phẩm hàm, có chức vụ trong quan trường hoặc có
bằng cấp ở chốn khoa trường. Còn thiên tước là tiêu chuẩn về tuổi tác,
người nào tuổi cao thì được vò trí cao hơn.
Sự sắp xếp các bậc “quan viên làng xã” tùy theo tập quán các làng
xã cụ thể – trên thực tế còn tùy theo thế lực của các bộ phận khác nhau. Xã
nào trọng “hoạn” thì sẽ cử người đã từng làm quan (hưu quan) vào cấp bậc
cao nhất. Xã nào trọng khoa thì lại cử người có bằng cấp cao nhất (dù người
đó chưa từng làm quan hay làm quan ở cấp thấp). Xã nào trọng thiên tước
thì lại cử các bô lão ở tuổi cao nhất. Vào trường hợp trọng hàng ngũ quan
viên, có nhiều người cùng có quan chức hay khoa trường như nhau thì lại có
thêm tiêu chuẩn tuổi tác cao hay thấp, tức là áp dụng thiên tước.
Gia nhập vào “quan viên làng xã” đều có những tiêu chuẩn như trên,

nếu không thì phải mua (mà làng sẵn sàng bán). Tùy theo từng làng mà
nặng bên khoa, nhẹ bên hoạn, hay ngược lại, và số lượng khác nhau nhưng
có một tiêu chuẩn phổ biến là phải khao vọng. Ở miền Bắc và miền Trung,
hầu như làng nào cũng có tục khao vọng khi được gia nhập vào hàng ngũ

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 33 -

này. Làng nào cũng có sổ hương ẩm. “Vô vọng bất thành quan” như một
nguyên tắc lớn.
Tùy theo cấp bậc khác nhau trong hệ thống quan viên mà có hình
thức khao vọng thích ứng. Nhỏ thì vọng ở xóm giáp; lớn thì vọng ở làng; lớn
nữa thì phải vọng nhiều ngày. Nhiều bản hương ước đã xác đònh cụ thể cho
từng cuộc khao vọng của từng hạng chức quan. Muốn được danh tiếng giữa
làng phải trải qua khao vọng. Danh có nhiều bậc, muốn leo lên thì phải trải
qua nhiều lần khao vọng. Ấy vậy mà không ít người cứ cố để mà lấy cái
danh – bởi cái danh cũng là một chuẩn giá trò xã hội giữa cộng đồng làng.
Có người cố đến kiệt sức rồi sau đó mang công nợ cho bản thân và cả con
cháu. Thậm chí phải bỏ làng đi nơi khác.
Quan viên làng xã có thể chia làm hai bộ phận. Chủ yếu là:
+ Nhóm kỳ dòch là bộ phận hành chính của làng xã, có ý
nghóa là nhà nước đòa phương, gồm có các Lý trưởng hay Xã trưởng và các
Phò lý, Trương tuần, Hương mục, Hương bộ… Trong nhóm này có lý trưởng
là người có quyền thế cao nhất. Kỳ dòch là trung gian liên lạc giữa xã và

chính quyền phong kiến cấp trên được dân xã cử ra (thực chất là do Hội
đồng kỳ mục cử) và được chính quyền cấp tỉnh chuẩn y. Lý trưởng có con
dấu. Mỗi văn bản hành chính trong nội bộ xã hay quan hệ với xã khác hay
với cơ quan cấp trên phải có dấu lý trưởng mới có giá trò quản lý. Dấu lý
trưởng tượng trưng cho thế lực nhà nước đến tận làng xã.
+ Nhóm kỳ mục hay còn gọi là Hội đồng kỳ mục do tiên chỉ
đứng đầu (có thứ chỉ giúp việc). miền Nam nhóm này được gọi là “Hội
Tề” do Hương cả đứng đầu. Về danh nghóa Hội đồng kỳ mục hay Hội tề là
bộ phận có quyền lực cao hơn cả kỳ dòch. Đây chính là tổ chức tự quản của
làng xã, nhiều kỳ hoạt động không hạn đònh. Ngay cả khi vương triều thay
đổi thì tổ chức này vận tồn tại. Tên gọi của từng quan viên có thể chuyển
đổi, nhưng chức nay thì vẫn duy trì. Sự phân công, phân nhiệm cho từng kỳ
mục cụ thể cũng tương đối. Hội đồng kỳ mục xét từng kỳ mục có khả năng
về lónh vực nào thì sẽ giao cho đảm nhiệm lónh vực đó như nghi lễ, trò an,
học hành… Tuy có phân công chuyên trách, nhưng từng kỳ mục cũng không
có quyền quyết đònh tất cả, mà phải trình lên hội đồng, hội đồng bàn bạc và
quyết đònh tập thể. Bởi vậy, nhiều khi khuyết chân một kỳ mục (hoặc bò loại
ra khỏi hội đồng) thì cũng không cần bổ sung ngay.
Một số làng còn có nhóm kỳ lão, gồm những người cao tuổi nhất.
Tuy không được tham gia nhiều công việc như hai nhóm trên, nhưng kỳ lão
vẫn có vai trò tư vấn cho hai nhóm trên. Nhiều khi vai trò của nhóm này
không có tác dụng, các cụ đành “mũ nó che tai”.
Hai nhóm kỳ dòch và kỳ mục cùng đồng thời tồn tại khiến cho chính
quyền làng xã là kiểu dạng “chính quyền kép”. Một hệ thống chính quyền
điều khiển làng xã mà đồng thời có hai tổ chức cùng quản ly,ù thậm chí bộ
phận kỳ mục (tự quản) lại có thế lực hơn, chi phối cả kỳ dòch (hành chính).
Quan hệ kép này làm cho kết cấu quyền lực nhà nước trong hệ thống đứng

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất

Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 34 -

của tổ chức chính quyền từ trung ương đến cấp xã bò dừng lại, bò sàng lọc
qua hội đồng kỳ mục.
Mặc khác, lý trưởng và các thành viên của hội đồng kỳ dòch không
có lương hàng tháng của nhà nước, mà chỉ có chút ít phụ cấp. Nhà nước
phong kiến và thực dân cho phép họ trích những khoản thuế, ruộng công bù
vào. Do vậy, lý trưởng và dòch mục thường phải đứng về phía kỳ mục, về
phía “làng – xã”, làm cho chính quyền nhà nước đến tận làng xã mang nội
dung “lưỡng tính”, pháp quyền chính thống đến đây bò “khúc xạ”, bò suy yếu
bớt.
Sự kết hợp theo kiểu quản lý “kép” là hiện tượng độc đáo ở Việt
Nam mà nhiều nước trên thế giới ít có.

III. HƯƠNG ƯỚC
1. Nội dung hương ước
Nhìn vào các yếu tố “rời rạc” tạo thành cơ cấu tổ chức xã hội của
làng Việt, chúng ta nhận thấy có vẻ như rất lỏng lẻo trong mối quan hệ. Nói
một cách khác, trong sinh hoạt cộng đồng của cư dân với nhiều tập hợp
trong nhiều hình thức như ngõ, xóm, họ, giáp, phường, hội … mà mỗi đơn vò
nhỏ này lại có đời sống sinh hoạt riêng của mình, tạo thành những “ốc đảo”
biệt lập.
Chất kết dính của các “ốc đảo” đó để vận hành như một đơn vò thống
nhất đó là hương ước, một phương thức quản lý nông thôn Việt Nam truyền
thống.

Các nhà nghiên cứu thường cho rằng trong quá trình hình thành và
phát triển của công xã nông thôn, cũng đồng thời là quá trình hình thành nhà
nước sơ khai trong lòch sử Việt Nam. Do vậy ở thời kỳ công xã nông thôn đã
phát triển, tuy đã có sự quản lý nhất đònh của nhà nước, nhưng làng Việt về
cơ bản vẫn ở mức độ tự trò, tự quản, đứng đầu là già làng và hội đồng công
xã nhằm giải quyết và tổ chức mọi hoạt động chung trên cơ sở những luật
tục, tục lệ mang tính chất bình đẳng, dân chủ của cộng đồng công xã. Đây
hoàn toàn chỉ là những lệ làng trong dân gian, hầu như chưa đúc kết thành
văn bản mà chỉ tồn tại dưới dạng khẩu truyền (như một số lệ tục ở đồng bào
dân tộc thiểu số ngày nay) song nó lại có giá trò chuẩn đònh hành vi rất cao
của các thành viên trong cộng đồng.
Trong suốt hơn 1000 năm Bắc thuộc, người Việt không ngừng củng
cố cộng đồng làng xóm riêng của mình để dựa vào đó, xuất phát từ đó màø
đấu tranh một cách có hiệu quả chống lại ách nô dòch và đồng hoá của kẻ
thù phương Bắc.
Từ đầu thế kỷ X trở về sau, cùng với quá trình xây dựng và củng cố
chính quyền phong kiến trung ương tập quyền Việt Nam, là quá trình can
thiệp của nhà nước vào làng và biến làng thành đơn vò hành chính cấp cơ sở.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 35 -

Đương nhiên đây cũng là quá trình hạn chế và thu hẹp quyền tự trò của làng
xã. Cuộc đấu tranh dai dẳng giữa làng xã và nhà nước, giữa tục lệ và luật

pháp, giữa truyền thống và tự trò với cách thức tổ chức quản lý tập trung
thống nhất, khiến nhà nước không thể không có những nhân nhượng nhất
đònh đối với làng xã trên nguyên tắc bảo đảm quyền quản lý của mình. Bản
hương ước ra đời vừa đáp ứng nhu cầu tự trò, tự quản của làng xã,vừa khẳng
đònh quyền quản lý làng xã của bản thân nhà nước thống trò.
Hương ước được coi là văn bản pháp lý của mỗi làng, trong đó bao
gồm các điều ước về dân sự, hình sự, các điều ước giữ gìn đạo lý, phong tục
tập quán … có liên quan đến tổ chức xã hội cũng như đời sống xã hội trong
làng. Hương ước là tấm gương phản chiếu bộ mặt xã hội cũng như đời sống
văn hoá mỗi làng. Hương ước được hình thành trong lòch sử, được điều chỉnh
và bổ sung mỗi khi cần thiết.
Một bản hương ước chính thức thành văn có thể mang nhiều tên gọi
khác nhau như hương ước, hương lệ, hương tục, khoán ước … nhưng xét về
mặt tính chất thì vẫn luôn luôn phải đảm bảo hai yếu tố luật nước và lệ
làng, trong đó lệ làng dù được khai thác đến mức tối đa, dù được trình bày
hết sức cụ thể và chi tiết nhưng vẫn phải phục tùng luật nước. Luật nước là
chuẩn mực, là thước đo, là nguyên tắc cơ bản chuẩn đònh lệ làng. Nói một
cách khác hương ước là một sự chấp nhận các tục lệ, các tập quán riêng của
mỗi làng xã trên nguyên tắc không được trái với phép nước, không được gây
phương hại đến luật hiện hành.
Về nội dung cụ thể của hương ước, do mỗi làng tùy theo đặc điểm
riêng mà có những tập tục, qui ước riêng. Bởi vậy, nhìn chung các điều
khoản ghi trong hương ước rất đa dạng và phong phú. Tuy nhiên hương ước
mỗi làng đều phản ánh những nội dung chính sau:
1. Những qui ước liên quan đến cơ cấu tổ chức và các quan hệ xã hội
trong làng như chức năng, quyền hạn và lề lối làm việc của từng tổ chức
cũng như các thành viên trong các thiết chế tổ chức ngõ xóm, giáp và hội
đồng kỳ mục, lý dòch. Các điều về phân đònh ngôi thứ trong làng theo bằng
cấp, phẩm hàm, chức tước, tài sản và tuổi tác.
2. Những qui ước về việc bảo vệ an ninh làng xã như các điều khoản

ngăn ngừa việc đánh chửi nhau, hạn chế nạn trộm cắp, tệ cờ bạc hay như
ngăn ngừa quan hệ bất chính giữa nam và nữ bằng biện pháp phạt vạ …
3. Những qui ước nhằm bảo đảm cuộc sống tâm linh của cộng đồng,
bao gồm các điều về tôn giáo, tín ngưỡng mà việc tổ chức thờ cúng thành
hoàng là trọng tâm.
4. Những qui ước về việc bảo đảm các nghóa vụ đối với nhà nước
phong kiến như nghóa vụ nộp sưu thuế (thuế đinh và thuế điền), nghóa vụ
binh dòch.
5. Các hình thức khen thưởng những người có công với làng và các
hình thức xử phạt những người vi phạm lệ làng.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 36 -

Trên đây là những nội dung cơ bản của các bản hương ước được soạn
thảo trước khi thực dân Pháp can thiệp vào làng xã Việt Nam. Để đảm bảo
tính chất nghiêm minh của hương ước, ở đa số các làng, vào thàng Giêng
hàng năm thường tổ chức lễ minh thệ (lễ ăn thề) đem hương ước ra đọc cho
toàn thể dân làng nghe và phải thề tuân thủ theo hương ước. Nếu ai vắng
mặt không có lý do sẽ bò làng phạt vạ.
Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam. Sau cuộc
chinh phục gần 30 năm, điều ước Patơnốt (6/6/1884) đã khẳng đònh chủ
quyền lâu dài của thực dân Pháp trên toàn bộ đất nước ta. Từ xã hội phong
kiến Việt Nam trở thành xã hội thuộc đòa nửa phong kiến. Trong hơn 20

năm, từ những năm cuối của thế kỷ XIX đến những năm đầu của thế kỷ
XX, thực dân Pháp vẫn giữ nguyên cơ cấu tổ chức của làng Việt, biến nó
thành công cụ thống trò, đàn áp và bóc lột nhân dân. Toàn quyền P. Doumer
đã công khai tuyên bố “cơ cấu vững chắc của làng xã An Nam được hoàn
toàn tôn trọng và còn cần được duy trì triệt để sau này cho việc cai trò của
chúng ta được dễ dàng”.
Từ đầu thế kỷ XX, nhất là sau chiến tranh thế giới lần thứ nhất (1914
– 1918), phong trào đấu tranh giải phóng dân tộc của nhân dân ta ngày càng
lan rộng tới nông thôn. Tính độc lập và tính tự trò của làng xã mà thực dân
Pháp đã từng lợi dụng để thống trò lại có tác dụng phản ngược lại. Để nắm
chặt nông thôn, thực dân Pháp đã quyết đònh tổ chức lại bộ máy hành chính
cấp làng xã mà đương thời gọi là cải lương hương chính, trong đó có phần
cải lương hương tục được thể nghiệm ở Nam Kỳ vào năm 1904, ở Trung Kỳ
1942 và Bắc Kỳ vào những năm 1921, 1941.
Thực hiện cải lương hương chính, thực dân Pháp đã khôn khéo lợi
dụng cơ chế vận hành “tam pháp quyền” tập trung của hương ước, đưa nội
dung cải lương hương chính vào hương ước, khiến cho tầng lớp kỳ mục
“thâm căn cố đếâ” ở nông thôn buộc phải im lặng rút lui ra khỏi cơ chế quản
lý làng xã để nhà nước thực dân trực tiếp quản lý hương ước làng xã trên
một số điểm như sau:
Thứ nhất: lợi dụng thế mạnh thực thi tam pháp quyền trong hương
ước, đưa các qui chế pháp lý cải lương hương chính vào nội dung hương ước,
buộc các làng xã phải tuân theo. Đây là sự lệ làng hoá phép nước.
Thứ hai: Chính quyền thực dân Pháp trực tiếp soạn thảo và quản lý
hương ước, còn làng xã chỉ là bên đối tác bò động. Làng xã mất đi quyền lập
ra hương ước.
Việc quản lý hương ước được chính quyền thực dân áp đặt rất chặt
chẽ. Các hương ước sau khi làng khai báo phải có dấu cả chữ ký của tất cả
các chức dòch trong làng để trình lên cấp trên phê duyệt. Một hương ước
được coi là hợp pháp và chỉ được thực thi khi có sự phê duyệt của chính

quyền cấp tỉnh (gồm có tổng đốc, bố chánh và viên công sứ người Pháp).
Thứ ba: Hương ước được thống nhất soạn thảo cho các làng vận
dụng. Mỗi bản gồm hai phần: chính trò, tức tổ chức hội đồng tộc biểu là lý

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 37 -

dòch; và phần thứ hai là tục lệ. Trong bản hương ước mới này, tính tự trò của
làng xã bò suy giảm. Hương ước “được coi” như điều lệ làng xã bò áp đặt từ
phía bên trên.
Mặc dù không đạt được hoàn toàn ý đồ cải lương, song một trong
những thành công của người Pháp trong thời kỳ này là đã lợi dụng truyền
thống quản lý làng xã của người Việt để thông qua hương ước, khôn khéo
đưa luật pháp của nước bảo hộ vào lệ làng, hay nói một cách khác là “lệ
làng hoá phép nước”, hướng hầu hết các mặt đời sống của làng vào “mẫu số
chung” có lợi cho thực dân Pháp.

2. Vai trò và tác động của hương ước trong quản lý làng xã.
Có một số công trình nghiên cứu khi đề cập đến nội dung hương ước
đã thấy được vai trò quan trọng trong đời sống làng Việt cổ truyền và lưu ý
đến vai trò của hương ước với tư cách là một công cụ quản lý. Nội dung đó
được thể hiện dưới các góc độ sau:
- Hương ước – công cụ điều chỉnh các mối quan hệ xã hội trong cộng
đồng làng, công cụ để quản lý làng xã.

Như đã trình bày, nội dung hầu hết các điều khoản của hương ước
quy đònh trách nhiệm và chế độ thưởng phạt trước hết và chủ yếu đối với
các cá nhân trong làng trong việc thực hiện các công việc của cộng đồng.
Với các điều khoản này, hương ước trực tiếp kiểm soát thái độ ứng xử của
các thành viên, không phân biệt già trẻ, nam nữ thuộc bất kỳ hình thức tổ
chức và giai tầng xã hội nào. Chính bằng cách trực tiếp tác động đến từng
thành viên của cộng đồng qua việc kiểm soát thái độ hàng ngày của cá
nhân, hương ước đã tạo ra sự ràng buộc, sự áp đặt và kể cả sự cưỡng chế
của cộng đồng đối với mọi người trong làng. Và nhờ đó, hương ước còn làm
được một nhiệm vụ quan trọng khác: là sợi dây nối liền các tổ chức xã hội
trong làng, giúp cho bộ máy quản lý làng xã nắm được các tổ chức cấu
thành trong guồng máy của làng, “xây” chúng lại với nhau. nắm cá nhân để
rồi nắm tổ chức và khuôn các tổ chức ấy vận hành thống nhất trong một
chỉnh thể hữu cơ, đó là vò trí pháp lý lớn nhất của hương ước.
- Hương ước – công cụ để nhà nước phong kiến can thiệp vào làng
và quản lý làng, điều hòa lợi ích giữa làng và nhà nước.
Điều đáng lưu ý, trong hương ước của đa số các làng trước khi trình
bày nội dung cụ thể, đều khẳng đònh “nước có luật lệ của nước, làng có
hương ước riêng” hay “nhà nước có pháp luật quy đònh, còn dân có những
điều ước riêng”… Có thể coi đây là lời “tuyên ngôn về quyền tự trò” của
mỗi làng đối với nhà nước phong kiến. Nhưng “tính tự trò” của làng xã trong
điều kiện nông thôn đã bò phong kiến hóa thì nội dung hương ước không thể
vượt qua khỏi “phép nước” .
Đánh giá về những mặt tích cực và hạn chế của hương ước cần phải
thấy rằng: trước hết hương ước góp phần làm hình thành trong làng xã và
người nông dân nhiều đức tính truyền thống quý báu như: truyền thống đoàn

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử

Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 38 -

kết và cố kết làng xã; hoàn thành đầy đủ các nghóa vụ đối với làng, với
nước; chủ động bảo vệ an ninh, thực hiện tốt vai trò tự quản và góp thêm
phần làm phong phú đời sống văn hóa của làng. Sau cùng, hương ước đã
giúp cho làng xã chủ động giải quyết các công việc trong cộng đồng bảo
đảm cuộc sống chung. Cũng từ đó, nó giúp cho làng xã và nhà nước phong
kiến gắn bó với nhau trong công cuộc giữ làng, giữ nước và mở mang bờ cõi
(mở rộng khai hoang, chống giặc ngoại xâm)…
Tuy nhiên, là sản phẩm của xã thôn phong kiến, hương ước đã để lại
trong làng xã nói chung và người nông dân nói riêng nhiều mặt hạn chế, trở
thành những mặt tiêu cực như tư tưởng đòa phương, bè phái hình thành trên
cơ sở “tâm lý làng”, tư tưởng đòa vò ngôi thứ trong hệ thống “thang bậc xã
hội làng xã”, góp phần làm gia tăng những hủ tục nặng nề và nhất là tạo ra
cơ sở để hình thành lối sống theo “lệ làng”, theo tục lệ, lề thói, ít quen sống
với pháp luật, thậm chí coi thường pháp luật “phép vua thua lệ làng”.
Sau cách mạng tháng Tám 1945, cơ cấu làng xã phong kiến cũ bò
giải thể, các bản hương ước không còn có giá trò trong việc “điều hành” đời
sống sinh hoạt xã thôn. Tuy vậy, nhiều nơi vẫn tự đề ra những quy ước mà
pháp luật chưa đề cập tới để duy trì đời sống cộng đồng.
Từ sau khi thực hiện Nghò quyết 10 của Bộ Chính trò Ban chấp hành
Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam đối với nông nghiệp, (thường gọi là
“khoán 10” từ 1989 đến nay), tình hình kinh tế – văn hóa xã hội ở nông thôn
Việt Nam có nhiều thay đổi. Hộ gia đình được xác nhận trở lại là đơn vò
kinh tế tự chủ. Làng, với tư cách là cộng đồng có thiết chế tổ chức (xã hội)
riêng, phong tục tập quán, tâm lý và tín ngưỡng riêng đã dần dần “khẳng

đònh” lại vò trí , vai trò và chức năng quan trọng của nó trong quản lý kinh tế
– xã hội. Trong xu hướng chung đó, nhiều làng đã chủ động soạn thảo ra các
bản quy ước làng làm “cơ sở pháp lý” để quản lý, điều chỉnh các mặt sinh
hoạt của cộng đồng. Hiện tượng tái lập hương ước đã được các nhà khoa học
lưu tâm nghiên cứu (tham gia trong đề tài khoa học cấp nhà nước KX 08-09:
Thiết chế chính trò – xã hội nông thôn) và đã được Hội nghò Ban chấp hành
Trung ương Đảng cộng sản Việt Nam khóa 7-1993 ghi nhận “khuyến khích
xây dựng và thực hiện các hương ước, các quy chế về nếp sống văn minh ở
các thôn, xã”.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 39 -

CHƯƠNG IV
VÀI NÉT VỀ TÍN NGƯỢNG – TÔN GIÁO VÀ SINH
HOẠT LỄ HỘI TRONG LÀNG XÃ CỔ TRUYỀN VIỆT
NAM
I. VÀI NÉT VỀ TÍN NGƯỢNG VÀ TÔN GIÁO TRONG LÀNG XÃ
VIỆT NAM
1. Đình làng và tín ngưỡng thành hoàng
Theo các nhà nghiên cứu, đình làng có từ rất sớm, đã từng tồn tại
trong nhiều thế kỷ. Nhưng phải từ cuối thế kỷ XV về sau đình làng mới dần
dần có vai trò chi phối dần làng xã. Đình làng được coi là hiện tượng
chuyển đổi của nhà nước quân chủ phong kiến quý tộc Lý, Trần sang nhà

nước quân chủ Lê, Nguyễn; từ trang trại sang quân điền, từ trung tâm văn
hóa của chùa sang vò trí của đình.
Đình làng là một gương mặt điển hình của kiến trúc cổ, một biểu
hiện của văn hóa làng chứa đựng ở đó những giá trò văn hóa làng quê, văn
hóa dân tộc rất đặc sắc.
Đình làng có 3 chức năng chính. Đó là: Chức năng tín ngưỡng, là nơi
tiến hành lễ tế tôn vinh vò thành hoàng. Chức năng hành chính, là trò sở của
chính quyền cấp cơ sở – nơi giải quyết mọi việc liên quan đến đời sống của
cư dân trong làng như họp hội đồng kỳ dòch mục, nơi thu thuế, phạt vạ và xử
kiện… Ngoài ra đình làng còn có chức năng văn hóa, nhất là trong lễ hội
cộng đồng.
Theo thuyết phong thủy, người xưa đã dành thế đất đẹp nhất trong
làng để dựng đình. Người ta đã tin rằng hướng đình có liên quan đến sinh
mệnh của tất cả người dân trong làng “toét mắt là tại hướng đình – cả làng
toét mắt một mình em đâu”.
Đình làng tôn nghiêm như một thánh đường thờ thành hoàng được
coi như thần tượng tôn giáo cao nhất của dân cư. Thành hoàng có thần lực to
lớn ảnh hưởng đến đời sống mọi người dân trong làng, mọi người phải kiêng
tên “ngài”, cư dân phải thực hiện những tục hèm (như một nghi thức tôn
giáo).
Thành hoàng được coi là thần bản mệnh của cộng đồng. Những vò
thần này có nguồn gốc khác nhau tùy theo từng làng. Thành hoàng có thể là
các vò thần tự nhiên như thần núi, thần sông hay các “nhiên thần” nguồn gốc
là cây, đá. Có khi là các thần vì lý do nào đó có quan hệ với cộng đồng
nhưng mang đậm chất thiêng. Thành hoàng cũng có thể là các vò tổ sư các
nghề, người lập làng, dựng làng, người có công với nước, các danh nhân văn
hóa, các anh hùng dân tộc, các nhân vật tôn giáo…

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất

Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 40 -

Trong mỗi làng đều tôn thờ một hoặc nhiều vò thành hoàng và thành
hoàng chỉ có uy quyền “bảo hộ” dân làng trong một khu vực nhất đònh. Về
danh nghóa thành hoàng của làng này không thể coi là thành hoàng của làng
khác “ở đình nào chúc đình ấy”, “trống làng nào làng ấy đánh, thánh làng
nào làng ấy thờ”. Có thể coi đây là biểu hiện của tính tự trò trong làng xã
Việt Nam.
Việc mỗi làng tự chọn cho mình một hay một số vò thần bảo hộ riêng
không có nghóa là “ly tâm” thoát ra khỏi sự thống nhất của quốc gia thống
nhất. Điều đó được thể hiện sự kết hợp giữa chính quyền với thần quyền
(chính quyền trò sở ở đại đình, thần quyền được tôn thờ ở hậu cung). Hay
việc ban cấp sắc phong thành hoàng là biểu hiện sự cố gắng “thống nhất”
tinh thần giữa triều đình và làng xã, giữa chính quyền và thần quyền, mà
chính quyền chi phối thần quyền. Khi Gia Long lên ngôi và những vua kế
nghiệp đều tái lập sự chi phối, sự khống chế các thành hoàng làng xã từ Bắc
đến Nam. Sắc thờ thành hoàng của các làng trong cả nước phải được triều
đình phong cấp lại. Vua là chủ của bách thần. Triều đình tiến hành can thiệp
vào tín ngưỡng thờ thành hoàng bằng cách tái cấp sắc cho thành hoàng, loại
bỏ một số “dâm thần”, “ngụy thần”. Cũng như các triều đại khác, các thành
hoàng được phân chia làm 3 hạng: thượng đẳng, trung đẳng, hạ đẳng. Như
vậy, tín ngưỡng thành hoàng làm cho sự thống nhất của chính quyền và thần
quyền ngày càng tăng thêm tính chuyên chế của nhà nước quân chủ, nhà
vua không chỉ coi là phần “xác” mà còn là “giáo chủ của phần hồn”.
Cùng với thờ thành hoàng, dân làng còn tổ chưc lễ hội ở đình làng.

Tùy theo thần tượng mà lễ hội có những màu sắc khác nhau. Thành hoàng
là anh hùng cứu nước thì lễ hội thường có diễn xướng đánh giặc. Thành
hoàng là thần nông nghiệp thì có hội diễn cầu mưa v…v… Theo các nhà
dân tộc học thì lễ hội ở đình làng là niềm cộng cảm của cả dân làng sau một
năm lao động vất vả. Ngoài ra lễ hội cũng là một bộ phận nghệ thuật ca vũ
nhạc tôn giáo.

2. Thờ cúng tổ tiên.
Trong làng xã Việt Nam, bên cạnh thờ thành hoàng và các tín
ngưỡng dân gian khác như thờ thần thổ công, thần mây,mưa, sấm, chớp, đá,
cây, phồn thực – đó là loại thần tự nhiên “vạn vật hữu linh” mang màu sắc
nguyên thủy, thì ý niệm liên kết của cộng đồng về phương diện huyết thống
được thể hiện trong phương diện tôn giáo ở đạo thờ tổ tiên, thờ những người
đã khuất cùng huyết thống.
Ngay từ khi mới dựng nhà ở, người Việt đã có ý thức giành một gian
to đẹp nhất, thường là gian giữa để đặt bàn thờ, giường thờ với hương án,
bát nhang, bài vò … để thờ cúng ông bà, cha mẹ. Liên kết nhiều gia đình
trong cùng huyết thống đó là xây nhà thờ họ, lập gia phả và đặt ruộng họ.
Tổ tiên được coi như thần bản mệnh của dòng họ, tông tộc, gia đình. Với
quan niệm ông bà tổ tiên can thiệp đến vận mệnh con cháu, nên con cháu

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 41 -

vừa chòu ơn sinh dưỡng, vừa sợ bò qû phạt. Do đó tổ tiên được con cháu còn
sống tưởng niệm tôn thờ, có trách nhiệm lo lắng, chăm sóc theo tục lệ để
được yên vui bên kia thế giới, được về quây quần, sum họp cùng con cháu
và che chở cho con cháu nhằm bảo vệ và duy trì danh dự của dòng họ và gia
đình.
Tín ngưỡng thờ tổ tiên gắn liền với sự củng cố quan hệ gia đình, họ
hàng. Quan hệ gia đình, họ hàng vốn là quan hệ tự nhiên theo huyết thống
được nhà nước quân chủ phong kiến duy trì, được học thuyết Nho giáo cổ vũ
khẳng đònh và phát triển mạnh mẽ trong thế kỷ XIX. Chính ở trong thế kỷ
này, các hiện tượng làm tộc phả, tộc ước, lập gia huấn được phổ biến ở
nhiều nơi, so với các thế kỷ trước có phần phát triển hơn. Không ít làng có
hiện tượng dòng họ là bộ phận quản lý làng: tộc trưởng họ lớn luôn giữ chức
vụ lý trưởng giáp trưởng. Quan hệ gia đình, họ hàng vốn là mối dây ràng
buộc, chỗ dựa tinh thần cả về vật chất của cá nhân, gia đình trong cộng
đồng làng xóm trước cuộc sống đầy gian nan vất vả, tai biến rủi ro thường
xuyên xảy ra. Đặc biệt trong những năm tháng mới xây dựng gia đình nó
cũng có ý nghóa lớn lao được thiêng liêng hóa, được thần thánh hóa, được
thần thánh hoá bằng việc thờ cúng ông bà, tổ tiên nghiêm chỉnh. Theo nhiều
nhà nghiên cứu thì đạo thờ tổ tiên đã có tác động bảo vệ danh dự cho những
người cùng cộng đồng, về phương diện đạo đức, khích lệ con cháu làm điều
tốt lành, gắng trở nên những người có công với dân, với nước để làm vẻ
vang cho gia đình dòng họ. Nếu lược bỏ dần những yếu tố lỗi thời : động
mồ, động mả, tìm chỗ mả phát, xem hướng đất … cũng như giảm bớt những
nghi thức phức tạp, thì đó là một đạo trong sáng, tích cực. một đạo lý nhân
bản tích cực.
Như vậy, trên một số nét chính, có thể nói rằng tín ngưỡng làng quê
mang tính thế tục và rất thực tiễn. Tín ngưỡng thành hoàng, thờ tổ tiên và
các loại thần khác không tạo ra sự đối lập giữa thế tục và thần thánh, hiện
thực và mong cầu, cõi người và cõi trần, cái trần thế và cái siêu nhiên và
ngược lại rất thực tiễn hoà hợp với con người. Nó phản ánh tính thực tiễn, vì

cuộc sống trước mắt của bản thân, của các gia đình và của các thế hệ con
cháu. Người dân làng Việt thờ thần, tin thần không phải để mong giải thoát
linh hồn lên với một siêu nhiên nào đó có màu sắc duy lý mà rất thực tiễn.
Thần thánh, ông bà, tổ tiên cùng “sinh hoạt” trong cùng một thế giới với
người.

II. NHO, PHẬT, ĐẠO DUNG HP ĐỒNG LƯU.
Theo các nhà nghiên cứu, thì ở Việt Nam thời đại nào độc tôn Nho
giáo thì hay hạn chế Phật giáo và Đạo giáo. Ở thời Lê sơ (thế kỷ XV) nhà
nước độc tôn Nho giáo, hạn chế Phật, Đạo. Nhưng chủ trương này không có
kết quả bao nhiêu.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 42 -

Cho đến nay, đặc điểm du nhập và phát triển của Nho giáo ở Việt
Nam và ảnh hưởng của nó trong làng xã cổ truyền Việt Nam đã được bàn
nhiều về vấn đề này. “Có những điều đã nhất trí, có những điều cần bàn
thêm”.
Ngay từ thế kỷ II trước công nguyên cho đế cuối thế kỷ X, Trung
Hoa, sau những cuộc hành quân xâm lược đã đặt ách thống trò của họ trên
toàn bộ đất Việt Nam. Từ đó với sự du nhập của Nho giáo, một số trí thức
được đào tạo và sử dụng trong bộ máy cai trò của kẻ xâm lược đã “lan
truyền” Nho giáo trong xã hội Việt Nam. Và khi Nho gia chuyển thành Nho

giáo thì chính là lúc các nguyên tắc chính trò và luân lý của học thuyết này
bò giáo điều như nguyên tắc tôn giáo bò thần hoá. Rồi Khổng, Mạnh được
tôn thờ như thần trong tâm thức tâm linh dân làng xã.
Nhà Lê sau này là nhà Nguyễn đã sử dụng Nho giáo để cố gắng xây
dựng một nền thống nhất chính trò giữa gia đình và triều đình với hệ thống
tam cương (quân, phu, phụ). Vào thời Nguyễn hầu hết các tỉnh huyện ở
đồng bằng đều có Văn chỉ, Văn miếu và đề cao, lồng ghép – thậm chí
chồng xếp một cách đặc biệt tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên. Nho giáo có tác
dụng củng cố gia đình và dòng họ, bảo vệ lễ giáo phong kiến, bảo vệ quyền
lợi của tập đoàn quân chủ thống trò, khi mà Phật giáo không củng cố gia
đình thân tộc, không bàn đến quân thần – phụ tử, không bảo vệ trật tự đẳng
cấp.
Nếu ở thế kỷ XVII, XVIII Phật, Đạo đang hưng thònh và bén rễ sâu
rộng ở cả Đàng ngoài và Đàng trong, thì đến giữa thế kỷ XIX, Phật, Đạo bò
các vua Nguyễn “hạn chế”. Mặc dù bò triều đình phê phán nhưng trong dân
gian Phật giáo cứ duy trì và có lúc, có nơi lại có phần phát triển. Sự thay đổi
vương triều, kể cả những cấm kỵ hạn chế của chính quyền phong kiến này
cũng không thay đổi được tín ngưỡng Phật giáo. Chùa chiền vẫn được tu
sửa, tượng Phật vẫn được đắp tô. Phật giáo được coi như một “thứ thuốc” tạo
ra một “ảo giác cần thiết” về sự cân bằng trong các quan hệ xã hội, làm
“mềm dẻo” các quan hệ giữa người và người.
Phật giáo đã dựa vào làng xã kết hợp với tín ngưỡng bản đòa để bén
rễ – tồn tại và phát triển. Có nhiều nơi nhà chùa đã trở thành trung tâm văn
hóa, tổ chức lễ hội. Những nhà sư còn thực hành các hoạt động đạo giáo dân
gian như cầu đảo, cầu siêu, trừ ma tà để đáp ứng những nhu cầu đòi hỏi của
dân gian. Làng xóm mọc (thành lập hay tái lập) đến đâu thì có chùa dựng
theo đến đó. Những công đức đóng góp cho chùa đều có ghi công vào bia
đá, chuông đồng, khẳng đònh điều thiện, phát huy lòng từ bi hỉ xả. Nhiều
chùa (đặc biệt ở phía Bắc) lại còn dung nạp cả tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên,
cho ký kỵ hậu Phật (nghóa là cúng ruộng, tiền vào chùa). Có nơi chùa còn

kết hợp thờ thần Thượng Ngàn, Liễu Hạnh, mà dân gian vẫn gọi đó là “tiền
Phật hậu Thánh”.
Với những đặc tính: tính thích ứng, tính đơn giản, tính điều hòa, dung
hợp của Phật giáo có liên quan với nhau, nương tựa vào nhau và bổ sung
cho nhau, Phật giáo đã thấm vào làng xã trong duy thức “Phật tại tâm” như

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 43 -

một quy phạm đạo đức “ở hiền gặp lành”, “ác giả ác báo”, “thiện giả thiện
báo”, “trồng dưa hái dưa, trồng đậu hái đậu” (những quan niệm có tính nhân
qủa – tuần hoàn hướng các thành viên làng xã vào cuộc sống nhân văn,
nhân bản).
Đạo giáo vốn ở Trung Hoa truyền sang Việt Nam từ thời Bắc thuộc.
Trải qua nhiều thế kỷ, đạo giáo chưa ở vò trí chi phối chính thức như Nho,
Phật nhưng vẫn luôn luôn tồn tại trong dân gian (thậm chí chốn cung đình).
Cũng gần giống như đạo Phật, Đạo giáo “đònh vò” trong làng xã Việt Nam
có đặc điểm là tìm một giải thoát cho con người vào thế giới trường sinh bất
tử, đắc đạo thành tiên. Những hoạt động tín ngưỡng có hình thức đạo giáo
như: đạo quán được xây dựng; bùa, chú, yểm đảo, “tróc quỷ trừ ma”, lên
đồng, bói toán … khá phát triển.
Trong dân gian Đạo giáo thường kết hợp với Phật giáo, nhà sư mang
thêm chức danh đạo só, chùa chiền cũng có khi là đạo quán lập đàn chay.
Những thần tượng Ngọc Hoàng, Thượng đế, Cưủ Thiên Huyền nữ, Thái

thượng Lão quân được thờ trong nhiều chùa. Điều này là cơ sở góp phần tạo
ra lý thuyết “Tam giáo đồng nguyên” của Trònh Huệ, của Ngô Thì Nhậm
vào cuối thế kỷ XVIII.
Đặc điểm tôn giáo của người Việt là đồng thuận và dung hợp. Người
Việt không theo một tôn giáo duy nhất (thuần Phật giáo như một số nước
Đông Nam Á hay Cơ đốc ở Châu Âu). Như trên đã trình bày, cho đến thế kỷ
XIX trên đất nước ta các loại thần (tổ tiên, thành hoàng, Nho, Phật, Đạo)
đều tồn tại đồng thời trong từng khu vực, trong từng làng xã, thậm chí trong
từng gia đình và con người. Những làng ở Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ có văn chỉ
(thờ Khổng Tử và Tiên nho), có chùa, có đình làng, có nhà thờ họ, rất nhiều
các miếu thờ thổ công và nhiều loại thần khác. Thành viên nào trong làng
cũng vậy, họ đều có thể thờ tất cả các loại thần tiên. Cũng một người (một
cá nhân cụ thể) khi tế thành hoàng, lúc cúng Khổng Tử, rồi đến hội Vu Lan,
rằm tháng 7 lại lên chùa niệm Phật và cúng thổ công, hà bá.
Kết cấu dung hợp Phật, Nho, Đạo và tín ngưỡng dân gian tồn tại
trong gia đình, làng xã bổ sung cho nhau. Mỗi tín ngưỡng tôn giáo trên
không thể tồn tại đơn lẻ để chế ngự con người, chi phối xã hội mà tất cả đều
dung hợp, linh hoạt giải quyết nhu cầu cuộc sống tinh thần, tình cảm của con
người tùy nơi, tùy lúc. Chính nhờ sự dung hợp truyền thống mà trong tâm
linh Việt nói chung là mở và thoáng. Không có sự xung đột gay gắt giữa các
tôn giáo với nhau và tôn giáo với tín ngưỡng dân gian, dù sau này (nhất là
vào thế kỷ XIX) đã có một số làng Thiên Chúa giáo xuất hiện ở nhiều nơi.
Ở một làng loại này các hệ thống tín ngưỡng Nho, Phật, Đạo, thờ tổ tiên và
các thần khác bò loại trừ.

III. LỄ HỘI VỚI “VĂN HOÁ TÂM LINH” TRONG LÀNG VIỆT.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử

Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 44 -

Nghề trồng lúa nước mang tính thời vụ cao, lúc có việc thì tối tăm
mặt mũi, ngay miếng ăn cũng đại khái cốt đươcï việc thì thôi; cho nên lúc
rảnh rỗi, người dân làng xã có tâm lý chơi bù, ăn bù. Vì vậy trong làng xã
Việt Nam, tết nhất đã nhiều mà hội hè cũng lắm.
- Lễ tết:
Các ngày lễ tết được phân bố đều theo thời gian trong năm, chúng
đan xen vào các khoảng trống trong lòch thời vụ. Tết gồm hai phần: cúng
ông bà tổ tiên và ăn uống (lễ tết và ăn tết).
Trong năm quan trọng nhất là Tết đầu năm. Tết Nguyên đán (hay
còn gọi là Tết ta). Tết Nguyên đán được coi là nếp sống cộng đồng. Từ 23
tháng Chạp (ngày ông Táo lên trời) người dân nô nức đi chợ tết :sắm Tết và
chơi chợ Tết. Chợ tết là thước đo sự ấm no của cộng đồng dân làng xã trong
năm. Rồi người ta chung nhau giết lợn, chung nhau gói bánh chưng, cùng
ngồi bên bếp lửa canh nồi bánh. Nếp sống cộng đồng còn thể hiện ở chỗ
Tết là dòp duy nhất trong năm có sự sum họp đầy đủ của tập thể gia đình,
gia tiên và gia thần. Con cháu dù đi làm ăn ở đâu ngày Tết cũng cố gắng về
ăn Tết với gia đình: hương hồn ông bà tổ tiên các thế hệ cùng về gặp mặt;
các vò thần phù hộ cho gia đình đều được chăm lo cúng bái. Tết thật là một
cuộc đại đoàn viên. Tính cộng đồng của Tết được bộc lộ một cách đặc biệt
trong tục mừng tuổi. Làng xã truyền thống Việt Nam không có tục kỷ niệm
sinh nhật, mọi người đều như nhau. Tết đến tất cả đều được thêm một tuổi.
Ngoài Tết Nguyên đán, còn có Tết Nguyên tiêu – thượng nguyên,
rằm tháng Giêng (Rằm tháng Giêng – hướng thiên cầu phúc) nằm trong hệ
thống với các ngày Tết Trung nguyên (Rằm tháng bảy, đòa quan xá tội) và

Hạ nguyên ( Rằm tháng mười, thủy quan giải ách – cũng là Tết cơm mới).
Thuộc loại Tết Rằm còn có Tết Trung Thu (rằm tháng tám) vốn là Tết
chung của mọi người, làng xã nào trong Tết này cũng tổ chức thả diều, hát
trống quân hay múa lân …
Ngoài hệ thống Tết Rằm, còn có Tết Đoan Ngọ (mồng năm tháng
năm âm lòch), với tục ăn rượu nếp và hoa quả chua chát, hái lá thuốc giữa
trưa giờ Ngọ để trừ sâu bọ. Cuối năm, 23 tháng Chạp là này Tết ông Táo,
để ông cưỡi cá chép (sản vật của nông nghiệp sông nước) lên trời, để rồi
đêm 30, ông Táo lại trở về bước vào năm tiếp theo lại mở ra Tết Nguyên
Đán làm thành một hệ thống lễ Tết theo chu trình khép kín.
Nếu lễ Tết là hệ thống theo thời gian (mà nhiều nhà nghiên cứu cho
rằng tạo ra một chu trình âm, dương chuyển hoá cho nhau) thì sinh hoạt lễ
Hội là hệ thống phân bố theo không gian. Mỗi làng, mỗi vùng có lễ hội
riêng của mình.
Lễ hội liên quan đến cuộc sống trong mối quan hệ với môi trường tự
nhiên như các lễ hội nghề nghiệp, trong đó quan trọng nhất là lễ hội nông
nghiệp. Có những lễ hội với mục đích cầu mưa, chống hạn; có những lễ hội
nhắc nhở vai trò của phân bón (nhất nước, nhì phân); có lễ hội chọi trâu, lễ
hội xuống đồng để tạ ơn trời ban cho mùa màng và sức khỏe, bên cạnh đó
là các lễ hội của làng nghề: đúc đồng, dệt, rèn, làm pháo …

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 45 -

Lễ hội liên quan đến cuộc sống trong mối quan hệ với môi trường xã
hội là những lễ hội kỷ niệm những anh hùng dựng nước và giữ nước : hội
Đền Hùng (xã Hi Cương, Phong Châu, Vónh Phú), giỗ tổ Hùng Vương; hội
Gióng (làng Phù Đổng, Gia Lâm, Hà Nội); hội đền Hai Bà Trưng … và các
hội đền thờ những người có công với làng xã.
Lễ hội liên quan đến đời sống cộng đồng là các lễ hội tôn giáo và tín
ngưỡng như lễ hội Phật giáo, lễ hội chùa Hương, hội chùa Tây Phương, chùa
Keo…, và những lễ hội trong một làng “trong một không gian khép kín” như
lễ Phật Đản, lễ Vu Lan. Lễ hội tín ngưỡng dân gian như hội đền Vá (làng
Bất Bạt – Hà Tây), hội Chử Đồng Tử, hội Phủ Giày, hội núi Bà Đen …
Có thể nói rằng lễ hội trong tâm linh của làng Việt đều là sự tổng
hợp uyển chuyển của cái linh thiêng (lễ) và cái trần thế (Tết, hội). Nhiều
nhà nghiên cứu cho rằng: lễ Tết duy trì quan hệ tôn ti (trên dưới) giữa các
thành viên trong gia đình, lễ hội duy trì quan hệ dân chủ (bình đẳng) giữa
các thành viên trong làng xã. Lễ Tết phân bố theo thời gian, lễ hội phân bố
theo không gian. Hai trục này kết hợp với nhau tạo nên sự hài hoà trong đời
sống tinh thần làng Việt.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử


Một số vấn đề về làng xã cổ truyền Việt Nam

- 46 -

THƯ MỤC SÁCH THAM KHẢO
Sách kinh điển và lý luận.
1. C.Mác – Ăngghen, Lênin : Bàn về các xã hội tiền tư bản, Nxb KHXH, Hà Nội,

1975.
2. Ăngghen : Nguồn gốc của gia đình, của chế độ tư hữu và của nhà nước, Nxb Sự
Thật, Hà Nội, 1972.
3. Lê Nin : Sự phát triển của Chủ nghóa tư bản ở Nga, Nxb Tiến Bộ Mátxơva, 1976.
4. Đảng Cộng sản Việt Nam : Văn kiện hội nghò lần thứ 5 – BCH TW Khoá 7, Hà
Nội,1993.
5. Trường Chinh, Võ Nguyên Giáp : Vấn đề dân cày, Nxb Sự Thật, Hà Nội, 1959.
Sách thư tòch.
6. Đại Nam nhất thống chí, Quốc sử quán thế kỷ XIX, tập III, IV, Bản dòch, Nxb
KHXH, Hà Nội,1971.
7. Đại Việt sử ký toàn thư, Nxb KHXH, Hà Nội, 1972.
8. Lê Quý Đôn toàn tập, Nxb KHXH, Hà Nội, 1977.
9. Tên làng xã Việt Nam đầu thế kỷ thứ XIX, Nxb KHXH, Hà Nội, 1962.
Sách báo tham khảo.
10. Bế Viết Đẳng : Quá trình nghiên cứu làng Việt Nam và nhiệm vụ hiện nay. Tạp
chí Dân tộc học, tháng 1/ 1983.
11. Bùi Thiết : Vài ý kiến về sự hình thành các làng xã người Việt trước 1945. Tạp
chí Dân tộc học, 1982.
12. Bùi Xuân Đính : Lệ làng, phép nước, Nxb Pháp Lý, Hà Nội, 1985.
13. Diệp Đình Hoa : Làng xã và cấp huyện, Báo Nhân dân, 20/11/1983.
14. Đinh Xuân Lâm :Nông thôn Việt Nam trong thời kỳ cận đại : báo cáo trong hội
thảo Khoa học về làng xã do trường ĐHTHHN tổ chức 4/1986.
15. Hà Văn Tấn : Làng, liên làng và siêu làng ( Mấy suy nghó về phương pháp ),
báo cáo trong hội thảo Khoa học về làng xã do trường ĐHTHHN tổ chức 4/1986.
16. Nguyễn Hồng Phong : Xã thôn Việt Nam, Nxb Văn Sử Đòa, Hà Nội, 1958.
17. Phan Đại Doãn : Làng xã Việt Nam – một số vấn đề Kinh tế – Văn hoá – Xã
hội. Nxb Chính trò Quốc gia, Hà Nội, 2001.
18. Phan Đại Doãn : Nguyễn Quang Ngọc ( chủ biên) : Kinh Nghiệm tổ chức nông
thôn Việt Nam trong lòch sử, Nxb Chính trò Quốc gia, Hà Nội, 1994.
19. Trần Từ : Cơ cấu làng Việt cổ truyền ở Bắc Bộ, Nxb KHXH, Hà Nội, 1984.

20. Trần Quốc Vượng : Văn hoá lúa nước – văn hoá xóm làng xưa, báo cáo trong
hội thảo Khoa học về làng xã do trường ĐHTHHN tổ chức 4/1986.
21. Viện Sử học : Nông thôn Việt Nam trong lòch sử (Tập 1,2), Nxb KHXH, Hà Nội,
1977 –1978.

___________________________________________________________
Th.S. Nguyễn Cơng Chất
Khoa Lịch sử