TỪ CÔNG VIỆC CỦA CHÚNG TA HIỆN NAY SUY NGHĨ ĐÔI ĐIỀU VỀ KHỔNG GIÁO

Xã h i h c, s 4 - 1989
NGUY N V N H NH

T

56

CÔNG VI C C A CHÚNG TA HÔM NAY,

SUY NGH

ÔI I U V KH NG GIÁO
NGUY N V N H NH *

Ch a bao gi chúng ta có nhu c u kh n thi t, đ ng th i c ng có đi u ki n nh hi n t i đ nhìn l i
c ch ng dài l ch s đã qua và suy ngh v con đ ng đi t i c a đ t n c. ó là s quan tâm c a
nh ng nhà chính tr , c a nh ng nhà khoa h c và v n hóa, c a toàn xã h i. M i ng i mang vào Cu c
“nh n đ ng” m i này trí tu và kinh nghi m x ng máu c a dân l c, c t m nhìn c a th i đ i.
Trong s v n đ ng c a t duy theo h ng này, qu là vi c nghiên c u Kh ng giác, nghiên c u
nh ng nh h ng hi n nhiên c a Kh ng giáo đ i v i n c ta có m t ý ngh a quan tr ng. Kh ng giáo là
m t h c thuy t đã t n t i hàng nghìn n m và đã tr thành m t trong nh ng n n t ng tinh th n, n n t ng
v n hóa c a th gi i, đ c bi t c a nhi u n c châu Á. Ch riêng đi u đó thôi c ng đòi h i ph i có m t
thái đ đ i x h t s c nghiêm túc đ i v i h c thuy t này. Hu ng h , đ i v i n c ta, trong nhi u th
k , Kh ng giáo là qu c giáo, là c s lý lu n c a chính tr , đ o đ c v giáo d c chính th ng, và đã đi
khá sâu vào n p ngh , hành đ ng, cu c s ng c a qu n chúng đông đ o, làm sao l i có th l n tránh nó
mà không tìm hi u th u đáo?
Trên tinh th n khoa h c và dân ch , c n tôn tr ng nhi u ph ng pháp nghiên c u nhi u cách ti p
c n khác nhau đ i v i v n đ này tùy quan ni m và s tr ng c a t ng nhà nghiên c u. Có th nghiên
c u t ng m t trong h c thuy t này, phân bi t các giai đo n phát tri n c a nó, ho c đi sâu tìm hi u v n
đ Kh ng giáo đã đi vào n c ta và đ c “Vi t Nam hóa” nh th nào v.v... Quan tâm đ n Kh ng giáo
t ch đ ng c a chúng ta hi n t i, tôi mu n ph i bày m t vài suy ngh t ng quát v ý ngh c a Kh ng

giáo đ i v i vi c xây d ng con ng i và n n v n hóa n c ta.
Xã h i có th tr i qua nh ng bi n đ ng l n, nh ng cu c cách m ng, nh ng thay đ i đ t ng t.
Nh ng s phát tri n c a con ng i, c a v n hóa, nhìn trên nét l n, là liên t c. Ch c ch n trong th i đ i
ngày nay Kh ng giáo v i t cách là m t h th ng lý lu n đã ra đ i cách đây hàng nghìn n m không th
gi i đáp cho chúng ta nh ng v n đ hi n t i. Tinh th n chung và n i dung c th nh ng quan ni m c a
nó không tránh kh i l i th i, l c h u. Nh ng là m t h c thuy t l n, có tác d ng sâu r ng nhi u n c
trong nhi u th k , ch c ch n nó ph a đ ng nh ng y u t b ích và đáng suy ngh v cách đ t v n đ ,
v ph ng pháp ti p c n s v t, xác đ nh các ph m trù.
R t đáng suy ngh v các ph m trù, các c p đ c a t ch c xã h i mà Kh ng giáo đã nêu lên trong
quan ni m x th : Tu thân, t gia, tr qu c, bình thiên h . Nh v y là có c cá nhân, gia đình, qu c gia,
nhân lo i. Trong quan ni m này, rõ ràng còn thi u các ph m trù giai c p và dân t c mà lý lu n mác xít
đã nh n m nh m t cách đúng đ n, và đó c ng là ch “ch a t i” c a Kh ng giáo. Ph i nói r ng nhi u
lúc ta đã đánh đ ng dân t c và qu c gia. C n ch m d t s “nh p nh ng” này đ tránh sai l m trong
vi c gi i quy t nh ng v n đ liên quan đ n c n c và t ng dân t c trong m t n c có nhi u dân t c
nh Vi t Nam, Kh ng giáo l i th y r t rõ s t n t i c a các đ n v cá
*

Giáo s , Phó tr

ng Ban t t

ng - V n hóa Trung

ng.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

57

nhân và gia đình, đ ra nh ng ch tr ng đ xây d ng con ng i, n đ nh xã h i t nh ng đ n v c
b n này. M t th i gian dài, do ch nh n m nh v n đ giai c p và dân t c (th c ch t là qu c gia, T
qu c), mà không chú ý đ y đ ho c lãng quên, né tránh thành ki n đ i v i các v n đ cá nhân và gia
đình, chúng ta đã có m t quan ni m phi n di n v con ng i, v xã h i, đã gi i quy t nhi u v n đ trái
qui lu t, không đ ng viên đ c t t s c m nh tinh th n và tình c m c a nhân dân. G n cá nhân v i gia
đình, nhà v i n c, n c v i thiên h , Kh ng giáo đã có m t cái nhìn t nhiên h n, chân th c h n v
cu c s ng c a con ng i, v quan h c a con ng i trong xã h i ph ng ông. T t nhiên Kh ng giáo
không th quan ni m nh chúng ta bây gi v cá nhân, gia đình, đ t n c, nhân lo i, v quan h gi a
nh ng th c th này v i nhau, nh ng cách đ t v n đ nh
Kh ng giáo c ng đã “phòng ng a” đ c
ch ngh a cá nhân, t o đi u ki n cho vi c gi i quy t sau này v m quan h gi a cá nhân và t p th mà
ch ngh a xã h i đang quan tâm giáo d c cho các dân t c ch u nh h ng c a Kh ng giáo ý th c v
c ng đ ng, v đ t n c. Tôi ngh ý th c c a chúng ta v đ t n c, lòng yêu n c v n là m t ph m
ch t th ng tr c, m t s c m nh tinh th n c a dân t c chúng ta, đ c tôi luy n trong cu c đ u tranh
gi n c và d ng n c, c ng đ c c ng c thêm v i t t ng chính tr , v i quan ni m v t ch c xã
h i c a Kh ng giáo.
Kh ng giáo là m t h c thuy t thiên v lý trí, đ cao s c m nh c a ý chí, c a khí ti t, m t h c
thuy t tuyên truy n cho thái đ “nh p th ”, g n con ng i vào cu c s ng tr n t c, khuyên con ng i
tích c c “hành đ o”. Nh ng t t ng nh “Tri k b t kh nhi vi chi” (bi t là không th nh ng v n
làm). “Thiên h h u đ o, Khâu b t d d ch gi” (Thiên h có đ o thì Khâu này còn lo gì thay đ i n a)
v.v.. nói rõ ý chí, quy t tâm hành đ o, hành đ ng c a con ng i trong cu c s ng. Quan ni m nhân sinh
này đã góp ph n xây d ng thái đ s ng và tính cách c a dân t c Vi t Nam, m t tính cách giàu ngh
l c, n ng đ ng, l c quan, yêu đ i không thích s y u th , bi quan. Nh ng quan ni m c a Kh ng giáo
v nhân ngh a càng làm b n v ng thêm cho tính cách Vi t Nam, b i đ p s c s ng tinh th n c a dân t c
chúng ta, m t dân t c đã đ ng v ng tr c nguy c đ ng hóa ghê g m, kiên c ng ch ng ngo i xâm và
cu i cùng đã giành đ c đ c l p và th ng nh t tr n v n, ti p t c phát tri n v i m t b n s c đ c đáo và
ngày càng ch ng t d i dào sinh l c.
Nh ng Kh ng giáo xét theo tinh th n c b n c a h th ng là m t h c thuy t bi n h cho v trí và

l i ích c a giai c p th ng tr , c a nh ng ng i “quân t ”, m t h c thuy t c b n là duy tâm, duy ý chí.
Kh ng giáo h ng v nh ng lý t ng quá kh , h ch tr ng nh p th , hành đ o là đ n đ nh xã
h i, thi t l p tr t t xã h i theo nh ng mô hình xã h i lý t ng th i tr c, rõ ràng Kh ng giáo không
ph i là m t h c thuy t mang tính khoa h c và cách m ng. Nó nói đ n dân tr c h t c ng vì l i ích c a
ng i c m quy n, c a s n đ nh xã h i. Th c ch t nó c ng không nghiên c u, phân tích xã h i đ
trên c s đó đ a ra nh ng ch tr ng c i t o sát h p. Nó suy ngh và “áp đ t” m t mô hình xã h i
t ng quát, đ c bi t xác l p m i quan h trong gia đình và trong xã h i gi a cha con, anh em, v ch ng,
nam n , vua tôi, ng i dân và ng i c m quy n. ó là m t tôn ti tr t t r t ch t ch , m i s vi ph m
đ u b lên án và nghiêm c m. Con ng i trong t ch c xã h i theo Kh ng giáo b trói ch t vào v trí,
quan h xã h i và cung cách ng x đã đ c qui đ nh trong “tam c ng, ng th ng”, b i thuy t
“chính danh”, b i ch “l ”. Do đ y, đ i v i tuy t đ i b phân nhân dân, đ i v i “ph nhân” và “ti u
nhân”, thái đ s ng ch y u là ch p nh n đ a v xã h i đã đ c an bài, nh n nh c, ph c tùng. Thái đ
nh p th , ý chí ch đ c phát huy tác d ng trong khuôn

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
TR N ÌNH H

58

U

kh đó mà thôi. Tình tr ng xã h i mà Kh ng giáo mu n kh ng đ nh là s n đ nh, s th ng nh n.
N u nh đ i v i t nhiên, Kh ng t đã nhìn th y nh ng y u t bi n ch ng, đ i l p qua các khái ni m
d ch, âm và d ng, nhu và c ng, v t và t ng v.v… thì trong nh n th c v xã h i, t t ng nh n
m nh s th ng nh t Kh ng t khá rõ khi ông nói: “ ng qui nhi thù đô”, “nh t trí nhi bách t ”,
“nh t d quán chi”.
Hành đ ng quan tr ng b c nh t nh ng nhà hi n tri t, nh ng ng i quân t là hành đ o, là d y và

h c, là l p ngôn ng n v i s tu thân c a m i ng i. Cho nên th y đ c s t n t i c a cá nhân, nh ng
Không giáo l i nh n m nh s tu thân cá nhân, không nhìn th y đ ng l c to l n c a cá nhân đ i v i
ti n b xã h i.
Kh ng giáo t xem mình là lý lu n đúng đ n nh t, có khuynh h ng đ c tôn v chân lý, coi các lý
lu n khác đ u là “tà thuy t” c n ph i đ phá. Khuynh h ng đ c tôn v chân lý này càng đ c c ng c
trong ch đ phong ki n ng ng đ ng và trì tr kéo dài hàng nghìn n m nhi u n c châu Á, trong đó
Kh ng giáo đ c đ cao nh là qu c giáo n u không ph i là duy nh t thì c ng v trí hàng đ u.
Nh ng lu n đi m Kh ng giáo bi n thành nh ng l i d y c a tánh hi n, bi n thành nh ng tín đi u có giá
tr tuy t đ i không đ c thêm b t, nghi v n, mà ch có th bàn lu n đ sáng t , đ v n d ng. Ngay
Kh ng t c ng t nói v mình là “thu t nhi b t tác”. D hi u vì sao trong Kh ng giáo đã r t phát tri n
l “t m tr ng trích cú”, thói trích d n, ngành chú gi i v n b n. T duy ch u nh h ng n ng n c a
Kh ng giáo là m t t duy mang tính ch t giáo đi u, lý thuy t tách r i th c t , t mãn, khép kín, ít nh y
c m v i cái m i, xã l v i nh ng v n đ kinh t , khoa h c k thu t v n luôn có t m quan tr ng quy t
đ nh đ i v i s phát tri n xã h i. ây là h u qu chúng ta ph i gánh ch u ngay trong th i đ i, và đi u
này th hi n c trong vi c chúng ta ti p thu ch ngh a Mác, xây d ng ch ngh a xã h i.
Nh v y, đ i v i n c ta, nh h ng c a Kh ng giáo khá sâu s c và rõ ràng trên nhi u m t, c nh
h ng tích c c và tiêu c c. Nghiên c u nh h ng c a Kh ng giáo th c ch t là đ góp ph n tìm hi u
đ c đi m c a con ng i và xã h i Vi t Nam, c n c vào đây m i có th có nh ng ch tr ng và bi n
pháp đúng đ n đ phát tri n đ t n c, phát tri n v n hóa, xây d ng con ng i m i m t cách thu n l i
h n.

XU H

NG T NH

TRONG PH T GIÁO

VI T NAM

VÀ VAI TRÒ XÃ H I C A NHÀ CHÙA TRONG

TR N ÌNH H

I S NG HI N

I

U*

I
Trong l ch s Vi t Nam Ph t giáo đã có m t nh h ng lâu dài t đ u công nguyên cho đ n ngày
nay, Ph t giáo đã đ l i m t ph n không th c t b trong tính dân t c Vi t Nam. Ng i Vi t Nam quan
ni m “Nam mô A Di à Ph t”; trong v n h c c ng nh trong đ i s ng th ng, ng i ta th ng nh c
nh hình nh Ph t Bà Quan Âm c u kh c u n n. Chùa Vi t Nam ngày nay có màu s c t nh đ đ m
nét. ó là k t qu
*

Giáo s Khoa Ng v n, Tr

ng

i h c t ng h p Qu c gia Hà N i.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

59

c a m t quá trình l a l c, l a l c c a nhi u th h nhà tu hành và có l quan tr ng h n còn là s l a

l c c a qu n chúng. T đó Ph t giáo đi vào cu c s ng, vào tâm th c Vi t Nam.
T th i xã x a Ph t giáo đã đ c truy n bá vào s này. Và t lâu đây đã có m t c ba tòng phái:
Thi n tông, T nh đ tông và M t tông. S sách, di tích chùa tháp và công trình ngh thu t còn l u l i
d u v t c a c ba tông phái. Th i h ng th nh nh t g n li n v i s truy n bá c a Thi n tông, m t tông
phái m i hình thành Trung Qu c vào quãng th k VII và không lâu sau. Khi ra đ i Trung Qu c
đã đ c T ni đa ni chi, đ t c a v t th ba Thi n tông là T ng Xán đ a vào Vi t Nam (n m 580).
T đó, theo l ch s h u nh Ph t giáo Vi t Nam phát tri n theo xu h ng chung đó. Nh th là đã có
nh ng xu h ng nào đó tr c khi Thi n tông vào và v sau Thi n tông nh ng ch cho T nh đ , T nh
đ tông là cái đ ng l i sau m t quá trình l a l c. Ni m Ph t, t a thi n, dùng m t ng đ u là nh ng
phép tu hành thông d ng. Nh ng đ n khi chuy n sang T nh đ thì ni m Ph t, và là Ph t A Di a m i
có ý ngh a tr ng y u đ vãng dinh C c l c. Và đi u đó m i v ch ra đ c cho nhi u ng i, k c nh ng
ng i dân th ng không xu t gia, con đ ng không quá khó kh n đ đ n v i Ph t giáo.
Trong l ch s Ph t giáo Vi t Nam s phân cách các tông phái không rõ r t. Trong c l ch s lâu dài
v i nhi u chùa chi n kh p n c, ch c c ng có nhi u cao t ng tâm đ c v i nh ng kinh đi n khác
nhau, th c hành cách tu luy n khác nhau. Gi a đ t các cao t ng đó và các t vi n do h tr trì ch c
c ng hình thành nh ng truy n th ng sinh ho t khác nhau. Nh ng m t đi u đáng chú ý là ta không th y
có xung kh c đ u tranh gi a các t vi n, gi a các Ph t phái.
Ba v t m đ u ba dòng Thiên Vi t Nam đ u là nh ng đ t tr c truy n c a các t Thi n tông
Trung Hoa. T ni đa l u chi (th k th VI) là đ t c a T ng Xán, Vô Ngôn Thông (th k IX) là đ
t c a Bách Tr ng, Th o
ng (th k XII) là đ t c a Tuy n u, Ph t giáo do h truy n bá h n
là Thi n tông. Khi phái Trúc Lâm ra đ i, các chùa h u nh cùng th ng nh t vào đó, Trúc Lâm c n b n
c ng thu c Thi n Tông nh ng ngay t trong Khóa h , l c có tr c lúc phái Trúc Lâm ra đ i, thì c ng
đã h y xu h ng dung hòa Thi n v i T nh đ .
M t đi u c ng đáng l u ý là t th k XIV, sau khi t th ba là Huy n Quang T ch, phái Trúc Lâm
không đ t t th t . Và trong l ch s v sau ta th y nói đ n nh ng nhà s có đ o pháp cao nh
i
iên Không L mà c ng không th y nói đ n nh ng nhà s bàn v Thi n h c nh Tr n Thái Tông, Tu
Trung th ng s . Có l b c chuy n sang T nh
đã x y ra tr c sau th i đó nh ng là m t b c

chuy n d n dà êm không có xung kh c gì n i b t. Nh ng y u t Thi n và M t tông b t d n.
các n c ông Á khác nh Trung Qu c, Nh t B n c ng đã x y ra m t quá trình t ng t . T r t
nhi u tông phái, hi u Ph t, Pháp khác nhau, ch tr ng tu hành khác nhau, qua tranh lu n gay go,
th m chí dùng c đ u tranh võ trang, phá chùa, tiêu di t l n nhau, cu i cùng đ n m t hình th c k t h p
ch y u gi a Thi n và T nh đ . Vi t Nam, đánh d u b c chuy n đó, ta không th y nh c đ n nh ng
b c cao t ng nh lo i Nguyên Không Thân Loan Nh t B n. Ph i ch ng b c chuy n đó x y ra tu n
t , lâu dài, có th do t thân mà c ng có th ch u nh h ng t ngoài? Có th do s l a ch n cách tu
hành c a thi n s mà c ng có th do nhu c u c a th p ph ng đ t ?
Ph i ch ng có th hình dung s ph ng bá c a T nh đ tông là s thích ng c a Ph t giáo vùng
ông Á v i th i đ i, v i xã h i c a m t giai đo n l ch s ? Có đi u ch c

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
TR N ÌNH H

U

60

ch n là b c chuy n đó làm cho Ph t giáo có vai trò khác đi trong đ i s ng v n hóa trong đ i s ng xã
h i. Ai chuyên tâm ni m Ph t, ngh đi u thi n, làm vi c thi n thì đ c vãng sinh C c l c. N c Ph t
không ch dành riêng cho ng i xu t gia, càng không ph i dành riêng cho k giàu sang. Không ph i
qu n chúng đ n v i Ph t mà Ph t đ n v i qu n chúng. Qu n chúng hóa nh v y, Ph t giáo có nh
h ng xã h i r ng rãi h n nhi u. K t qu c a vi c đó là ng i tu hành g n v i qu n chúng nghèo kh
và nhà chùa g n v i làng xã.

II
Ph t giáo t m t n c ph ng xa là n

mà vào. Ti p xúc đ u tiên có th là nh ng ng i dân
th ng nh ng các xã h i ph ng ông lúc đó không chinh ph c đ c nh ng ng i c m quy n,
nh ng ng i có uy tín xã h i thì nó không th đi vào qu n chúng. Nguy n v ng gi i thoát thì là chung
cho m i ng i nh ng thi t tha v i nó và t tin có th th c hi n thì c ng ch các t ng l p th ng tr đó...
Ph t giáo lúc đ u b t r vào cung đình, vào đám vua quan, quý t c ch không ph i vào qu n chúng.
Nh ng khi t ng l p th nhân (dân th ng) l n lên thì ý th c phát tri n theo yêu c u c a hai t ng l p
khác nhau : trí th c và nông dân.
Trí th c lúc đó là nhà nho. H h c ch Hán, trau d i v n ch ng đ thi đ làm quan. T t ng Nho
giáo và t t ng Lão - Trang g n v i h h n là t t ng Ph t giáo. Và trong Ph t giáo, Thi n g n v i
h h n là T nh đ v i Ph t giáo. Còn nông dân trong cu c s ng lam l , b ng bít và l c h u, v n gi
nh ng tín ng ng xa x a. H m
c đ c gi i thoát, mong mu n th gi i C c l c nh ng v n ch đ i
tha l c, tin phép l
nh ng pháp s cao tay n quy t, nh ng v th n linh h n là kh n ng t gi i
thoát, tìm đ n chân lý c a chính mình. M t tông trong Ph t giáo hay o giáo phù th y còn g n g i
v i h h n Ph t giáo Thi n tông. Có l là vì đám qu n chúng đó mà lúc đ u M t tông k t h p v i tín
ng ng b n đ a đi vào qu n chúng, chùa và đ n không khác bi t, có khi g n v i nhau. Ph t giáo có nh
h ng t chính tr c a tri u đình đ n sinh ho t c a nhân dân thôn xóm. Khi chính quy n đã th ng nh t
đ c đ t n c, b máy quan liêu ra đ i, Nho giáo thay cho Ph t giáo ch đ o công vi c chính tr nhà
n c làm ch đ a h t giáo d c và h c thu t thì c ng hình thành m t s phân vùng gi a Tam giáo và
m t s chuy n bi n trong n i b t ng h t t ng Nho, Ph t, o. Nho giáo đ c đ c tôn trong chính
tr , t ch c xã h i và h c thu t, t c là g n v i t ng l p th ng tr thì Ph t giáo và o giáo (t t ng
Lão Trang và
o giáo) chuy n sang g n v i “th nhân” (dân th ng). Ph t giáo xa lìa v i quý t c
c m quy n mà xu ng v i qu n chúng. M t tông có cùng m t đ a h t v i o giáo và Thi n tông có
cùng đ a h t v i t t ng Lão - Trang. M t bên đi vào qu n chúng lao đ ng và m t bên đi vào trí th c.
Trong tình hình đó Ph t giáo đã chuy n t Thi n sang T nh đ , không nh ng đ a vào qu n chúng đông
đ o m t Ph t giáo d hi u, d th c hi n mà còn là m t Ph t giáo g n bó v i đ i s ng th ng h n. V i
xu h ng T nh đ , Ph t giáo không là xa v i cung c m hay non cao mà ngay trong cu c đ i. Nhà
chùa ngay trong xóm làng; nhà s d y h c, ch a thu c và làm ng i c v n cho dân lành. T lúc

sinh đ n lúc ch t khi vui c ng nh khi bu n nhà s đ u có m t bên c nh h . Vai trò c a h không khác
gì ng i giáo s nông thôn c a Gia tô giáo. C ng là v i s thay đ i nh v y mà Ph t giáo có m t tác
d ng xã h i khác nhau, có m t vai trò khác tr c trong v n hóa dân t c. T th k XIV - XV v sau ta
không nghe nói đ n nh ng thi n s nh Khuông Vi t, V n
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

61

H nh v i vai trò chính tr nh h ng đ n c ti n trình đ t n c. Ta c ng không g p m t th i k mà
Ph t giáo chi ph i t t ng và h c thu t, v n h c và ngh thu t nh th i Lý Tr n. Nh ng nh, h ng
có th l i sâu h n vì có qu n chúng r ng h n. T t ng b c ái c u nhân đ th v tha c a A Di à,
Quan Th âm b i d ng thêm vào lòng nhân ái th ng ng i c a tâm h n Vi t Nam.
Tâm th c Vi t Nam v n có xu h ng ch n cái thi t th c, đ n gi n, thích s hòa đ ng, dung h p,
cho nên Ph t giáo phát tri n theo h ng Thi n k t h p v i T nh đ c ng là s thích ng v i đ c đi m
trên c a tâm th c dân t c.

III
n th k XVIII - XIX thì Ph t giáo Vi t Nam ch ng ki n m t c nh sa sút. Khi xã h i b c vào
kh ng ho ng đòi h i c i cách, nh t là đ n gi a th k XIX tr c nguy c dân t c v i đòi h i ch ng
ch ngh a đ qu c b o v đ c l p, Ph t giáo-đúng h n là c Tam giáo c a truy n th ng - đã không đ a
ra đ c m t gi i pháp cho tình hình m i, không làm an tâm đ c đông đ o qu n chúng hoang mang,
lo s , m t lòng tin, Ti p theo đó khi n c đã m t, đ i s ng chuy n sang đô th hóa, công nghi p hóa
theo v n minh ph ng Tây thì Ph t giáo xa l v i l p qu n chúng m i c a th i đ i đó. Tuy c ng có
nh ng nét thay đ i, nh ng c g ng thay đ i, nh ng đang ch b ngoài ch ch a ph i là thích nghi,
hóa thân vào th i đ i m i. Không ph i trong đ i s ng hi n đ i thì Ph t giáo s h t ý ngh a, m t lý do
t n t i. B c sang m t th i đ i khác, cu c s ng và con ng i thay đ i r t c n b n, nh ng con ng i

m i v n có nh ng nhu c u tinh th n, nhu c u v n hóa mà ph t giáo r t thích h p đ đáp ng.
ng
th i, Ph t giáo c ng ch có thích ng v i nh ng đòi h i c a th i đ i nh v y m i phát tri n đ c.
1.
i s ng v n minh hi n đ i là m t đ i s ng công nghi p, đô th , sôi đ ng, theo đu i khoa h c k
thu t. Nó đòi h i con ng i khôn ngoan trí tu , linh ho t, bi t tính toán c nh tranh, ho t đ ng t t b t.
Cu c s ng nh v y thúc ép con ng i lao vào ho t đ ng c ng th ng, d sao nhãng m t m t r t nhân
b n khác là đ i s ng tâm linh V i ho t đ ng t t b t c ng th ng con ng i c n nh ng gi phút t nh tâm
đ th giãn. T t ng t bi h x c a Ph t là li u thu c an tr làm cho tâm t nh ch , làm t i nhu n đ i
s ng tâm h n, là m t ph ng sách d ng sinh cho con ng i hi n đ i.
2. Con ng i đ u th i đ i nào c ng mong c hòa bình yên vui, mong c m t xã h i trong đó
cái thi n ng tr b c đi sôi đ ng, g p gáp c a th i hi n đ i bên c nh vi c t o ra m t n n v n minh cao
(k c v n minh tinh th n) đã không ng t d n nhân lo i đ n b v c c a nh ng hi m h a c a áp b c,
bóc l t và chi n tranh, nh t là n i đe d a c a chi n tranh h t nhân, chi n tranh t v tr ngày nay. Ph t
giáo v i t t ng hòa bình và khuy n thi n, kêu g i con ng i suy ngh , s ng theo đi u thi n làm vi c
thi n, c u tr ng i khác s góp ph n th c t nh l ng tri con ng i làm cho xã h i s ng trong hòa
binh và nhân ái, ng n ng a cái ác có tính hi n đ i. Ph t giáo r t d thích nghi v i m t th gi i m r ng
và t o ra s cân b ng gi a tâm hôn và th xác gi a v n minh tinh th n và v n minh v t ch t ngày nay.
3. M t m i lo 1 n cho nhân 1o i ngày nay 1à môi tr ng sinh thái đang b con ng i đông đúc và
n n v n mình công nghi p phá v . Núi r ng b đào, đ n; n c sông n c bi n b ô nhi m. Cây c i b
ch t tr i, chim muông b s n b t đ n tuy t di t. Trong làng xóm, đô thành ít có nh ng đ o xanh che
gió, che n ng, làm mát con m t... Trong cu c s ng tr c kia không nh ng Ph t giáo lên án sát sinh,
khuyên b o l i s ng chay

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
NG

62

C SIÊU

t nh mà nhà chùa còn là nh ng c nh đ p trong thôn xóm. Chùa th ng ch n đ t nh ng n i có phong
c nh đ p l i đ c quan tâm xây d ng thành m t th công viên có ao h , có v n cây. Chùa không ch
là n i cho khánh th p ph ng đ n ngo n c nh mà còn là ch cho phim chóc đ n làm t , muông thú
đ n trú ng không b ai đ n s n b n.
N u có th xây d ng l i đ c các chùa chi n và các khuôn viên r ng rãi thành nh ng th đ o xanh
công viên cho làng xóm làm n i cho ng i già đ n ngh ng i trò chuy n và t p d ng sinh, tr con đ n
dao ch i c m tr i, ng i m đau đ n th m b nh xin thu c... thi nhà chùa s tr l i có vai trò m t trung
tân v n hóa c a xóm làng.

*
**
Thích ng v i th i đ i c ng là đáp ng nh ng nhu c u c a con ng i th i đ i m i.
thích ng
v i th i đ i ngày này có l c ng đòi h i Ph t giáo nh ng sáng t o l n nh khi nó xây d ng Thi n
tông đ làm con đ ng vào Tâm th c Trung Hoa và truy n bá r ng
ông Á, nh khi nó đ x ng
pháp môn ni m Ph t, phát tri n T nh đ tông đ đi vào đ i chúng.
Hi n nay nhi u đ a ph ng đang ch tr ng trùng tu, khôi ph c nhi u ngôi chùa c . Và nhân dân
h ng ng r t nhi t li t. Trong khu v c làm đó h u nh ch n i lên hai yêu c u: b o v các di tích v n
hóa, làm n i du l ch và có ch cho nhân dân l bái. N u nh ng ngôi chùa đ c trùng tu nh v y tr
thành nh ng trung tâm khuy n thi n, nh ng đi m b o v môi tr ng thiên nhiên, nh ng c nh đ p giúp
con ng i t nh tâm, thì l i l c mà nhà chùa mang l i cho cu c s ng hi n đ i s l n h n r t nhi u.
Trong tâm th
lòng c u nhân đ
làm đi u thi n, đ
t i c a mình ho

V

NH H

c ng i Vi t Nam, A Di à và Quan Th Âm đã là hình nh t ng tr ng cho t m
th th ng con ng i và v tha. Con ng i v n có tâm h ng thi n, tôn tr ng ng i
c khích l vì làm g ng làm vi c thi n trong xã h i. Ph t giáo s tìm th y lý do t n
t đ ng vì đi u thi n c a con ng i, con ng i c a th i đ i m i.

NG C A NHO GIÁO TRONG XÃ H I N
NG

C TA
C SIÊU *

Nh có l n đã phát bi u trong m t cu c h i th o v t t ng Kh ng t , tôi cho r ng nh h ng c a
t t ng Nho giáo n c ta là khá sâu r ng, c n ph i có k ho ch nghiên c u t p trung và lâu dài thì
m i mong nh n th c đ c nh ng v n đ có tính ch t c t lõi, qua đó m i có th đ xu t nh ng ki n
gi i, nh ng ph ng h ng, nh ng bi n pháp khoa h c nh m x lý nh ng v n đ này m t cách thích
đáng trong quá trình xây d ng n n v n hóa m i, con ng i m i xã h i ch ngh a. D i đây là m t s ý
ki n v nh ng v n đ nêu lên trên, ch y u c ng m i ch là cái nhìn v

*

Giáo s , Giám đ c trung tâm Hán Nôm. Tr

ng

i h c S ph m I Hà N i.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c
ph ng h
đ c:

63

ng, quá đó đ xu t m t s ki n gi i s b , d a trên nh ng th c ti n mà tôi đã quan sát

1. Tr c h t, c n ph i th y rõ hoàn c nh l ch s , đ a lý t t ng Nho giáo cùng v i nh ng thi t ch
c a nó đã t ng là m t th c th v n hóa th m sâu vào moi ngõ ngách c a đ i s ng chính tr , kinh t , xã
h i, v n hóa…n c ta. Tr c cách m ng Tháng Tám, đó là đi u hi n nhiên, m t dù nó đã ph i nh ng
b c ph n nào cho t t ng v n hóa Âu Tây trong hoàn c nh m t n c Vi t Nam thu c đ a, n a
phong ki n. Ch c n quan sát ho t đ ng ngôn ng và ng x c a ng i dân th ng n i thôn xóm vào
kho ng nh ng n m 40, 50 c a th k này, chúng ta c ng đã có th th y đ c ph n nào th c ch t c a
v n đ . Tuy ch ng có d p lui t i c a Kh ng sân Trinh, nh ng nh ng đi u nói v quân t , liên nhân, l
ngh a, đ o đ c, tôn ti tr t t , trung hi u ti t ngh a v.v… đ i v i h không ph i là nh ng đi u xa l
trong c m ngh , trong l i n ti ng nói, trong hành vi ng x v.v.. Th c t này rõ ràng có nh h ng sâu
r ng đ n m i m t c a đ i s ng xã h i n c ta theo hai chi u x u, t t.
đánh giá nh ng nh h ng
này, c n ph i có nh ng công trình kh o sát nghiên c u dài h n v i s ph i h p c a nhi u ngành
nghiên c u. Tr c đây, do mu n đ cao tính ch t b n đ a, đ c đ o… c a ta, có m t s nhà nghiên c u
đã v i vã k t lu n r ng Nho giáo ch có nh h ng trong t ng l p trên. T ng l p có h c (th m chí còn
nh n m nh là ch có m t nhóm nào đó trong nh ng t ng l p y) còn nhân dân lao đ ng n c ta đã t
ch i nó ngay t bu i đ u ti p xúc, và đã liên t c ch ng l i nó su t quá trình l ch s . Nh n đ nh nh v y
c ng có ph n đúng, nh ng chua toàn di n, chua hoàn toàn phù h p v i th c t l ch s , và do đó ít s c
thuy t ph c. T sau cách m ng Tháng Tám đ n nay, v n đ Nho giáo ít khi đ c nghiên c u m t cách

(th c s c u th ”, ph n l n ch là phê phán chung chung, trùm l p, m t chi u. Trong khi đó, trong th c
t cu c s ng nh h ng c a Nho giáo v n t n t i m t cách dai d ng, d i nhi u bi n t ng ph c t p.
Nh ng truy n th ng t t đ p c a v n hóa Nho giáo nh hi u h c, chu ng v n nhã, tôn s tr ng đ o
v.v… không đ c tìm hi u đ ngh h ng k th a, nh ng di s n n ng n c a Nho giáo c ng vì không
đ c nghiên c u đ n n i đ n ch n đ v ch m t ch tên nên đã có đ t d ng võ, đã phát huy nhi u tác
d ng tiêu c c trong cu c s ng xã h i (nh h i hè đình đám tùm lum: mà chay c i xin v i đ m i h
t c phi n toái, lãng phí; óc đ a v , xôi th t, phe giáp tông t c, th m chí đã còn lan c sang đ a h t sinh
ho t, t ch c ng Xin xem thêm bài “Các chi b .. h ta” - Báo nhân dân ch nh t. S 39)
2. Trong l nh v c nghiên c u Nho giáo, nên xu t phát t nhi u h ng, nhi u góc đ , nhi u c li u
v.v… khác nhau đ tô đ m cái nhìn l ch s và bi n ch ng.
i v i di s n v n hóa Nho giáo, đã là hay
thì hay t t, đã là d thì d t t, b t ch p t a đ không th i gian, b t ch p m i c p đ , l nh v c v.v… suy
ngh nh v y th c s là m t đi u không hay. c bi t là, trong th i đ i hi n nay, nh ng v n đ , nh ng
giá tr c a Ph ng ông đang kh i l i s chú ý tìm hi u, đánh giá l i m t cách khoa h c sâu s c. i u
này l i càng làm thúc đ y chúng ta s m ph i nghiên c u l i v n đ Nho giáo d i nh ng h ng nhìn
m i m h n. nh h ng c a Nho giáo s ng dai đ n nh v y Vi t Nam, nhìn v chi u h ng t t, v i
t cách là m t h t t ng v n hóa ngo i lai c nhiên nó ph i mang theo trong b n thân nh ng giá tr
có tính ch t ph quát toàn nhân lo i, và đi u quan tr ng h n, th c t là nó đã đ c c u trúc l i d i tác
đ ng c a môi sinh v n hóa Vi t Nam, g n bó v i nh ng truy n th ng v n hóa t t đ p c a Vi t Nam.
Tuy nhiên, nhìn v nhi u h ng xâu, ch c h n nh ng y u t l c h u, không lành m nh, h n h p y u
kém c a di s n Nho giáo c ng đã tìm đ c nh ng m nh đ t dung d ng ngay trong môi sinh v n hóa
b n đ a.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
NG

C SIÊU

64

3. Nh v y, v n đ quan tr ng đ c đ ra đây là v n đ đ nh h ng x lý nh ng di s n này trên
c s tim hi u nghiên c u chúng m t cách k l ng sâu s c, th c s c n thi t, ch n l a chúng m t
cách nghiêm ng t và tìm nh ng bi n pháp t i u đ đ a nó vào cu c s ng v n hóa m i. Nhìn vào th c
ch t, đây là m t m ng tr ng y u trong v n đ l n : m i quan h gi a truy n th ng và hi n đ i đang thu
hút s chú ý c a chúng ta .
ti n ti p c n và thâm nh p v n đ này, tôi có đ xu t ý ki n nên có s phân bi t nh t đ nh gi a
di s n, giá tr c truy n và truy n th ng. Di s n nói chung là nh ng cái do quá kh đ l i (d i d ng
v t ch t ho c tinh th n). Nói đ n di s n, không nh t thi t nói đ n giá tr , ph m ch t. Vì th m i có “di
s n t t đ p”, mà c ng l i có “di s n n ng n ". i u quan tr ng là c n ph i đánh giá các di s n, rút ra
nh ng giá tr c a di s n quá kh đ đ a vào ph c v cu c s ng hi n đ i, b i giá tr v n hóa -xã h i,
vi c đánh giá, ch n l c này đ c ti n hành qua nhi u th h . Các th h s n i ti p nhau đóng góp vào
s nghi p này trí tu và l ng tâm c a mình. ó chính là n i dung c a tính liên th i d i, liên th h
c a các giá tr . Tiêu chu n t i cao c a vi c đánh giá, ch n l c là nh ng yêu c u chân chín c a nhân
dân, c a đ t n c, c a th i đ i. C n l u ý r ng m t s giá tr v n hoa - xã h i ch t n t i trong xã h i
m i nh nh ng giá tr c truy n có tính ch t t ng tr ng(không đ c v n hành th ng tr c) bên c nh
nh ng giá tr hi n hành có th đáp ng m t cách c p nh t (up-to-date) và r ng rãi nh ng yêu c u c a
cu c s ng tr c m t. i u này có ý ngh a quan tr ng đ i v i vi c xác l p các h th ng giá tr trong
nh ng t a đ không-th i gian nh t đ nh. Trên c s v n hành các giá tr c a di s n, m t s truy n
th ng s đ c đ nh hình. Có th coi truy n th ng là tinh hoa c a giá tr quá kh đ c rút t a đúc k t
trong quá trình phát tri n c a l ch s có ý ngh a ph quát nh t, m t m t thì t ng đ i n đ nh v ng
vàng, đ c ch p nh n v n hành r ng rãi, nh ng đ ng th i m t khác c ng l i có kh n ng thích ng v i
nh ng yêu c u c a hi n t i, truy n th ng đ c x lý v n hành đúng đ n thì s có kh n ng k t h p v i
nh ng giá tr v a n y sinh trong cu c s ng đ ng đ i đ phát tri n v ch t ho c t o ra c s đ hình
thành nh ng truy n th ng m i, góp ph n lích c c vào s nghi p xây d ng con ng i m i, n n v n hóa
m i, xã h i m i. Nh v y là truy n th ng không ch có quá kh mà có c hi n t i. Chính cu c s ng
hi n t i đã kh ng đ nh truy n th ng c , b i d ng phát huy đ i m i truy n th ng c , t o ti n đ c s
đ sáng t o ra nh ng truy n th ng m i (do k t h p linh ho t v i truy n th ng c ho c ch rút ra nh ng

y u t thích nghi t truy n th ng c ) nh m b sung cho b ng truy n th ng c đi n c a dân t c v n
ph i đ c quan ni m là không bao gi đ y đ tr n v n. S giao l u v n hóa ngày càng m r ng gi a
các qu c gia dân t c trong tình hình hi n nay c ng s m r ng thêm ngu n cung c p các giá tr (truy n
th ng ho c hi n đ i) cho vi c sinh thành các truy n th ng m i m đó.. T đây, nhìn l i di s n v n hóa
Nho giáo cùng nh ng nh h ng sâu đ m c a nó trong xã h i n c ta, chúng ta th y còn r t nhi u v n
đ c n ph i đ c đi sâu kh o sát, đi u tra, nghiên c u, trên c hai m t lý lu n sách v và cu c s ng
th c t i. Ch c ch n s có nhi u đi u s đ c nh n đ nh l i đ kh ng đ nh (ho c ph đ nh) m t cách có
c s khoa h c h n, ho c đ c i bi n b sung nâng cao h n n a nh m ph c v cu c s ng m i m t
cách đ c l c h n. Có th nêu m t vài thí d c th nh sau: ch Trung, ch Hi u, ch Trinh c a Nho
giáo đã t o ra đ c m t truy n th ng ng x khá xâu s c v ng b n trong các xã h i phong ki n
ph ng ông. Vi t Nam, Trung Hi u Trinh nhìn chung đã gi m b t m c đ kh t khe, h n h p so
v i yêu c u chính th ng Trung Hoa. Sách thánh hi n d y ng i con có hi u khi cha m còn s ng thì
không đ c đi đâu xa ph i li n k m t bên đ “th n

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

65

hôn đ nh t nh". Nguy n Trãi đã không đi theo đ h u h cha già trên b c đ ng l u đày, l i n c
nhà đ lo chuy n ph c qu c, coi đó là đ i hi u. “Trung th n b t s nh quân”; hi u t không làm trái
cái chí c a cha”, thánh hi n c ng đã r n d y nh v y. Nh ng Ngô Th i Nhi m đã cùng m t s danh s
B c Hà h ng ng l i kêu g i c a vua Quang Trung ra ph c v tân tri u, và coi đó là trung. V ch
Trinh thì c Nguy n Du c ng đã hi u nó có t i d m b y đ ng.
Truy n th ng Trung Hi u còn đ c Bác H nâng c o thêm qua m t n i dung m i “Trung v i
n c, Hi u v i dân”. Riêng hai ch Hi u v i Trinh, trong đ i th ng s c i bi n chuy n đ i c ng di n
ra khác nhau. Ch ng nào ng i m còn ph i mang n ng đ đau (có ngh a là vi c sinh con trong ng

nghi m, g i con ng i khác đ h , và nuôi h tr a tr thành ph bi n, thành chuy n đ i th ng), vi c
nuôi con khôn l n, d y d con thành ng i, gây d ng cu c s ng cho con v n còn đè n ng lên vai b
m thì truy n th ng hi u ngh a ch a có th (và c ng ch a c n thi t) có nh ng chuy n đ i sâu c c.
Trong khi đó, nh ng quan ni m truy n th ng v trinh ti t c a ng i ph n hi n đang có nh ng bi n
đ ng (l rõ ho c ng m ng m) r t m nh m , nói chung là có s c i bi n theo chi u h ng c i m h n.
Cu c s ng s u n n n hi u ch nh l i nh ng đi u thái quá và các c quan nghiên c u, truy n th ng, các
đoàn th , các h i qu n chúng v.v... s góp ph n đ nh h ng m t cách tích c c vào quá trình c i bi n
chuy n đ i y nh m đ a t i s hình thành m t n i dung nhân v n hi n đ i h n cho v n đ có m t l ch
s lâu dài ngang b ng l ch s nhân lo i này.

V VAI TRÒ C A NHO GIÁO VÀ PH T GIÁO TRONG XÃ H I TA
PH M

I DOÃN *

Tôi đã có l i phát bi u v n hóa Vi t Nam là đa nguyên và h n h p. B m t v n hóa tinh th n c a
n c ta có nhi u ngu n trong n c và ngoài n c. S truy n nh p hai h t t ng Nho, Ph t đã có đ n
vài nghìn n m. Hoàn toàn không nên quan ni m đây là nh ng đ c t mà ông cha ta luôn luôn tìm cách
gi i đ c.
Hai h t t ng và tín ng ng Nho, Ph t lúc đ u đ c k th ng tr xâm l c đ a vào, nh ng v sau
trong k nguyên đ i l p đã đ c các nhà n c phong ki n s d ng, duy trì, nhân dân ta ti p thu. c
bi t là s ti p thu Nho giáo t th k XV đ n th k XIX thì ngày càng sâu s c. Nh v y lúc đ u, hai
h t t ng này là do giai c p th ng tr xâm l c đ a sang, nh ng tr i qua m t quá trình lâu dài Nho
và Ph t đã c i bi n đ thích nghi v i nhu c u b n đ a, tr c h t thích h p v i t n l p th ng tr .
Tôi cho r ng cái c i bi n c a Nho giáo vào Vi t Nam là gi m b t ph n lý lu n, t li u t m rà,
tr u t ng, ph c t p mà gi l i ph n nghi th c, nh ng quan ni m đ o đ c lu n lý th c d ng. Có nhà
nghiên c u g i đây là tái c u trúc, tôi không ngh nh v y. Theo Ngh v n chí c a Lê Quý ôn và V n
t ch chí c a Phan Huy Chú thì th i Tr n (th k XIV) trong vi c tìm hi u Nho giáo có Chu An v i T
thu thuy t c đ n Lê M c (th k XVIII) có m y b D ch kinh phu tuy t, Th Kim di n ngh a c a Lê
Quý ôn, T thu to n y u c a Nguy n Huy Oánh, Chu hu n to n y u c a Ph m

*

Giáo s Khoa L ch s , Tr

ng

i h c T ng h p Qu c gia Hà N i.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
PHAN

Nguy n Du, ngh a là n ng v di n ngh a và to n y u. Các nhà Nho n
là nói v đ o, v lý khí.

I DOÃN

66

c ta bàn nhi u đ n ng luân h n

Nho giáo n c ta c i bi n, thích nghi và đã dung h p v i v n hóa Vi t Nam, thành m t y u t
quan tr ng trong luân lý đ o đ c truy n th ng.
ng chí Tr ng- Chinh đã nói r t đúng “Ông cha ta,
hàng ch c th k , h c Trung Qu c, vi t ch Trung Qu c, ngh theo cách ngh c a Trung Qu c; pháp
lu t mô ph ng c a trung Qu c, h c tri t h c Trung Qu c, theo l giáo Trung Qu c, v tín ng ng theo
(1)
c Trung Qu c và n

. Tôi ngh r ng trong x lý th c ti n c n ph i th y h t v n đ này.
Nho giáo có nh ng nhân t ti n b , tích c c. Quan đi m nhân ngh a, thân dân c a th i nguyên sinh
Kh ng M nh nh “dân vi quý, dân là n c, vua là thuy n” là có ý ngh a dân ch , nhân đ o đã nh
h ng đ n Nguy n Trãi và nhi u nhà Nho Vi t Nam. Tính cách h u vi, kinh th t o ra m t quan ni m
giá tr vì ngh a v c a k s quân t , l y xã t c, c ng đ ng làm m c tiêu ho t đ ng. C n nói thêm Nho
giáo c ng t o ra m t nho phong c ng c i “uy v b t n ng khu t, phú quý b t n ng dâm”.
ng th i
Nho giáo đ cao gia đình, l y gia đình làm c s , làm đi m xu t phát m r ng th ng x v i c ng
đ ng và xã h i, t o ra s hòa h p gi a cá nhân và đoàn th theo ki u “t h i giai huynh đ ” .
Tuy nhiên trong tình hình hi n nay, Nho giáo có r t nhi u h n ch , có nhi u ràng bu c kh t khe.
Nho giáo coi khinh lao đ ng chân tay, lao đ ng k thu t. v t t ng, chính sách kinh t và c trong
quan ni m giá tr , Nho giáo ch tr ng tr ng nông khinh th ng, tr ng ngh a khinh l i, coi th ng l i
ích v t ch t, tr ng i nhi u đ n s phát tri n c a kinh t hàng hóa, trong d ng ho t đ ng khác nhau,
Nho giáo chú ý đ n đ ng c mà coi th ng hi u qu , “c t thành nhân mà nhi u khi không ngh đ n
thành công”. Trong kinh doanh s n xu t, nh ng quan ni m trên l i t o ra s chia tách, th m chí đ a
đ n s đ i l p đ o đ c và tài n ng. c bi t Nho giáo đ cao ch đ tôn t c gia tr ng ph quy n và
các quan h đ ng c p theo nguyên t c tam c ng, ng luân, đ i l p v i dân ch t do, khinh th ng
ph n và làm m m y u các quan h pháp lu t.
ng th i, chính nó đã t o ra quan ni m sùng bái
quy n l c. Ph ng pháp t duy c a Nho giáo là b o th , “thu t nhi b t tác”, “tín nhi hi u c ” (thánh
hi n, t tiên là cao, gi i h n h t” và dung hòa trung dung. Có l vì v y mà trong h c thu t c a Trung
Qu c ngày x a th ng thiên v kh o c u và trong ng x xã h i thì l y “d hòa vi quý” là chính.
i u đáng l u ý là Nho giáo d a vào ti u nông và quan h tông t c nên nó có s c tái sinh khá
m nh và lâu dài, th c t này c n đ c các nhà qu n lý l u ý.
Còn v Ph t giáo. Khi truy n nh p vào Vi t Nam Ph t giáo c ng ph i cai bi n, thích nghi r i dung
h p thành m t y u t trong v n hóa Vi t Nam. Có l Ph t giáo vào n c ta thì có tái c u trúc. Tr c
h t, nó g t b b t pháp lý lu n có tính ch t tr u t ng tri t h c ph c t p, gi l i ph n nghi th c t
ch c và các quan ni m đ o đ c. Vi t Nam chúng tôi không th y nh ng tông phái Ph t giáo nh Hoa
Nghiêm, Câu Xá, Pháp T ng v.v... ph bi n là Thi n tông k t h p v i T nh
tông, gi n đ n và th c

d ng.
Ph t giáo vào n c ta uy n chuy n c i m h n Nho giáo nhi u, bi t cách thích nghi, dung h p v i
các y u t v n hóa khác, ch ng h n nh k t h p v i các tín

(1)

Tr

ng-Chinh, Ch ngh a Mác và v n hóa Vi t Nam, Nhà xu t b n S th t, Hà n i, 1974, tr. 33.
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

67

Ng ng nông nghi p c truy n t o nên m t ki u “Ph t giáo dân gian” vùng Dâu (Hà B c) và nhi u
n i khác. Trong l ch s Ph t giáo và l ch s khoa s còn có s k t h p Ph t v i Nho và o, t o ra lý
thuy t “Tam giáo đ ng nguyên” Ngoài ra còn có ki u k t h p Th n v i Ph t, Tr i v i Ph t d i d ng
tín ng ng tôn giáo. ó chính là s dung h p, tái c u trúc c a Ph t giáo Vi t Nam. Quan ni m nhân
sinh c a Ph t và Nho có mâu thu n, nh ng trong cu c s ng tinh th n thì c hai l i b sung cho nhau.
Nho giáo mang tính th c d ng, c ng đ ng thì Ph t giáo l i có màu s c cá th và gi i thoát. Nho giáo
trói bu c con ng i vào tr t t đ ng c p khe kh c thì Ph t giao l i th hi n cái bình đ ng bao dung.
Cho nên, trong xã h i c , cái mà Nho thi u khuy t thì Ph t bù vào. Ph t giáo là m t nhu c u xã h i.
Theo tôi, Ph t giáo đóng góp khá nhi u vào v n hóa Vi t Nam, nhi u n i chùa chi n là trun tâm
v n hóa, là đ a đi m h i làng ( Hà B c, H i H ng, Hà Nan Ninh). Nhi u chùa là di tích v n hóa, di
tích ki n trúc, là danh lam th ng c nh c a đ t n c. G n đây, nhi u nhà nghiên c u còn cho r ng
khung c nh chùa làng v i cây cao, h n c, t o ra m t vùng sinh thái nhân v n t t đ p. Ngoài ra còn
có m t s tác ph m v n h c Ph t giáo đ c nhân dân a thích tiêu bi u nh Quan âm Th Kính,

Truy n Ki u c a Nguy n Du c ng khá đ m tinh th n Ph t giáo.
Còn có m t m t c a nho giáo ít đ c đ c p đ n, đó là vi c t o ra m t ph ng th c t duy, nh ng
giá tr đ o đ c mà nh h ng còn sâu s c đ n ngày nay. Ch ng h n nh t duy t duy nhân qu , duyên
kh i, vô th ng, nhi u tính bi n ch ng, nâng cao nh n th c lu n. Nh ng khái ni m v nghi p báo,
thi n ác, t bi h x , niêt bàn và đ a ng c góp ph n đ a vào xã h i nh ng quy ph m đ o đ c đi u ch nh
các hành vi xã h i.
Trong vi c gi i quy t các v n đ dân t c và giai c p nói chung, Ph t giáo đ u có thái đ tích c c.
Không ít s t ng tham gia phong trào ch ng Pháp ch ng M , nhi u chùa là trung tâm h p l c l ng
yêu n c.

CÁCH TI P C N C A KH NG T

VÀ S

K TH A

PH M NG C *
Kh ng giáo đã tr thành m t câu chuy n th i s . Tron m t th i gian dài, nói b nhi u dân t c châu
Á xem nguyên nhân chính c a tình tr ng l c h u, b nô d ch c a h . Ng n đây, tr c s phát tri n
nhanh chóng v kinh t , k thu t c a Nh t B n và m t s vùng châu Á, nhi u h c gi l i cho r ng
Kh ng giáo là c s hình c a s phát tri n các vùng này. Y ki n thay đ i là chuy n bình th ng,
nh ng t i sao s thay đ i l i c c đoan đ n th ? Tr c khi bàn đ n vi c khen hay chê, th a k hay th
tiêu c n ph i xét nó m t cách khách quan.
Vô s h c thuy t đã ch t. M t vài h c thuy t s d t n t i hàng ngàn n m là nh d a vào nh ng
tiên đ tôn giáo. Kh ng giáo g n nh là h thuy t duy nh t t n t i hai ngàn n m tr m n m mà không
d a trên m t tiên đ th n bí nào h t. Nó là h c thuy t

*

Chuyên viên nghiên c u Vi n ông Nam Á.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
PHAN NG C

68

đ u tiên đ t con ng i gi a nh ng con ng i và ch gi a nh ng con ng i, tách kh i v tr c ng nh
tách kh i th n linh, linh h n, cu c s ng ki p sau và tìm th y trách nhi m gi a tôi v i nh ng ng i
khác ý ngh a cu c s ng, giá tr , và h nh phúc c a tôi. Kh ng t là ng i đ u tiên nói v i con ng i cái
chân lý b t t : s ng là ch u trách nhi m. Vô s ng i m t sát ông vì duy tâm vì nói đ n m nh tr i, th
cúng th n linh chôn c t ng i ch t. Nh ng quy n Lu t ng , tài li u đáng tin c y nh t đ hi u Kh ng
t , l i cho ta th y ông là m t ng i b t kh tin. Ông ch nói đ n cái th gi i c a các hi n t ng mà
giác quan ti p nh n đ c, ch y u là các quan h xã h i. Ông không ph nh n th n linh nh ng ch
tr ng kính tr ng, đ ng th i cách xa nó không tin vào tác d ng c a nó. S tôn tr ng nghi l , th n linh
ông là th c d ng mà không th n bí. Ông nói n m m i tu i bi t đ c m nh tr i theo cái ngh a r t
dung t c: bi t r ng hoàn c nh không cho phép ông theo đu i cái m t Chu công mà ch còn m t con
đ ng: d y h c qua đó ph bi n t t ng c a mình. N u đ t ông vào hoàn c nh đ ng th i c c k mê
tín, nh t là cái thuy t “tr i và ng i tác đ ng l n nhau” ph bi n trong kinh thi, kinh th thì rõ ràng
ông là m t ng i khai sáng Chính Tuân t sau này đã k th đ c cách nhìn y, cách nhìn b t kh tri,
còn M nh t và các nhà Nho sau này đã làm ta hi u l m quan đi m c a ông. Con ng i đâu ti n không
noi đ n th n mà nói đ n ng i, không nói đ n cái ch t ch bàn đ n cu c s ng là Kh ng t .
Kh ng t là ng i đ u tiên hi u đ c th c ch t c a vi c cai tr .
cai tr , không th d a vào l i
ki m, th n quy n, tài s n, quy n l i, giai c p, m u đ chính tr . Cách duy nh t là đào t o cho k đ c
con ng i cai tr . Ông quan tâm tr c h t đ n vi t này. Ông không có tham v ng c u v t loài ng i
cho nên không đ ra m t m u ng i siêu nhân mà cu c s ng và hành đ ng đ u v t ra ngoài khuôn
kh c a m i ng i. Ng i quân t (ngh a t nguyên c a ch quân là cai tr ) không vi c gì ph i hy sinh
th xác t b các quan h xã h i, s ng v i cái th gi i không có th c do h c thuy t t o ra. Ng i quân

t s ng v i các quan h xã h i trong th c t c a m i ng i, ch p nh n các quan h y mà anh ta th a
bi t là còn xa m i đ p đ và ra s c c i ti n các quan h y tr c h t b ng hành đ ng m u m c c a
mình. ó là th c ch t c a vi c tu thân. “T b c thiên t đ n ng i dân th ng ai c ng ph i l y tu thân
làm g c”. B ng cách y, ng i quân t tr thành m t t m g ng và đ c tin yêu. ó là cách cai tr
b ng lòng tin c a ng i b tr . M t ông vua h i Kh ng t có th thâu tóm vi c tr n c vào m t câu
không, Kh ng t nói câu quy t đ nh: “Làm vua khó, làm b y tôi không d ”. Tôi ngh r ng cho đ n gi
cách nhìn đó v n đúng. D nhiên, Kh ng t đ a ra nh ng nghi l phi n ph c đ dàng bu c con ng i
theo l nh m ch ng nh ng d c v ng ích k c a b n thân con ng i. Nh ng làm sao có th b t b
m t h c thuy t cách đây trên hai ngàn n m tr m n m v nh ng chuy n v n v t y đ c? D nhiên khái
ni m quân t có m t n i dung giai c p rõ r t, không ph i khái ni m con ng i c a tri t h c hi n đ i và
các khái ni m tu thân, tr n c, l v.v… đ u thay đ i, nh ng th y đ c m i quan h gi a tu thân v i
l , v i tr n c là tài gi i. L nào vi c tu thân ch dành cho qu n chúng b tr còn ng i cai tr thì đ ng
trên đ o đ c? Tôi đã đ c vô s bài ch i b i quan đi m “làm ch b n thân đ theo l là nhân”, cho đó là
ph n đ ng. V n đ là quy đ nh cho th c dân ch , cách m ng n i dung c a l - đi u này làm sao l i có
th b t t i Kh ng t đ c? Còn con ng i ch là con ng i xã h i khi bi t t ki m ch mình, vâng
theo nh ng tiêu chu n hành vi đ c g i là m u m c. Xác l p vai trò c a l là xác l p s ki m tra c a
toàn dân đ i v i t ng ng i, k c m i ng i lãnh đ o, khi pháp lu t ch a thành m t ý th c th ng
tr c t ng con ng i mà tình hình các xã h i châu Á là th . N u v t b l đi thì ch đ a xã h i t i h n
đ n ho c t i chuyên chính c a nh ng ng i thi u trách nhi m.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

69

Không t là nhà t t ng đ u tiên lu t đ c t m quan tr ng c a vi c h c. Ông không tin vào kh i
phát, vào tr c giác, vào s giác ng t phát do b n tính con ng i ông ch tin vào h c v n, Ông là

ng i g n nh duy nh t đ x ng cái chân lý r t gi n đ n mà cho đ n nay ít ng i hi u đ c. H c và
th c hành đi u mình h c đó là ngu n vui c a cu c đ i, ng i quân t ch khác ng i ta ch h c su t
đ i, tu d ng m t đ i và h c b t c ai, h c cái hay c a ng i ta, th y cái kém c a ng i ta thì lo s a
ch a cái kém c a mình. ây là m t ni m vui th c s to l n đ n m c “Sáng hi u đ c đ o, chi u h t
c ng đ c”. Tìm th y h nh phúc trong s t tu d ng, “Ng i ta không bi t mình mình không gi n”,
mà t tu d ng, h c, không ph i đ “ki m n" mà đ có ích đ làm con ng i xã h i, đ t n c c n
đ n, đó là t t ng c a ng i quân t . Ph i ch ng đi u đó c n ph i g t b vì nó l i th i ? Không t
không h cho mình h n ng i trí thông minh, đ o đ c, Ông nói trong m t làng c ng có ng i
trung tín nh ông. ó là m t s th a nh n trung th c vì th c t qu n chúng lao đ ng không h thua
kém ngay c b c thánh nhân v đ o đ c tâm linh toàn anh d ng. Trong đ i, Kh ng t ch t hào v
đi m ham h c h n m i ng i, h c không bi t chán, d y không bi t m i, Ông là con ng i tr i đ u tiên
l y di c d y h c làm l s ng va ch a có m t ông th y nào yêu ngh d y h c, ch m lo h c sinh b ng
ông. Nhân H : ch t, ông nói : “Tr i gi t ta!” T L ch t b k thù l y xác p mu i. Nghe tin y, su t
đ i Kh ng t không n n th t p mu i n a. Không có l nh ng ng i mu n xây d ng ch ngh a
c ng s n khoa h c có th xem vi c h c là vi c nh t th i. Khi Lê Nin d y “H c, h c n a, h c mãi”,
th c t không khác cách ti p c n c a Kh ng t .
Ta không th trách c Kh ng t v n i dung c a vi c h c. M i th i đ i h c cái nó c n, làm sao
nh ng đi u cách đây h i ngàn n m tr m n m l i là n i dung c a vi c h c ngày nay đ c? M c d u
v y, n i dung c a Kh ng giáo v i t cách h c thuy t đào t o con ng i cai tr v n có hai đi m u vi t.
M t là l , là nh ng hành vi m u m c mà ng i quân t ph i theo và hai là v n là toàn b n n v n hóa
tr c đó. Do đó, Kh ng t hi u r t sâu vai trò c a s . C n m kinh đ u là s và đ c gi i trình theo
quan đi m s , ngay dù đó là nh ng bài ca dao trong kinh thi. Quan đi m s c a ông là quan đi m hành
vi lu n (behaviourist) và ông là nhà hành vi lu n đ u tiên có ý th c, công khai và d t khoát. Kh ng t
mu n rút t l ch s ra nh ng hành vi nên theo và nh ng hành vi nên tránh trong t ng hoàn c nh c th .
B ng cách h c l ch s , ng i quân t bi t cách ng s và cai tr theo l , mà ng i ta g i là l tr . S
quan tâm đ n s là m t nét b t bi n c a b t k n c nào theo Kh ng giáo. đây, có n c là có s và
có s tri u đ i, s t ng vùng, s t ng h . các n c châu Á khác tình hình khác h n. Ng i ta b phí
vô vàn s c l c, ti n c a đ xây d ng đ n đài cung đi n nh ng không ai ngh đ n vi c chép l i quá kh .
S c a các n c Kh ng giáo đ c vi t theo l i “thông giám” ngh a là “t m g ng chung”, b i vì nó
có nhi m v c p cho ng i đ c m t t m g ng qua đó ng i đ c bi t đ c nh ng hành vi nên tránh

và nh ng hành vi nên theo. Do đó, s tr thành công c đ giáo d c con ng i v đ o đ c và ng i
bi t s bi t cách cai tr . D nhiên quan đi m y không ph i quan đi m hi n đ i nh ng n u ta bi t r ng
châu Âu ch hi u t m quan tr ng c a s h c vào th k XVII - XVIII thì ta ph i th a nh n ki n gi i
cua Kh ng t th c s u vi t.
Kh ng t sáng l p tr ng phái Nho giáo, và nét b t bi n c a tr ng phái này đâu c ng th là ý
th c ti p thu và truy n bá v n hóa. Do ch đ m nh n cái s m ng này, Nho giáo đã vào n c nào thì
t n t i đ y b t ch p m i đ o l n v chính tr . Ph t giáo và o giáo đ u không làm nhi m v này.
Ph t giáo mãi ch y theo linh h n.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
PHAN NG C

70

ki p sau, o giáo dành quá nhi u chú ý v thu t tr ng sinh, Lão giáo th
v th s . Trái l i các
nhà Nho không nh ng ghi l i các bi n c l ch s mà còn ghi l i m i ho t đ ng v n hóa, y h c, k thu t
và m i thay đ i trong cu c s ng bình th ng. Công c c a v n hóa là ch vi t. Ch Hán không ph i
ch phiên âm. M i th i là m i n i đ c m t cách. Nh ng c ng chính vì v y mà nó là công c giao ti p
b t ch p th i gian. Ch Hán là c s cho s th ng nh t c a Trung Qu c và là c s v n hóa c a các
n c theo v n hóa Trung Hoa. H c nó khôn đ , nh ng ai n m đ c nó có th đ c suôn s các v n ki n
t tr c công nguyên ba th k đ n gi , trên th gi i không có công c v n hóa nào sánh ngang v i
nó, x a c ng nh nay. V n hóa này tr c h t là v n hóa ch vi t cho nên t t c các n c theo Kh ng
giáo đ u có m t kh i l ng sách đ s . K t qu là so s i th gi i c đ i, các n c Kh ng giáo ch p
nh n ch đ giáo d c cho m i ng i và con s ng i bi t ch , có h c v n cao h n châu Âu tr c
th i Ph c h ng. Và không m t bi n đ ng xã h i nào tiêu di t v n hóa này đ c, nh tr ng h p đã
x y ra các n n v n hóa c khác. ó là n n v n hóa thách th c l ch s . Vì v n hóa này là d a trên

sánh cho nên các n c theo Kh ng giáo đ c bi t say mê sách và h t s c ham h c. H có th thi u n,
thi u m c nh ng không th thi u sách. H h c không ph i đ trau gi i ki n th c mà đ tìm nh ng
hành vi thích h p. Khi h v nh là hành vi thích h p không ph i là nh ng giáo đi u nhân ngh a mà là
k thu t thì h lao vào k thu t, khoa h c v i m t tinh th n d ng c m, say mê mà ng i Âu M
không th hình dung n i. Tr ng h p Nh t B n, Nam Tri u Trên, tr ng h p trên m t tri u ng i Vi t
di c là th . Các nhà lãnh đ o các n c theo v n hóa Kh ng giáo không ph i lo v cho nhân dân h có
theo k p khoa h c k thu t hay không mà ch nên lo v ch : t ch c cho h h c và ki m cho h vi c
làm thích h p. Kh ng giáo và v n hóa ph ng tây g p nhi u m y đi m : s quan tâm t i th gi i
hi n t ng, thái đ b t kh ra tr c nh ng v n đ siêu hình, quy hi u bi t v hành vi.
N u ta so sánh Kh ng giáo v i các h c thuy t châu Âu tr c cách m ng t s n thì ta th y t lâu
Kh ng giáo đã ch tr ng m t chính quy n dân s trong đó tôn giáo tách kh i chính tr . Vi c cai tr là
do nh ng con ng i có m t s đào t o riêng, có h c v n, bi t kinh nghi m l ch s và m u m c v đ o
đ c, nhân cách, vi c giáo d c là chung cho m i ng i. Cách nhìn đó ph i ch ng là ph n đ ng ?
Trong cách nhìn v chính tr Kh ng t r t quan tâm đ n vi c c p cho nó m t hào quang v n hóa.
T i sao v y? Vì chính tr bao gi c ng ph i d a trên b o l c. Mu n cho qu n chúng ch p nh n nó d
dàng c n ph i bi n nó thành đ p đ . Do đó Kh ng t r t chú tr ng đ n l , nh c, v và nh t là v n
ch ng, do đó ng i quân t không ph i ch bi t s d ng v l c (b n tên, đánh xe trân) mà còn ph i
yêu cái đ p c a l , c a nh c, c a v n. các n c theo v n hóa Kh ng giáo v sau, dù ng i ta làm
quan đ c ch n theo ch đ khoa c nh
Trung Qu c, Vi t Nam, Tri u Tiên, hay tuy n trong t ng
l p võ s nh
Nh t B n, thì cái c s đ ch n v n là kh n ng di n đ t v n hóa các hành đ ng chính
tr . Cái đó là v n tr , cai tr b ng v n hóa. Tôi đã nghe r t nhi u ng i nói Kh ng t ch tr ng bành
tr ng. Qu tình, t khi Trung Qu c ch p nh n Kh ng giáo làm h c thuy t đ c tôn thì Trung Qu c thi
hành chính sách bành tr ng liên t c. Nh ng cái g c c a chính sách này là Pháp gia không ph i là
Kh ng giáo. Ch a bao gi Kh ng t nói đ n chuy n dùng l i ki m đ chinh ph c n c nào, b t c
nào. Ông ch tr ng dùng v n đ thu hút t di. i u này không ph i là o t ng. Trung Qu c ch a h
cai tr Nh t B n, Tri u Tiên nh ng Kh ng giáo v n là t t ng th ng tr
đ y. Còn Vi t Nam
Kh ng giáo th ng tr không ph i d i th i B c thu c

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c
má d i các tri u đ i đ c l p. Nh v y là cách quan ni m cho r ng Nho giáo n p sau l
không đúng.

71
i ki m là

Tôi đã d nhi u cu c h p v Kh ng giáo và đ c m t s sách trong n c và n c ngoài v Kh ng
giáo. Ti c r ng cho đ n nay công vi c nghiên c u Kh ng giáo ch a đ c làm m t cách khách quan,
lôgíc, có h th ng và ki m nghi m đ c theo đúng ph ng pháp lu n c a khoa h c xã h i. K t qu , dù
các sách vi t v Kh ng giáo có th nói là vô s , v n ch a có m t s nh n di n làm ng i ta yên tâm.
Ng i ta b o nó ti n b , ph n đ ng, quân ch /dân ch . duy tân/b o th , ngu dân/khai sáng, n th t
ng i/nhân đ o vân vân, và đ a ra vô s d n ch ng đ bênh v c ch ki n c a mình. Khi các h c gi
còn mâu thu n nhau gan g t đ n th thì càng tranh lu n càng mâu thu n, làm cách nào đi đ n nh ng
gi i pháp làm vi c có ích cho qu n chúng lao đ ng? Mà đi u này là th c s c p bách đ i v i Vi t
Nam.
Kh ng t t cho mình là ng i thu t l i mà không sáng t o. V y trong đ o Nho có m t ph n r t
l n là th a k mà không thu c cách ti p c n c a Kh ng t . Ta bi t ch c Kinh thi và đ c s d ng đ
d y và có th c nh ng b ph n c a Kinh th , kinh l . Tài li u duy nh t đáng tin c y đ kh o sát h c
thuy t cua Kh ng t là quy n Lu n ng . Nó ch y u là s u t p nh ng l i c a Kh ng t . Ch a có ai
ng v c v giá tr c a nó. Nh ng r t có th có m t s l i gán cho Kh ng t và cách gi i thích n i dung
là do đ i sau thêm vào.
làm vi c m t cách th c ch ng c n ph i nêu đi u ki n. N u s câu minh h a
quan đi m là t 7 tr lên và đ u th ng nh t v i nhau v t t ng thì dù là con ng i hoài nghi nh t
c ng không có th ph nh n, cho c 7 câu đ u b a đ t .Bài này nói v cách ti p c n ch y u làm theo

l i y, thì thêm m t câu c a i h c. N u s câu quá ít thì không th tin đ c. Cách làm này có th b
xem c c đoàn, máy móc. Nó không c p đ c m t b c tranh toàn v n v h c thuy t. Nh ng nó c p
đ c cách nh n di n m t h c thuy t b ng các nét khu bi t so v i m i h c thuy t khác. Theo tôi ngh
th là đ . Vi c am hi u t ng t n ch là vi c riêng c a m t hai ng i trong m t n c trên c s có s
chu n b c c k chu đáo.
Ph m vi bài này không cho phép trình bày cách ti p c n c a Kh ng t theo ph ng pháp lu n khoa
h c mà ch có th đ a ra các k t lu n. Nh ng chúng ta v n có th s d ng nó đ xét r t nhi u đi u đã
đ c gán cho Kh ng t nh ng là c a ng i khác.
M t thí d , M nh t kh ng đ nh d t khoát kinh Xuân thu là do Kh ng t vi t. Nh ng trong Lu n
ng không có m t câu nh c đ n kinh này. Trái l i nó nói rõ r ng Kh ng t không nói đ n vi c quái l .
b n làm lo n, th n linh, vi c dùng b o l c là nh ng đi u nhan nh n trong Xuân thu. Trong Lu t ng
Kh ng t ch tr ng “không đ a v ng i ta, không bàn đ n chính s c a ng i ta”, ai h i ông v
chính s ông ch nói m t cách chung chung không bao gi đi vào c th . Còn ng i vi t Xuân thu
đóng vai m t v thiên t th c s , dùng quan đi m đ o lý đ th ng ph t, khen chê. V y rõ ràng đây là
c a h c trò Kh ng t , có th là c a T Du, T H .
Không t s ng vào lúc h c thuy t c a ông m i ra đ i ch a ph i là h c thuy t th ng tr . Sau khi ông
ch t, theo Hàm Phi t h c thuy t này chia ra tám chi nhánh khác nhau : T Tr ng, T T , Nhan th ,
M nh th , t t iêu th , Tr ng L ng th , Tôn th (t c Tuân t ). Nh c Chính th . Chi nhánh này ch ng
đ i nhau và s ch ng đ i y bi u l ngay trong các sách đ c g i chung là Kh ng giáo. Ch ng h n
Tuân t chê T t , M nh t , tác gi các b Trung dung, M nh t là :

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
PH M NG C
1. Không hi u đ

c cái ý ngh a chân chính c a h c thuy t tiên v

72

ng:

2. thích nói chuy n vi n vông vu khoát :
3. H c v n bác t p.
C ba l i phê phán y theo chúng tôi ngh đ u đúng, R t ti c là cho đ n nay b Tuân t ch a đ c
d ch. Cho nên không m y ai quân tâm đ n ph n duy v t mà ch quan tâm t i ph n duy tâm c a h c
thuy t. Khi Hán Cao t b t đ u s d ng Nho giáo theo l i khuyên c a L c gi thì chính L c gi đã ch
tr ng xuyên t c Nho giáo b ng cách đ a ra thuy t “D ng Nho âm Phát” t c bên ngoài gi hình th c
c a Nho, nh ng bên trong s d ng các bi n pháp c a Pháp gia. Th c t chính tr c a vua chúa Trung
Qu c t đó v sau là đi con đ ng y.
n khi Hán V đ nghe l i
ng Tr ng Th bãi tru t tr m
nhà, đ c tôn Nho h c, thì Nho h c l i b bóp méo l n n a: các lý thuy t tam c ng, tam tòng v m t xã
h i, các lý thuy t âm d ng, ng hành, vi n g n li n các hành đ ng c a vua chúa v i các bi n c c a
t nhiên, c ng nh m i th mê tín là hình thành vào lúc y. Cho nên vi c nghiên c u di n m o chân
th c c a Kh ng giáo khó kh n.
đây chúng tôi không có đi u ki n đ trình bày, dù s l c s di n bi n c a Kh ng giáo theo quan
đi m ph ng pháp lu n hi n đ i, m t d u đi u đó là có th làm đ c và r t c n thi t. Tôi mu n nói đ n
m t đi m có tính ch t th i s h n: v n đ nhân cách Kh ng giáo. Các b n đ c s th y nó nh m t m u
s chung các n c theo v n hóa Kh ng giáo.
Th c t có m t nhân cách Kh ng giáo, nh ng chúng ta đã không đ ý đ n nó.
t i ng i khác tôi ch nói s sai l m c a tôi, thu c th h hi n nay trên d i 60.

tránh đ ng ch m

Khi tôi b t đ u bi t suy ngh đ c l p thì các nhà Nho không c p cho tôi hình nh m t con ng i
đáng ph c. Th i đ i Chu V n An, Nguy n Trãi đã qua, và th i đ i Phan B i Châu, ng Thái Thân
c ng đã qua n t. K th ng tr là Pháp, tôi ch th y nhà nho là ng i đ u hàng. Tôi th y các nhà nho t i

nghi p l k . H ý th c rõ ràng h s ng t m và không tìm th y con cái h k th t t cho h . a v
c a h trong chính tr , xã h i, v n hóa đ u m t. đâu đâu h c ng b coi th ng. H s ng t i nh c, cô
đ n nh ng trong thâm tâm h v n ch ng l i th c t . H không bi t b c l tâm s v i ai, ngay v i c
con cái. Còn th h chúng tôi tuy không hèn nhát và l i bi ng nh ng ngu d i. Ch đ n khi ý th c
đ c trách nhi m mình tr c đ t n c và xã h i thì m i th y mình b i b c. Giá tôi ch u khó nghe
nh ng l i cha tôi d y v thu c, cây c i, phong t c, th n tích, đ a lý, c tích… thì đâu đ n n i d t nát
th này! Mà cha tôi ti p thu nó t bao nhiêu th h . Sao mà th h tr c bi t nhi u đ n th ?
Nh n cách kh ng giáo v n còn trong nhân cách lao đ ng b i vì dù cho ch đ quan liêu quân ch
có th phá ho i vô s nhân cách nho s thì b n thân lao đ ng s n xu t là đ i l p l i t t ng quan liêu,
m nh l nh, giáo đi u, coi th ng th c t . m t n c ch u nh h ng Kh ng giáo, nhân dân r t ham
h c, coi tr ng tín ngh a h n l i ích v t ch t, s ng có trách nhi m và không tách cá nhân ra kh i ngh a
v . H ch u đ ng đ c nghèo kh , thi u th n và ch p nh n hy sinh mi n là h th y rõ s hy sinh y là
đ đ t đ n quy n l i th c s c a h . H đòi h i ng i cai tr ph i m u m c,

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c, s 4 - 1989
Di n đàn xã h i h c

73

ph i yêu n c nh h và dám s ng gi n d , trung th c nh h . H coi tr ng nhân cách h n đ a v , đ o
đ c h n tài s n, và cu c s ng trung th c h n tài n ng. Dù h s ng trong môi tr ng công nghi p hóa
nh t h v n gi cùng m t lúc c ba quan h :quan h gia đình, quan h thân thu c, quan h công vi c.
H thích làm trong m t t p th g n bó v i nhau không ch b ng quy n l i v t ch t mà còn b ng tình
ngh a, có s th ng yêu đùm b c nhau c a m t gia đình hòa thu n.
i v i h , quan h , tình c m cao
h n quan h kinh t . H yêu m t xã h i có tr t t , nghét, s h n lo n. H s ng v i ý th c trách nhi m
nên không cô đ n nh ng i châu Âu.

D nhiên m t tâm lý nh th không thích h p v i ch ngh a xã h i Ch ngh a xã h i khoa h c là
con đ c a s phát tri n kinh t và k thu t c a ph ng Tây, c a nh ng giá tr chân chính c a t t ng
ph ng Tây. Các n c Kh ng giáo d hình dung m t th ch ngh a xã h i trong nghèo kh , d a trên
kinh t t túc c a làng xã, l i d ng tinh th n lá lành đùm lá rách đ đi lên trong m t c ch do nhà
n c quy đ nh t t c . Nh ng n u dùng th ng t n c a n n kinh t phân tán, t túc đ t o nên c s
kinh t đ i công nghi p thì th ng t n s b quan liêu hóa, h t n s chia v n thành vô s t ch c r i
r c; c n có m t s tính toán c n th n, tránh chuy n sao đ ng ch quan. M t n c theo Kh ng giáo có
r t nhi u nh c đi m mà ta ph i tính: ch a hi u t m quan tr ng c a pháp lu t, ch a th y đ c giá tr
th c s c a t do, bình đ ng, dân ch b i vì m y ngàn n m h ch bi t có t p quán, tôn ty, đ ng c p.
Nh ng đi u đó khi n cho h có tâm lý quan l i và d tr thành n n nhân c a ch đ quan liêu. H hi u
ph ng Tây r t h i h t. H ch n m đ c cái m t thao tác là khoa h c k thu t. Còn các giá tr tinh
th n (cá nhân, t do, bình đ ng) thì h không hi u vì thi u m t s chu n b ít nh t t th i ph c h ng.
H ph i đ c chu n b b ng m t c ch thích h p, khoa h c thì s ti p nh n các giá tr y m i phát
huy nh ng hi u l c t t đ p c n thi t cho ch ngh a xã h i.
xây d ng h
nguy hi m. N u nh
tìm đâu xa hình
cách m ng đ ng th

t t ng m i, sách v không đ , dùng l i phát đ ng ki u cách m ng v n hóa là
ngày x a có con ng i quân t thì ngày nay có con ng i cách m ng. Không ph i
nh c a s k th a và v t b . Rõ ràng có m t s k th a Kh ng giáo các nhà
i có s v t b thành công.

Tôi không ngh r ng ch ngh a xã h i ch có k thu t. Nh ng không t ch c xã h i đ ti p nh n k
thu t tiên ti n thì s không th có ch ngh a xã h i. Còn v n hóa t ng n c s khác nhau vì truy n
th ng khác nhau. Do đó c n ph i chú ý đ n cách ti p c n c a Kh ng t đ tránh xác đ ng vô ích d n
t i vi c dùng b o l c quá đáng. Ng i Châu Âu n bánh mì, ta n c m. S khác nhau này ch ng quan
tr ng b i vì m c đích là s ng v n đ t đ c.
Tôi đã nói đ n cách ti p c n c a Kh ng t mà theo tôi chúng ta ph i k th a. Tôi nói v i trách

nhi m v s sai sót c a mình. Trách nhi m tr c quá kh mà th h tôi đã coi th ng, trách nhi m
tr c hi n t i mà tôi ph i ph c v . Khi nói đ n con ng i trách nhi m ch c n nhìn xem anh ta có ch u
trách nhi m v nh ng sai sót không. Còn ai mà ch ng bi t ch u trách nhi m v nh ng thành công?

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn