ĐẶC ĐIỂM KINH TẾ XÃ HỘI VÀ NHÀ Ở CỦA NGƯỜI NGHÈO ĐÔ THỊ

Di n đàn xã h i h c

Xã h i h c s 4 (48) 1994

68

H i th o khoa h c
“

c đi m kinh t - xã h i và nhà

c a ng

i

nghèo đô th ”
T p Chí Xã h i h c dành s chuyên đ này đ ph n ánh v nh ng k t qu b c đ u
c a công trình nghiên c u đ tài “C i thi n n i và môi tr ng s ng cho ng i nghèo đô
th ”. ây là m t đ tài l n v i s ph i h p c a b n c quan: Tr ng i h c ki n trúc Hà
N i, Tr ng
i h c ki n trúc TP. H Chí Minh, Vi n quy ho ch đô th và nông thôn,
Vi n Xã h i h c đ c ti n hành b i s tài tr c a Trung tâm nghiên c u phát tri n qu c
t Canada (IDRC)
Nh ng k t qu do Vi n Xã h i h c th c hi n và chuy n giao cho các c quan b n
thông qua cu c h i th o đ c t ch c t i Vi n Xã H i h c vào ngày 24 và 25 tháng 11
n m 1994. Chúng tôi đã đ ng tóm t t hai b n báo cáo chính trong s T p chí này giúp b n đ c có thêm thông tin. m c di n đàn này chúng tôi trình đ ng nh ng phát bi u
trong H i th o nói trên - Chúng tôi đã c g ng l c b nh ng s trùng l p, tuy v y, đ tôn
tr ng ý ki n c a các tác gi , chúng tôi c gi l i nh ng n i dung c b n.
TCXHH

Xã h i h c

và nh ng b
và môi tr

c kh i đ ng c a D án C i thi n n i
ng cho ng

T

i nghèo đô th

NG LAI

"C i thi n n i và môi tr ng cho ng i nghèo đô th " là m t d án l n v i s tài tr c a
"Trung tâm nghiên c u phát tri n qu c t Canada" [IDRC] mà Vi n Xã h i h c đ c dành cho
vinh d và c ng là tr ng trách ti n hành nh ng b c m đ u nh m cung c p nh ng thông tin c
b n làm n n t ng cho toàn b công vi c đ c tri n khai. Nh ng thông tin c b n v di n m o nhà
và môi tr ng c a ng i nghèo đô th t cu c kh o sát xã h i h c hai thành ph l n c a c
n c: Hà N i và Thành ph H Chí Minh s t o ti n đ cho vi c ti n hành nh ng nghiên c u
chuyên ngành h ng t i nh ng m c tiêu c th c a D án. Nh n th c rõ vinh d và tr ng trách
đó, chúng tôi đã c g ng v i t t c s c m nh. Thành t u đ n đâu, đó còn là th m đ nh c a cu c
H i th o hôm nay sau khi đã nghe hai Báo cáo T ng k t mà chúng tôi s trình bày. Nói là Báo
cáo T ng k t vì đ ng sau nh ng con s , nh ng hình nh, nh ng bi u đ , nh ng ý t ng, nh ng
ki n ngh là quá trình lao
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

69

đ ng mi t mài c a m t t p th nh ng cán b xã h i h c trong g n hai n m qua.
“M i đô th đ u có m t l ch s ti n hóa v i dáng nét riêng. Do đó, khuôn d ng hi n nay c a
c c u xã h i đô th c ng nh m c s ng và l i s ng c a m i thành t trong c c u đó không th
không báo l u nh ng d u n l ch s đ c thù mà các th h c dân đã tr i qua. Trên m t ý ngh a
nào đó mà nói, thì "ký c" c a đô th v n còn luôn luôn t ng hình lên trong cung cách t ch c
không gian đô th ,trong s phân b các qu n c , trong s phân hóa m c s ng và trong n n v n
hóa ho t đ ng c a các nhóm xã h i đô th khác nhau”. úng v y, cu c chuy n mình c a đ i
s ng kinh t - xã h i t c ch c sang (1) c ch m i c a n n kinh t th tr ng ghi đ m d u n
trên các nhóm xã h i đô th khác nhau, trong đó nhóm ng i nghèo đô th luôn luôn ph i gánh
ch u nh ng th thách n ng n nh t. N m đáy tháp phân t ng xã h i, m t hi n t ng mang tính
quy lu t c a quá trình phân hóa xã h i trong n n kinh t th tr ng, nhóm ng i nghèo đô th c n
ph i đ c chú ý nghiên c u đ trong t ng b c c a quá trình đô th hóa lành m nh, có s quan
tâm giúp đ c a toàn xã h i và c a Nhà n c, mà s giúp đ l n nh t là t o ra nh ng đi u ki n
đ ng i nghèo đô th t c i thi n đ i s ng c a mình. Nh ng đi u ki n p ph i đ c hi n di n
trong chính sách và qu n lý đô th , trong chi n l c quy ho ch đô th đang và s đ c th c thi.
L ch s qu n c , quá trình di đ ng xã h i bao g m trong nó đ ng thái nh p c t ngoài vào và
chuy n c n i đ g n li n theo chúng đ c đi m ngh nghi p, công n vi c làm, m c s ng và l i
s ng đ u h i t vào m t ch báo t ng h p c a ng i nghèo đô th là nhà và môi tr ng s ng
c a ho. C ng đ ng ng i nghèo đô th là m t b ph n h p thành h u c c a xã h i đô th , nhà
và môi tr ng s ng c a h v n s còn là n i đau c a cu c s ng đô th đang t ng b c đ i m i
và đi t i. N i đau y không ch dành riêng cho các nhà quy ho ch và qu n lý đô th , n i đau y
không c a riêng ai, tuy nhiên, tr c h t và sau cùng, nh ng nhà ho ch đ nh chi n l c n đ nh và
phát tri n đô th h ng theo m c tiêu “ dân giàu, n c m nh, xã h i công b ng và v n minh”
ph i c m nh n đ y đ n i đau y đ có nh ng ch tr ng và gi i pháp th a đáng đ c ti n hành
trên nh ng c n c khoa h c. Không ch là khoa h c xây d ng, khoa h c ki n trúc mà còn là khoa
h c xã h i, là nh ng v n đ xã h i ti m n sâu trong môi tr ng s ng và nhà c a ng i nghèo
đô th c n ph i đ c nhìn nh n m t cách khoa h c.
Ng i nghèo đô th , h là ai, t đâu đ n, li u h s đi đâu hay s v n cùng t n t i v i m i
th ng tr m và chuy n đ i c a cu c s ng đô th trên nh ng ch ng đ ng m i? Là nh ng thành t
t o nên c c u xã h i đô th Vi t Nam, h đang ki m s ng và s ng ra sao trong ngôi nhà c a h ,

trong môi tr ng ô nhi m c a đô th mà h đang ph i ch u đ ng và c ng đang làm tr m tr ng
thêm s ô nhi m đó? Do là nh ng câu h i đ t ra cho cu c kh o sát xã h i h c mà nh ng câu tr
l i s là nh ng d ki n c n thi t cho các nhà quy ho ch và ki n trúc đô th trong nh ng ch ng
đ ng m i c a công cu c công nghi p hóa và hi n đ i hóa đ t n c c a nh ng n m cu i c a
th p k cu i cùng c a th k XX b c vào th k XXI
Tôi nói nh ng d ki n, c ng có ý nói là, cu c kh o sát này ch a có th đ a l i nh ng c i
thi n c th nào cho đi u ki n s ng và nhà c a bà con mà chúng tôi đã ti p xúc và ph n nào đã
g i g m vào chúng tôi nh ng mong c qua nh ng câu tr l i, nh ng l i đ i tho i. N i bu n c a
nhà xã h i h c thì có th đ c gi i t a b ng nh ng vi c làm c th , có m c tiêu rõ ràng c a các
nh ki n trúc và các nhà quy ho ch đô th . Trao s n ph m nghiên c u c a chúng tôi cho các b n,
chúng tôi hy v ng các b n, nh ng ng i s đem là ni m
(1)

Nguy n Quang Vinh. Bài đ ng trong cùng t p chí

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


70

Di n đàn . . .

vui cho ng i nghèo đô th . T t nhiên, không ph i ai r i c ng s vui, l i ích không r i đ u cho t t
c m i ng i t “xóm li u” cho đ n “khu chu t”, t nh ng ng i nghèo có thâm niên n m sâu
trong khu ph c Hà N i hay nh ng ng i m i gia nh p vào vùng c n gi i t a Thành ph H
Chí Minh. Trong nh ng nhóm xã h i ng i nghèo đô th l i có nh ng đ c đi m riêng h t s c
khác nhau trên m t cái n n chung r t gi ng nhau là s nghèo kh . M i gi i pháp qu n lý đô th ,
quy ho ch đô th và ki n trúc đô th có liên quan đ n môi tr ng và nhà cho ng i nghèo đô
th , vì v y, r t ph c t p và đa d ng. T trong các ph c t p và đa d ng đó, chúng tôi hy xong s
làm này n nh ng đ ng nét m i táo b o mà uy n chuy n, m nh m mà chan ch a tình ng i

c a các nhà ki n trúc, các nhà quy ho ch đô th .

Phát bi u v
Hai nghiên c u v nh ng đi u ki n s ng c a ng

i nghèo đô th

Vi t Nam (Hà N i và thành ph H Chí Minh).
RENÉ PARENTEAU
Các nhà nghiên c u xã h i h c c a Vi n Xã h i h c thu c Trung Tâm Khoa h c Xã H i và
nhân v n Qu c Gia đã ti n hành 2 cu c nghiên c u v i m c đích thu th p thông tin v nh ng
đi u ki n (xã h i, kinh t , nhà và môi tr ng) c a ng i nghèo đô th 2 thành ph l n nh t
c a Vi t Nam. Thông tin đ c thu th p b ng b ng h i và ph ng v n các thành viên c a h gia
đình nh ng khu v c c th c 2 thành ph .
L i bình v nh ng gi thuy t lý lu n chung
Hai công trình nghiên c u đ u s d ng m t c s lý lu n chung: Ng i nghèo đô th đ c coi
nh m t b ph n c u thành c a c c u xã h i đô th , và đâu đó luôn t n t i. Nh ng khu ph
nghèo trong các thành ph là b ph n c u thành h u c c a c u trúc không gian đô th . Chúng ta
s xem xét sau đây nh ng gi thuy t khái quát đó v i nh ng ý ngh a khác nhau Hà N i và
thành ph H Chí Minh. B ph n khác c a c s lý lu n xung quanh khái ni m s phát tri n b n
v ng. Khái ni m này đ c hi u trong ngh a h p nh t: m t thành ph và m t xã h i mà không
thành công trong vi c xóa nghèo s không ph i là m t thành ph hay m t xã h i b n v ng b i vì
s m hay mu n chúng s ph i đ i đ u v i nh ng s r i lo n xã h i. Nh ng nguyên t c có hi u l c
h n cùng v i khái ni m s phát tri n b n v ng đã không đ c các nhà nghiên c u đ a ra, ngay
t đ u: không di chuy n n u thi u s đ n bù th a đáng, vi c nâng c p t i ch , nh ng cách ti p
c n cho phép... và v.v..
Qua ngày th nh t c a cu c h i th o, sau khi 2 nghiên c u đ c báo cáo, đã có đ
nh n th c chung v s nghèo kh
đô th nh ng còn ch a có s khái quát mang tính
* Giáo s René Parenteau hi n công tác t i Vi n Quy ho ch đô th c a tr ng

- Ông là c v n c a d án "c i thiên n i

và môi tr

ng cho ng

i nghèo đô th "

cm t

i H c Montréat - Canada

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

71

lý lu n cao. Hi n nhiên là thông tin v s nghèo kh
đô th là c n thi t đ nâng cao nh n th c
cho các nhà quy ho ch và nh ng nhà làm chính sách; và m t thái đ c m thông đ i v i ng i
nghèo đô th đã đ c đ a vào ph n cu i g m nh ng k t lu n, khuy n ngh , và minh h a.
Tôi ngh r ng m t cách nhìn sâu s c h n vào h khái ni m phát tri n b n v ng s đ a ra m t
cách ti p c n mang tính chi n l c h n và quan đi m mang tính "t d i lên" nhi u h n. Thông
tin v nghèo kh
đô th nên nh m vào vi c t ng thêm s c m nh cho ng i nghèo và phát tri n
nh ng chi n l c cho phép ch không ph i là nh ng cách ti p c n c truy n “t trên xu ng”.
Nh ng nh h

ng c a ph

ng pháp ch n m u đi u tra

c 2 thành ph

Trong c 2 tr ng h p, vi c ch n m u d a trên nh ng thông tin t các cán b c a y ban
nhân dân đ a ph ng. T i Hà n i, ngay c nh ng h gia đình đ c h i c ng đ c xác đ nh nh
các cán b y ban nhân dân đ a ph ng, các t ch c đ ng và các t ch c đoàn th khác Ngay t
đ u, và sau đó, có th gi thi t r ng m t hình nh "chính th c" c a ng i nghèo đô th đã đ c
đ a ra. T nó - "Perse", là ch p nh n đ c, b i vì nghèo kh đã đ c th a nh n m t cách chính
th c và có th tr thành m t b ph n quan tr ng c a ch ng trình chính tr xã h i. Nh ng, đi u
này ch c ch n s b sót s nghèo kh không đ c bi t đ n ho c s nghèo kh không qu n lý
đ c (nh ng công nhân di c có tay ngh , nh ng ng i nghèo đ n tu i ngh vi c t khu v c
không chính th c, nh ng c dân không có đ a v ...)
T i thành ph H Chí Minh, các ph ng pháp ch n m u gi ng nh th đã đ c s d ng.
Nh ng b c ch n m u cu i cùng đã đ c ti n hành nh m phân bi t gi a các lo i qu n trong
thành ph . Chi n l c này ch c ch n s giúp cho vi c đa d ng hóa s phân tích và đ a ra các k t
lu n ban đ u. Ch ng h n t các s li u đã đ c đ a ra, các k t lu n có th đ c ch ra r ng có
m t lo i tr t t
các khu nhà chu t bên trong c c u đô th , các khu chu t n m trung tâm
nh t có s c h p d n h n và t o nên m t s t p trung (v i m t đ cao) ng i nghèo đô th
nh ng qu n trung tâm.
Nh ng, các phê phán bên ngoài nên l u ý r ng đ a v c a ng i nghèo đô th là không gi ng
nhau 2 thành ph : nó r t quen thu c và đ c th a nh n thành ph H Chí Minh nh ng nó
không ph i là hi n th c Hà N i; nó đ c t p trung v m t không gian trong nh ng vùng c th
thành ph H Chí Minh, nh ng nó l i r i ra trên toàn b c c u đô th Hà N i.
Nghèo kh đô th : hình nh và hi n th c
Cái đã đ c nh n m nh trong báo cáo v s nghèo kh
thành ph H Chí Minh, là có m t

n n "v n hóa c a s nghèo kh " thành ph này: đi u này có ngu n g c t trong l ch s c a nó,
nó có ý ngh a ch ng t c, nó có ý ngh a đ a ph ng c th , nó "ho t đ ng" (chuy n đ i nhà, m t
h th ng tín d ng, m t truy n th ng t giúp đ , m t khu v c không chính th c l n m nh, và
v.v.). Không th nói nh th v Hà N i. Nghèo kh đ c xem nhu m t hi n t ng t ng đ i
m i, đang phát tri n nh m t b nh ung th và v t ra ngoài s ki m soát. Nh ng c i ngu n c a
ch ngh a xã h i sâu h n trong lòng Hà N i không cho phép s nghèo kh t n t i trong m t th
ch xã h i ch ngh a. Nghèo kh đ c xem nhu m t hi n t ng m i đôi khi đ c gi i thích là
nh ng nh c đi m c a m t th ch trong th i k quá đ , đôi khi đ c gi i thích là s v t quá
gi i h n c a n n kinh t th tr ng m i không ki m soát n i. Có th nh ng nhà nghiên c u ti n
t i vi c th a nh n r ng nghèo kh là m t m t c a s n ph m c a b t k ch đ nào và nó t v n
đ ng.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Di n đàn . . .

72

Nh ng quay tr l i v i nhân t chính gi i thích v nghèo kh , đ i v i c 2 nhóm nghiên c u
s quá đ t t nhiên, s làm sáng t cái nghèo đói. S quá đ c ng c n đ c xem xét nh là s gia
t ng quá trình b n cùng hóa trong các xã h i đô th Vi t Nam. B nghèo đói là m t vi c, b đu i
ra kh i nhà c a mình do nh ng ng i phát tri n không đ c ki m soát l i là m t chuy n khác.
N c b h n ch là m t chuy n; nh ng n c b c t đ dành cho nh ng khu kinh doanh m i l i là
chuy n khác.
Nh ng nhà nghiên c u không th b khi n trách vì đã không đ a ra gi thuy t này. Nh ng,
ch c ch n là nh ng nghiên c u ti p thu s không th l ng tránh s phân bi t gi a c ch thông
th ng c a vi c s n sinh ra nghèo kh và s phát tri n nhanh c a c ch này trong các hoàn c nh
l ch s c th , gi ng nh s quá đ
Vi t Nam. Quan đi m này sau đó, s không nh ng cho

phép h i ai là ng i nghèo, mà còn cho phép h i ai là ng i b nghèo h n và nghèo nhanh h n.
Ng

i nghèo nh ng không ph i là ng

i nghèo?

C hai nhóm nghiên c u đ u đã cùng đi t i k t lu n là c hai thành ph l n c a Vi t Nam
ng i nghèo l i không ph i là nghèo. K t lu n này đ c d a trên c s th c t là nh ng h gia
đình nghèo đ u có tài s n. i u đ u tiên đi l i trong suy ngh đó là các tài s n này không đáng
giá. . . n i niêu, bàn gh g , và c ti vi đen tr ng nh ng th c s không đáng giá?
T t nhiên, phân l n các h gia đình nghèo có quy n s h u "ngôi nhà" c a h và có quy n s
d ng m nh đ t đó. Tôi nghi ng v giá tr ngôi nhà c a h là th c s đáng giá, và giá tr quy n s
d ng đ t c a h là ch c ch n m t đ a ph ng nào đó và trong b i c nh chung c a s phát tri n
kinh t và s khan hi m v đ t dai đô th . Nh ng quy n m c c c a ng i nghèo đô th là gì?
Nh ng đi m còn thi u trong nh ng chính sách rõ ràng có liên quan t i vi c di chuy n là gì? Và ít
nh t là nh ng cái có liên quan t i s thi u v ng v lu t pháp và lu t l v đ t đai và th tr ng
nhà là gì?
M t con đ ng khác, th c t h n và v n minh h n, khi xem xét gi thi t này có th tính đ n
tài s n th c c a ng i nghèo đô th : kh n ng đ h vay. Kh n ng này đ c d a trên n ng l c
s n xu t c a h và t ch c c ng đ ng (các quan h , và các m ng l i) . i u này đ a chúng ta
quay l i v i nh ng gi thuy t v vi c làm t ng thêm s c m nh và nh ng gi thuy t v lý lu n cho
phép. Theo h ng này, c hai báo cáo v s nghèo kh
đô th đ u đã minh h a nh ng ti m
n ng và kh n ng c a các h nghèo và các c ng đ ng nghèo đô th . ôi khi, nh ng đi u minh
h a này t ra l c quan h n - nh
Thành ph H Chí Minh. Cùng v i v n hóa c a s nghèo kh ,
ván hóa c a s thuê m n và đ c l p (entrepreneurship and self - achievement) t n t i trong các
khu chu t. Nh ng ngu n ti m n ng, nh ng kh n ng, và hi u qu c a nh ng t ch c c ng đ ng
có th d dàng b gi i th và phá h y do nh ng ng i can thi p t bên ngoài. Ch ng h n, báo cáo

v Thành ph H Chí Minh th c s đã đánh giá th p nh ng tác đ ng c a nh ng ng i giàu
chi m h u đ t trong các khu chu t" m t hi n t ng th c mà có th ti n d n t i cái mà ng i ta
đ c bi t t i nh "gentrification" trong các thành ph l n c a các n c phát tri n. Nh ng nghiên
c u ti p theo c n giúp đ vi c giám sát s phân t ng xã h i h i đang chuy n đ i ngay bên trong
chính nh ng khu chu t.
K t lu n
C hai nhóm nghiên c u đ u c g ng xác đ nh và mô t s nghèo kh
đô th “m t cách tóm
t t”, thông qua nh ng cách nhìn khác nhau. Báo cáo t i Hà N i đã ch p nh n m t

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

73

cách nhìn t "trên xu ng d i" (top - down) và đã đ a ra m t đ nh ngh a chính th c v ng i
nghèo đô th , r t chính xác v m t khoa h c. báo cáo c a Thành ph H Chí Minh đã ch p nh n
m t cách nhìn l c quan t "d i lên trên, (bottom - up), r t chính xác v m t chính tr ". C hai
quan đi m đ u giúp đ cho vi c xây d ng nh ng ch báo đúng đ n và thích h p v s nghèo kh
đô th ... và chúng đ u là c n thi t.
T đi u đó, n u s li u đã thu th p cho phép, vi c phân tích nên t p trùng nhi u h n vào quá
trình b n cùng hóa, có tính đ n nh ng nhân t và nh ng h n ch khác th ng trong s quá đ .
Các nghiên c u ti p theo nên chú ý đ n nh ng ch c n ng đô th th c s c a nh ng khu nghèo
đô th đã đ c gi đ nh trong báo cáo c a Thành ph H Chí Minh, nh nh ng c ch đ ng
hóa xã h i thích h p (assimilative social frameworks). Chúng c n ch ng minh gi thi t là có m t
“quá trình sàng l c” ti p t c gi a chính các khu chu t, và gi a các khu chu t v i các khu thu
nh p trung bình trong thành ph .
Trong các nghiên c u ti p theo, nên chú ý h n đ đ a ra đ c s đánh giá v kh n ng và

ti m n ng c a các h nghèo đô th và khu v c không chính quy thành ph .
Tr c khi đ a ra các k t lu n và khuy n ngh , các nhà nghiên c u c n thu th p nh ng thông
tin chi ti t h n có liên quan đ n nhà c a ng i nghèo đô th nh m t tài s n và nh m t cách
đ u t . Trong tr ng h p này, không nên tránh đi sâu vào chi ti t mà chúng có th giúp các nhà
ki n trúc, các nhà quy ho ch, các nhà làm chính sách th o ra các ch ng trình th c t và k
ho ch hành đ ng.
Cu i cùng, v i m t c s n n t ng, nh ng thông tin r t thích h p đã thu th p đ c v môi
tr ng đô th c a ng i nghèo, các nhà nghiên c u nên b t đ u ngay t bây gi đ thi t k các
ch ng trình nghiên c u m i h tr cho quan đi m t ng c ng cho vi c cung c p nh ng d ch v
v môi tr ng đô th cho ng i nghèo đô th .
Ng

i d ch: T QU NH

V báo cáo t ng k t kh o sát xã h i h c t i 5 ph

ng n i thành

Hà N i 2/1994 trong đ tài
C i thi n n i

và môi tr

ng cho ng

ÀM TRUNG PH

i nghèo đô th "
NG

Ph n kh o sát, không nh ng ch t ng h p nh ng s li u đã đi u tra đ c, tuy c ng r t ph c
t p trong vi c l p các bi u m u, các phi u đi u tra ph ng v n mà các s li u nh n đ c đã đ c
t ng h p, h th ng hóa, phân tích đ rút ra đ c nh ng nh n xét và k t lu n nh ng phát hi n m i
trong nh ng đ c tr ng tình hình. ây là m t công trình nghiên c u khoa h c, đ c t p th tác gi
ti n hành th n tr ng, t m thâm nh p vào th c ti n v i m t trình đ k n ng nghiên c u xã h i
h c cao.
Ph

ng pháp ti n hành đi u tra r t khách quan, luôn có so sánh gi a nh ng ý ki n

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


74

Di n đàn ...

c a các đi u tra viên và các đ i t ng đ c ph ng v n có quan sát thêm c a ng i c a ng i
thi t k nghiên c u, có tham kh o các s li u c a n c ngoài tr c khi rút ra các k t lu n nh n
đ nh.
H th ng các ch báo l a ch n c ng khá sát v i tình hình th c ti n nên đã giúp tìm đ c
nh ng c s c b n đ phác h a ra "b c tranh" các đ c tr ng s ng đ ng xung quanh môi tr ng
c a nh ng ng i nghèo đô th .
Báo cáo tìm ra đ c m t s "phát hi n" m i khá lý thú, đ nh h
pháp "kh thi" đ i v i các nhà qu n lý l nh v c đ c nghiên c u.

ng cho vi c tìm ra các gi i

N i dung ti p c n c a công trình nghiên c u này bao quát nhi u khía c nh:
Ch ng 1 : i vào chân dung xã h i c a các gia đình nghèo t đ c đi m thành ph n xã h i ngh nghi p, đ n đ c đi m nhân kh u xã h i, h c v n v n hóa, ngu n g c nh p và đ nh c .

Ch ng 2: i vào m t s đ c đi m kinh t c a ng
ch n v thu nh p và m c cân đ i thu chi.
Ch ng 3: i vào đ c đi m môi tr
ki n môi tr ng n i .

ng

ng

i nghèo d a trên h th ng các ch báo l a

i nghèo t tình hình nhà , đ n nh ng đi u

Ch ng 4: i vào m t s v n đ xã h i c a ng i nghèo và đ ng thái c a s nghèo kh trong
4 - 5 n m qua tình tr ng s c kh e, đ c bi t có tìm hi u vai trò c a ng i ph n trong các gia
đình nghèo. Nh ng k t qua c a công trình nghiên c u đã giúp cho chúng ta th y rõ h n nh ng
đ c tr ng n i b t v m t xã h i c a ng i nghèo và môi tr ng c a h . Tuy công trình đã đ c
ti n hành theo m u kh o sát và di n ti n hành kh o sát m i ch thu h p trong ph m vi ph ng n i
thành c a các qu n khác nhau nh ng chúng ta l i nh n đ c nh ng k t qu khá tiêu bi u, có
nhi u phát hi n m i có giá tr .
Công trình có nhi u đóng góp c th b ích cho đ tài chung v “C i thiên n i
tr ng cho ng i nghèo đô th ” nh :

và môi

Vi c xác đ nh đ c thành ph n xã h i c a nh ng ng i nghèo nh t đô th s đông có
"ngu n g c" lâu Hà N i và trên 60% là ng i nghèo nh t trong th i gian giao th i m i chuy n
d ch c c u kinh t g n 35% là gia đình cán b công nhân viên đã v h u.
Vi c xác đ nh trình đ h c v n v n hóa "t ng đ i cao" c a ng i nghèo Vi t Nam so v i
nhi u n c và chi tiêu l n trong gia đình nghèo sau ti n chi cho n u ng là ti n chi cho con h c

hành.
Vi c tình tr ng nhà c a nh ng ng i nghèo: 28,6% có nhà th a k c a ông cha đ l i 17,4%
có nhà riêng t d ng lên dù là nhà t m ho c xây d ng trái phép (62,6% s nhà xây d ng trái
phép) t c là: 46% ng i nghèo có nhà riêng c a mình v i di n tích bình quân t ng đ i khá >
5 m2 ng i, di n tích ph bình quân 3,2 m2 /h . Ngoài ra có 40 % ng i nhà c quan phân ph i
(l10%) ho c thuê (29%) và ch còn l i có 4,5% ng i nghèo là không có nhà.
Vi c đánh giá ti m n ng v n li ng c a ng i nghèo thông qua: giá tr nhà + giá tr đ t c a
nh ng ng i có nhà riêng (giá tr kho ng 20 - 40 tri u), giá tr h c v n và ngh nghi p c a các
thành viên trong gia đình...
Vi c đánh giá vai trò ng

i ph n trong các gia đình nghèo...

ây không ph i ch là k t qu c a m t h th ng s li u mang tính thông t t li u th ng kê đ
c p nh t, mà là nh ng “thông tin - t li u” đã đ c t p th tác già là nh ng ng i thi t k nghiên
c u, phân tính x lý các d li u, s li u m t cách sáng t o.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

75

Sau đây, xin g i ý m t s ý ki n đ nhóm tác gi tham kh o thêm:
1/ V m t lý lu n ai c ng công nh n r ng c ch th tr ng t o ra đ c nhi u l c tác đ ng
tích c c kích thích kinh t - xã h i gia t ng phát tri n t t, nh ng đ ng th i c ng kích thích s
phát sinh, phát tri n lâu dài s phân t ng rõ r t giàu nghèo trong xã h i, đ c coi nh h u qu
c a s c nh tranh t do. Trong tr ng h p này, gi a quá trình giàu lên và quá trình nghèo đi c a
hai t ng l p đó có m i quan h m t thi t v i nhau. Nh ng phát hi n c a công trình nghiên c u

ch a nêu rõ đ c đi m này, có ph i đ tài ch kh o sát t ng l p ng i nghèo thôi, hay là vì các
m u ph ng v n c n đ c b sung thêm m t s đi m đ th y rõ đ c v n đ này h n. Tuy đ tài
có đi u tra s thay đ i c a m c s ng trong 4-5 n m qua có th ng kê đ c 55 % s ng i nghèo
có m c s ng gi m đi trong đó có 28,9% gi m đáng k , nh ng nh ng nguyên nhân làm h nghèo
đi ch a nêu đ c nhi u nên v n ch a th y rõ đ c m i quan h gi a giàu và nghèo đ giúp các
nhà qu n lý xã h i có nh ng chính sách thích h p h n nh m gi m b t s chênh l ch gi a giàu và
nghèo, nguyên nhân c a nhi u hi n t ng tiêu c c xã h i có nh h ng x u đ n vi c gi gìn s
lâu b n môi tr ng s ng c a xã h i.
2/ Hà N i c ng nh
nhi u thành ph l n khác, đã x y ra hi n t ng dân lao đ ng d th a
quá nhi u c a nông thôn đ ng b ng sông H ng tràn vào n i thành, không có h kh u, không có
nhà
n đ nh, lang thang ki m s ng ho c s ng lang thang trên các v a hè, ho c t t o ra nh ng
"ch cóc", nh ng “ch ng i”", nh ng " li u" di đ ng. H không còn ngu n s ng nông thôn
nh m t s ng i nông thôn khác ch ra thành ph ki m n thêm theo th i gian “nông nhàn, th i
v ”, h th c s đã và đang tr thành nh ng t ng l p ng i nghèo đô th m i phát sinh, m t hình
thành. K t qua đi u tra c a đ tài đã đ a ra đ c khi phân tích thành ph n xã h i c a ng i
nghèo, là s ng i nghèo có ngu n g c sinh s ng lâu Hà N i chi m m t t l cao, nh ng ch a
nêu rõ ra đ c t ng l p m i phát sinh nêu trên. Ph i ch ng vì h không có n i c đ nh, không
có h kh u nên không có đi u ki n đi u tra ph ng v n. Tr c giác thì th y con s ng i thu c
di n này r t đông. H đã s ng th ng xuyên thành ph , đã s d ng các công trình l i ích công
c ng, l ng th c th c ph m c a thành ph , ph i nói r ng th c ch t h đã là ng i dân c a thành
ph , nh ng ng i mà vi c làm, n i , thu nh p... đ u không n đ nh mà thành ph n nghèo chi m
t l khá cao? H là ngu n g c và chi m đa s nh ng ng i lang thang c nh c a đô th . Khéo
t ch c, h có th đóng góp cho ho t đ ng kinh t - xã h i c a thành ph , n u ng c l i thì h có
th tr thành đ i t ng gây ra nhi u tiêu c c xã h i. h l i có liên quan m t thi t v i chính sách
chuy n d ch c c u kinh t
nông thôn, chính sách công nghi p hóa nông thôn, chính sách
phát tri n các v tinh c a thành ph ... nên c ng c n ph i đ c kh o sát rõ h n.
3/ V n i

và môi tr

ng , theo k t qu đi u tra kh o sát c a đ tài thì:

46% ng i nghèo có nhà riêng, ho c th a k ho c t làm (dù có m t s xây d ng trái phép
nh ng v n là có nhà) v i tiêu chu n di n tích khá cáo: > 5 m2/ng i. V i giá tr v n nhà và đ t
kho ng 20 - 40 tri u đ ng.
11% ng

i có nhà c a c quan phân ph i.

29,3% ng i đang nhà thuê + 4,5% đang có ch
nh nh v y s l ng ng i nghèo
không có nhà, lang thang c nh ch chi m t l r t ít, không đ n 10% s ng i nghèo. S ng i
nghèo l i ch châm 4,09% dân s thành ph , k t qu ch có kho ng 4.000 ng i không có nhà
(n u t m l y dân s n i thành là 1 tri u ng i) m t t l không l n l m, và ch a tr thành m t
v n đ n i c m b c bách.
Trong khi đó, k t qu đi u tra kh o sát c ng cho bi t v tình tr ng môi tr

ng

khá bi quan:

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


76

Di n đàn ...

86,6% s nhà c a ng

ngõ h m và xóm lao đ ng.

i nghèo

90% s nhà ch a có h xí riêng.
87,7% s nhà ch a có n

c máy đ n t n nhà.

32,8 % s nhà ch a có h th ng th i n

c b n.

Nh v y, ph i ch ng xây d ng nhà m i ho c nhà cho thuê r ti n cho ng i nghèo ch a ph i
là m t yêu c u c p bách b ng vi c nâng cao ch t l ng nhà và môi tr ng cho h hi n nay?
Ý ki n c a nhóm tác gi ch a rõ v đi m này l m và ch a có nh ng l i khuyên rõ ràng.
M t khác, đi u tra kh o sát c ng ch a nêu đ c đ y đ m i quan h c a v trí
v i s sinh s ng và vi c làm c a ng i nghèo đ có chính sách rõ ràng h n ho c:
- Chính trang, nâng c p môi tr

ng

và nhà

hi n này c a h là ch y u, thi t th c.

- Ho c là xây d ng nhà m i n i khác có h t ng đây đ h n, môi tr
chuy n h t i. Ph ng án nghe nhân đao h n nh ng có thích h p không.

tài c ng ch a g i ý v ph

hi n nay đ i

ng v sinh t t h n đ

ng th c huy đ ng v n th nào cho phù h p và kh thi?

4/
tài đã phát hi n đ c nhi u v n đ m i đã đ c nêu ph n đ u, r t hay, r t lý thú. T
nh ng phát hi n này, n u nhóm tác già tìm rõ đ c nh ng l i khuyên cho các nhà qu n lý nh ng
đ nh h ng cho các chính sách phù h p nh t, nh ng chính sách c b n nh t, ch ch t nh t, c p
bách nh t mang tính “đ t phá kh u” cho v n đ
c a ng i nghèo, thì giá tr c a báo cáo khoa
h c này đ c nâng lên m t giá tr cao h n nhi u. N u nhóm tác gi đã có nh ng suy ngh v
đi m này mong đ c b sung thêm cho báo cáo.
L y m t ví d c th :
Báo cáo đi u tra kh o sát đã phát hi n đ c m t v n đ là tuy t đ i con em các gia đình
nghèo v n đ c đi h c vì chi phí cho con em đi h c là món chi th hai, sau chi phí n u ng.
Trình đ h c th c v n hóa c a các em đ c coi nh m t “v n ti m n ng” c a gia đình thu n l i
cho vi c đào t o ngành ngh c n thi t, cho vi c ti p thu k thu t m i. M t khác, có 63,3 % ng i
nghèo là cán b công nhân viên ngh h u, ho c công nhân các xí nghi p, h p tác xã gi i th hi n
ngh vi c.
Ph i ch ng hai hi n t ng trên r t phù h p v i chính sách phát tri n kinh t s n xu t qui mô
gia đình c a nhà n c đ t o ra thêm công n vi c làm nh ng ng i nghèo, nh ng ng i ch a có
vi c ho c thi u vi c làm? mu n v y c n có tác đ ng h tr gì c a xã h i, c a nhà n c? nhóm
tác gi có ý ki n gì? vì t ch c kinh t gia đình có nh ng yêu c u riêng đ i v i tính ch t n i .
Trên đây là m t s g i ý thêm.

C m nh n v nhà

và môi tr

ng s ng c a ng

i nghèo đô th

NGA MY
M i đây ch

ng trình phát tri n Liên h p qu c (UNDP) đã làm m t cu c đi u tra xem

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

77

xét đánh giá c a các th tr ng 135 thành ph l n trên th gi i xem đi u gì khi n h đau đ u
và ph i quan tâm lo l ng nh t cho thành ph c a mình. K t qu cho th y là trong 12 v n đ b c
thi t nh t thì thi u nhà x p th hai, ch sau th t nghi p, x p trên có t i ác và nghèo đói ( i
đoàn k t - s 45/1994). Và thi u nhà trong các đô th không r i vào ai khác ngoài chính nh ng
ng i nghèo nh t, nh ng ng i cùng c c nh t c a xã h i.
Cu c kh o sát v ng i nghèo tháng l/1994 Hà N i có m c tiêu mô t nh ng đ c đi m kinh
t - v n hoá và nhà c a ng i nghèo đô th , coi đó là nh ng ch báo quan tr ng bi u hi n cái
nghèo c a h , m t trong nh ng th c đo m c s ng khá chính xác.
đây chúng tôi đ c p đ n hai v n đ : nhà và môi tr
N i thông qua các k t qu c a cu c kh o sát nói trên.

ng s ng c a ng

i nghèo đô th Hà

1. Nh ng đ c đi m v nhà :
Nhà g n li n v i cu c s ng con ng i và là m t v n đ xã h i có tính th i s . N u nh đ i
v i m t s ng i, nhà là đi u di n v t ch t đ ng nhiên h đ c h ng, thì v i m t s ng i
khác, m t mái nhà che đ u d ng nh v n ch là cái mà h th m chí không dám m t ng t i.
các thành ph l n c a các n c đang phát tri n, thi u nhà d ng nh đã là m t c n b nh
mãn tính. Hà N i c ng không thoát kh i cân b nh này. V i quá trình đô th hóa đang di n ra
m nh m hi n nay, Hà N i ngày càng có s c thu hút m nh đ i v i nhi u ng i. Gia t ng dân s
là m t trong nh ng nguyên nhân t o nên m t s c ép trong l nh v c nhà . N u nh n m 1954,
dân s Hà N i m i chi có 2 v n ng i, thì đ n n m 1994, ch riêng n i thành là đã h n 1 tri u
ng i, mà đ t thì không th sinh sôi n y n thêm.
có 1 ch , m t ngôi nhà đ , thì ng i
nghèo g p ph i nhi u khó kh n nh t. B i h h u nh ch ng có gì ngoài s c lao đ ng đ lo tr c
h t cho b a n hàng ngày. Ho c n u có ch
thì n i nhà c a h th ng ch t ch i, c nát, m
th p và thi u ti n nghi, nói tóm l i là "d i tiêu chu n".
Trong v n đ nhà thì s h u nhà là ch báo kh ng đ nh ch quy n c a ng i . S li u đi u
tra cho th y là trong c 4 qu n n i thành, có 28,6% gia đình nghèo đang trong ngôi nhà do cha
m đ l i. Có ngh a là h n 1/4 s h có nhà riêng c a mình, không ph i b ti n ra mua, không
ph i tr ti n thuê nhà. ó là m t trong nh ng thu n l i l n c a ng i nghèo b i vì h không ph i
chi phí m t kho n nào đó cho nhà , khi mà thu nh p c a h còn quá th p. H n n a h có th t
do mua bán, s a sang mà không l thu c vào các đi u ki n khác. T l gia đình có nhà do b m
đi l i chênh l ch r t l n gi a các qu n. N u nh
qu n B
ình, t l này là 60,7 % thì hoàn
Ki m ch có 9,3%. Th c t cho th y r ng ph ng B i m t ph ng ven đô, vi c s h u nhà
c a, đ t đai v n mang tính ch t làng quê truy n th ng. Các th h đã b o t n, gìn gi c ng i

truy n l i cho con cháu, m c dù g n đây c ng đa xu t hi n vi c mua đi bán l i trong nh ng c n
s t đ t.
S gia đình nghèo thuê nhà c a S nhà đ t và c a c quan chi m t l l n nh t: 37,7%. Nh
v y cho th y r ng h n 1/3 s h nghèo đ c kh o sát đang nhà c a nhà n c, t c là ít ra h
c ng là nh ng ng i may m n, không ph i lo l ng tìm mua nhà. Con s t mua ch có 17,2%,
nh ng th ng là nh ng c n nhà ch t ch i, thi u ti n nghi.
Trong s h nghèo đ c kh o sát có 4,5% s h ph i đi nh . S này th ng r i vào nh ng
tr ng h p đ c bi t nh ng i già cô đ n không n i n ng t a, s ng i n i khác đ n, v con
theo ch ng ra Hà N i, s ng i không có kh u (5,2% )... Có tr ng h p nh đ n h n 50 n m
mà v n ch a tìm ra đ c n i riêng cho mình.

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


78

Di n đàn ...

V lo i nhà có th nói, nhà c a ng i nghèo th hi n m t cách sinh đ ng cu c s ng nghèo
khó c a h . N u nh trong máy n m g n đây, t c đ xây d ng nhà Hà N i có nh ng b c nh y
m nh m , c c a t nhân l n c a nhà n c, thì ph n l n ng i nghèo v n ph i s ng trong ngôi
nhà t n tàn c a h . Ph ph ng s m u t v i nh ng ngôi nhà m i xây khang trang, ki u dáng đ p
bên c nh nh ng mái nhà c nát, m th p, t ng l , ngói xô là m t hi n th c trong lòng Hà N i.
S li u kh o sát cho th y có t i 20,3% gia đình nghèo s ng trong ngôi nhà t m b . Ngh a là h
c ng có m t n i đ n ng , chui ra chui vào mình m a n ng. T l nhà t m ph ng B i là l n
nh t, t i 38,7%. B i vì tuy đ t r ng nh ng h không th dành đ c m t kho n ti n đáng k cho
vi c s a sang, nâng c p nhà . Hi n ph ng v n còn - 7 % nhà lá, cò l i ph n l n là nhà c p 4.
Trong các h nghèo đ c kh o sát chi có 6,2% s gia đình s ng trong can h khép kín. Ph n
l n h s ng trong 1 gian nhà (18,l%) ho c th m chí ch trong 1 gian ng n ra cho nhi u gia đình
(13,0%), hay nh ng ch c i n i (2,7%). qu n Hoàn Ki m, s gia đình ph i s ng trong 1 gian

ng n ra chi m t i 1/3 s h đ c h i (33,0%). t ch t, ng i đông nh ng h v n ph i bám l y
n i này đi s ng, b i m t ph n h không có kh n ng tài chính đ ki m cho mình m t ch
khác
r ng h n, m t khác nh ng ph buôn bán t p n p này, h có th tìm đ c nh ng công vi c đem
l i thu nh p nuôi s ng gia đình hàng ngày.
V v trí nhà , đa s gia đình nghèo s ng trong ngõ (49,5 % ) ho c trong xóm lao đ ng
(37,4%). các ph trung tâm buôn bán thì h
sâu trong ngõ ho c trên gác 2, 3. T l này cao
nh t qu n Hoàn Ki m (74,2%).
Vê di n tích nhà : theo s li u c a S Nhà đ t, di n tích trung bình theo đ u ng i Hà
N i là 4m{2}, th t nh t trong các thành ph l n n c ta. Theo đà xây d ng hi n nay, di n tích
đang có xu h ng t ng lên. Tuy nhiên, các giá đình nghèo v n ch u c nh s ng ch t ch i, tù
túng. Có t i 44,8% gia đình di n tích bình quân d i 4m2 trong đó 19,1% d i 2,5m {2}. Nh
v y g n 1 n a s gia đình nghèo trung bình 4 ng i s ng trong 1 ngôi nhà ch kê đ c 1 cái
gi ng. c bi t, có 26% gia đình đang s ng trong di n tích d i 10m{2}. Th m chí nhi u nhà
không kê n i 1 cái gi ng. S các gia đình không có gi ng lên đôi 15%
V i di n tích trung bình c a 1 gia đinh là 17,9m{2} (qu n Hoàn Ki m 14,5m{2}), đa s
ch s ng trong 1 phòng (81,5% ). Nh t là v i các gia đình chung s ng t 3, 4 th h (23,6%) và
có 2 c p v ch ng tr lên (6,4%) thì s c ng th ng v tâm lý s d n nén trong các quan h là
không th tránh kh i có th tr thành 1 ngu n g c c a các mâu thu n gia đình.
V khu ph : Ph n l n nhà c a lúc gia đình nghèo không có đ c m t khu ph c n thi t.
Khu ph đ c coi nh m t ch báo đánh gi m c đ v n minh, hi n đ i c a nhà . M t s gia
đình khá gi , có nhà m i xây, trong th i gian g n đây đi u r t quan tâm đ n khu ph . B i vì m c
s ng càng t ng, nhu c u càng cao thì các ti n nghi sinh ho t gia đình càng đ c chú tr ng
Còn các gia đình nghèo thì sao? V n là nh ng công trình c nát, t n t i cách đây hàng ch c
n m, ngay c
nh ng ph đ c coi là giàu có nh
ng Xuân, Hàng Mã. đó, các gia đình
nghèo v n c xoay x cho minh m t khu ph khiêm t n, trung bình có 3,2m{2}. Khu ph này
ph n l n là đ làm b p, ch n nuôi, t m gi t và kho đ đ v t. Th c t ch có 55,6% gia đình đ c

h i có b p riêng, còn 19,7% dùng b p chung. Các gia đình c giành 1 kho nh nh cho vi c n u
n, th m chí n u ngay trong phòng đ đ c riêng r , bi t l p. T l n u trong phòng là khá cao:
23,8%.
V nhà t m thì có khá h n. S h ph i dùng chung ch có 9,7% ch y u là khu ph c c a
qu n Hoàn Ki m (31,5%). N i đây v i c u trúc c a các ngôi nhà hình ng t hàng
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

79

tr m n m nay, ng i ta không th bành tr ng ho c c i n i thêm đ c. Hàng ch c h gia đình
v i hàng tr m con ng i ch có 1 ho c 2 nhà t m đã c nát. Ng i t tìm m i cách đ t o ra cho
gia đ nh mình có ch t m riêng, t l này chi m t i 44,4% ph n l n 3 qu n Ba ình,
ng a,
Hai Bà Tr ng, n i mà di n tích có ph n tho i mái h n m t chút.
Trong h th ng công trình ph thì nhà v sinh là n i các h nghèo ph i dùng chung nhi u
nh t: 90,1% các gia đình đ c h i. Ph n l n là nh ng nhà v sinh đã xu ng (c p, b n th u và
không kín đáo, lo i t ho i r t ít, đa s là h xí thùng và b xí 2 ng n r t gây ô nhi m không khí
và làm x u đi c nh quan xung quanh n i .
2. Nh ng đ c đi m v môi tr

ng s ng:

Qua 47 n m (1945 - 1992) dân s Hà N i t ng 12 l n. S di c ào t vào Hà N i trong nh ng
làm g n đây đã khi n c s h t ng k thu t c a thành ph th đô b quá t i v nhi u m t. Theo
tính toán c a các nhà khoa h c m c ô nhi m Hà N i là r t cao. Ch ng h n b i nhi u g p 4 - 10
l n m c đ cho phép, ti ng n gân 2 l n, h i chì 6 - 10 l n, khí CO[2]: 2 - 4 ó là h u qu c a
nh ng ch t th i công nghi p, t ng kính các nhà máy, t các ph ng ti n giao thông, t các

đ ng rác sinh ho t c a dân c , t các ao h tù đ ng đang d n b thu h p. Môi tr ng, b suy thoái
đã tr thành m i quan tâm c a thành ph trong quá trình xây d ng, qu n lý và c i t o đô th .
Nam 1993. y ban nhân dân thành ph Hà N i đã ban hành ch th s 13 v m t s công tác c p
bách b o v m i tr ng Th đô Hà N i. ây là nh ng tín hi u đáng m ng song tính kh thi c a
có quy t đ nh qu n lý còn c n ph i có th i gian m i có th kh ng đ nh đ c.
Ng i nghèo b nh h ng n ng n c a nh ng tác đ ng x u trong môi tr ng s ng. Ngay
trong lòng Hà N i đang đ c hi n đ i hóa, v n còn t i 11,4% các gia đình nghèo ch a đ c
dùng n c máy công nghi p mà ph i dùng n c gi ng. c bi t. ph ng Thanh Nhàn (qu n
Hai Bà Tr ng), con s này tính đ n 30%. N c gi ng đây g n nh ng h ao b nhi m b n,
không đ c thanh l c, sát trùng tr c khi dùng ch c ch n không ph i đ m b o tiêu chu n v sinh
t i thi u. ó là m t trong nh ng nguyên nhân gây b nh cho con ng i.
Bên c nh ngu n n c s ch khan hi m là ngu n n c th i tràn tr hi n nay Hà N i có 15 h
ch a n c v i t ng di n tích m t n c 640ha. (Nh t Ninh - Báo Nhân dân 11/6/1992). ó là m t
trong nh ng n i thoát n c c a thành ph khi m a l n, đ ng th i c ng là n i ch a đ ng ngu n
n c th i trong sinh ho t và s n xu t tuy nhiên các h ao này đang b thu h p nghiêm tr ng do b
l n chi m san l p đ làm nhà h th ng thoát n c c nát hàng ch c n m nay, dù đã đ c đào b i
s a đang m t s đi m, song ch a đ c xây d ng l i đ ng b đã không th gi i quy t đ c toàn
b s n c th i trên. Có 67,1% gia đình đ c h i tr l i r ng n c th i c a gia đình h ch y
xu ng c ng, còn l i là ch y xu ng h ao: 19,l% và t th m: 5,2%. C ng còn t i 8,5% gia đình có
n c th i ch y t do trên m t đ t gây ô nhi m và c n tr vi c đi l i. ánh giá m c đ thoát n c
th i và n c m a, 27,4% gia đình cho là t t và 34,3% gi đình cho là kém, trong đó tì l kém
qu n Hai Bà Tr ng là cao nh t 63,0%, còn Hoàn Ki m là th p nh t 23,1%.
V n đ x lý rác c ng h t s c nan gi i. Khi tìm hi u v vi c thu gom rác, có 62,3% h nghèo
tr l i là h đ rác theo t ng c m nhà. T c là có xe đ rác đ n t ng đo n ph , dân nghe k ng ra
đ ho c đ vào 1 n i qui đ nh nào đó. Còn t i 34,8% gia đình đ rác ra n i công c ng tùy ý và
xu ng h ao, m t trong nh ng ngu n n c dùng cho sinh ho t c a chính gia đình h . T l này
cao nh t ph ng B i và ph ng Thanh Nhàn là 2 n i có nhi u h ao, r t ti n l i cho vi c đ
ph th i, đ ng th i các xe rác c ng khó lòng v n t i t ng c m nhà nh
2 ph ng trung tâm là
Hàng B t và ng Xuân. Thêm vào đó, khói

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


80 Di n đàn ...
t các nhà máy, b i, khí đ c t các ph ng ti n giao thông và các c s s n xu t th i ra, mùi hôi
th i t các nhà v sinh công c ng b xu ng c p đã làm cho môi tr ng s ng b ô nhi m nghiêm
trong. ánh giá m c đ ô nhi m do phân rác, ch t th i sinh ho t t i n i , ch có 32,2% gia đình
cho r ng không đáng k , còn l i là trung bình và cao. c bi t là ph ng Thanh Nhàn, 40,1%
cho là m c ô nhi m cao. đây, nh ng đ ng rác chen l n nhà dân, cao b ng nhà, nhìn t xa khó
mà phân bi t đâu là nhà, đâu là rác.
V y thì, ng i nghèo là n n nhân hay là nguyên nhân c a tình tr ng ô nhi m này? Có l là c
hai. M t m t, vì là nh ng ng i nghèo nên ph n l n h ch có kh n ng s ng nh ng khu v c
t i t m, m th p mà tr c đây là bãi rác ho c đ t hoang; ho c n u có nh ng ph trung tâm thì
c ng sâu trong ngõ, di n tích nh h p, công trình ph c nát, c ng rãnh b ùn t c. M t khác,
ng i nghèo, c ng nh ph n l n các nhóm xã h i khác, ch a có ý th c cao trong vi c gi v sinh
chung. H không quan tâm nhi u đ n môi tr ng xung quanh. Chính vì th đ n c b a bãi, x
rác tùy ti n đang là hi n t ng ph bi n các khu dân nghèo.
ng th i c ng không th ph
nh n nh ng ch t th i công nghi p c a các nhà máy và các c s s n xu t, b i đ t, ti ng n... đang
làm cho môi tr ng đô th b ô nhi m, nh h ng x u đ n cu c s ng ng i dân, mà ng i nghèo
là m t b ph n không nh .
3. Mong mu n và kh n ng c i thi n nhà

c a ng

i nghèo đô th :

M i t ng l p dân c đ u mu n đ c s ng trong ngôi nhà khang trang, s ch s , đ ti n nghi.
Tuy nhiên gi a mong mu n và hi n th c bào gi c ng có m t kho ng cách, mà đ i v i ng i

nghèo, kho ng cách này l i quá l n, khó lòng kh c ph c đ c.
Do tác đ ng c a công cu c đ i m i nh ng n m qua, đ i b ph n nhân dân có đ i s ng cao
h n, thu nh p t ng, ti n nghi sinh ho t đ y đ h n, hi n đ i h n. M t s ng i nghèo, do thích
ng đ c v i c ch m i đã t v n lên, thoát kh i c nh nghèo. Song t l này còn th p.
K t qu kh o sát cho th y là ch có 2,8% gia đình nghèo có m c s ng t ng lên đáng k so v i
5 n m tr c đây; 20,2% gia đình có t ng nh ng không đáng k . S gia đình có m c s ng nh c
là 22,0%. Còn l i là m c s ng b gi m, trong đó gi m nhi u là 28,9%.
V i m c s ng gi m xu ng, v i thu nh p bình quân đ u ng i d i 100.000 đ ng/tháng, trong
đó d i 90.000đ chi m t i 61% ng i nghèo r t ít đi u ki n ch m lo t i n i c a mình. Ph n l n
s thu nh p ít i c a h đã ph i dành cho vi c n u ng. Trong đi u ki n kinh t nh v y, đ i đa
s các gia đình nghèo ph i u tiên chi tiêu cho vi c c i thi n b a n, nâng cao s c kh e (90,6%).
Còn chi cho vi c c i thi n, s a ch a nhà c a ch có 12,3 gia đình, m c dù có 12,3% gia đình có
nguy n v ng b c thi t liên quan đ n nhà . 40,5% gia đình mong mu n nâng c p nhà .
ph ng B i, t l này cao nh t: 57,2%, b i vì đây, di n tích khá r ng. M t s gia đình còn có
đ t, v n đ c th a k c a cha m , có th bán đi 1 ph n đ l y ti n s a sang, nâng c p nhà .
V di chuy n ch , ch có 1l,2% gia đình mong mu n chuy n đ n ch khác sinh s ng. T l
này khá th p vì m i l n ra đi, là m t l n cu c s ng b xáo tr n. H n n a chuy n ch
là hi v ng
có cho m i t t h n, mà mu n v y thì ph i có nhi u ti n. i u này v t quá kh n ng cho phép
c a các gia đình nghèo.
Trong s các gia đinh nghèo có 33,7% không ngh đ n vi c c i thi n nhà và 6,7% c m th y
b t c. Ch c h n nguyên nhân không gì khác h n là không đ đi u ki n tài chính.
T nhi u n m nay, thành ph đã chú tr ng đ n vi c nâng cao các qu nhà , xây d ng hàng
lo t các khu nhà cao t ng. Trong n m n m 1991- 1995 m c tiêu đ t ra là xây d ng
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

81

1 tri u m2 nhà . Tuy nhiên so v i nhu c u v n còn quá th p. Và n u k ho ch đ c th c hi n, 1
tri u m2 đ c hoàn thành thì ng i nghèo đ c h ng bao nhiêu %? Ph ng án nhà n c và
nhân dân cùng làm c ng không m y d ch p nh n cho ng i nghèo, vì h không có kh n ng góp
v n, khi mà toàn b tài s n gia đình chi có giá t 1 - 2 tri u đ ng, trong đó 75,6% gia đình ch có
tài s n d i 1 tri u đ ng.
Gi i quy t nhà cho ng
đai, m t b ng, ti n v n.

i nghèo là m t v n đ ph c t p, đ ng ch m đ n nhi u v n đ : đ t

Tìm ra và nh n di n nh ng đ c đi m nhà , môi tr ng c a ng i nghèo m i ch là b c đi
ban đ u. B c đi ti p theo, quan tr ng h n là trên c s nh ng hi u bi t th c ti n mà ho ch đ nh
các chính sách c n thi t có hi u qua.

M t s đ c đi m n i b t v nhà

và môi tr

ng c a ng

i nghèo

qu n Hoàn Ki m
MINH KHUÊ
Trong nh ng n m g n đây, cùng v i vi c chuy n đ i n n kinh t t c ch bao c p sang c
ch th tr ng s phân hóa giàu nghèo c ng th hi n rõ r t trong các t ng l p c dân đô th .
Nhà và môi tr ng sinh ho t, m t bi u hi n t p trung nh t c a đ i s ng c dân, ph n ánh rõ nét
s phân hóa này. Cu c kh o sát “ c đi m kinh t - xã h i và nhà c a ng i nghèo đô th ” do
Vi n Xã h i h c ti n hành t i Hà N i đ u n m 1994 đã s b cho th y tình hình trên.

đây, chúng tôi t p trung phân tích nh ng khía c nh v nhà và môi tr ng sinh ho t c a
ng i nghèo t i hai ph ng n m trung tâm qu n Hoàn Ki m là ph ng Hàng Mã và ph ng
ng Xuân, n i có lu t đ dân c vào lo i cao nh t và nh ng khía c nh v nhà và môi tr ng
c ng đ c th hi n rõ nét. Các s li u phân tích đ a ra s đ c so sánh v i s li u kh o sát chung
c a c b n qu n n i thành Hà N i.
Qu n Hoàn Ki m là trung tâm c a th đô, nh ng Hoàn ki m cung là n i có các khu dân c
chen chúc, ch t ch i c a "ba m i sau ph ph ng", có nh ng đ ng ph n c máy không th
ch y vào nhà mà ch có th b m t v a hè, có nh ng "xóm li u ven sông H ng, có nh ng s nhà
trong đó hàng ch c h ph i chung nhau khu ph ... Tìm hi u v nhà và môi tr ng sinh ho t c a
ng i nghèo qu n này có th s có ích cho các nhà khoa h c và các nhà qu n lý đô th .
1. M t s đ c đi m kinh t - xá h i ngh nghi p c a dân c :
ng Xuân và Hàng Mã, hai ph ng n m c nh nhau sát vành đai khu ph c Hà N i, v i
ho t đ ng kinh t ch y u là kinh doanh buôn bán. M i ph ng có di n tích h n 1km2 v i dân s
trên d i 10.000 ng i. Ngoài m t ph n dân c là cán b , công nhân viên nhà n c, còn đ i b
ph n là các h kinh doanh, buôn bán ho c làm d ch v .
Ch

ng Xuân, ch bán buôn và bán l l n nh t mi n B c, chi ph i m nh m đ i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


82

Di n đàn . . .

s ng và lao đ ng c a c dân hai ph ng này. Ph ng
ng Xuân có h n 900 h và ph ng
Hàng Mã có h n 700 h làm ngh kinh doanh buôn bán. Các h kinh doanh đa d ng đ th m t
hàng vàng b c, sành s th y tinh cao c p, đi n máy, đ c s n, hàng mã... C s s n xu t ti u th

công nghi p có nh ng ít và m y n m nay không phát tri n đ c.
Vì có ch
ng Xuân, nên công n vi c làm s n có dành cho t ng l p ng i nghèo: xích lô,
b c vác, gánh thuê, trông xe và nhi u d ch v khác. Các h kinh doanh nghèo th ng là bán hàng
n c, hàng n, quà v t...
Tuy nhiên, ch
ng Xuân c ng là nguyên nhân c a tình tr ng m t tr t t an ninh trong khu
v c, tranh ch p nhau v ch bán hàng, s ô nhi m, m t v sinh môi tr ng...
Nh ng ng i nghèo hai ph ng th ng là công nhân viên đã v h u, m t s c ho c không
có vi c làm, các gia đình đông con. Ngoài ra, còn là nh ng ng i có hoàn c nh đ c bi t: ng i
già không n i n ng t a, nh ng ng i b nh t t, m đau, nghi n ng p...
So v i các qu n khác thì t l ng i nghèo là h u trí, h u non m t s c, tàn t t, neo đ n... c a
qu n Hoàn Ki m là to h n c .
Dân nghèo c trú đã lâu đ i đây chi m t l cao nh t so v i các qu n khác. Tr l i câu h i:
‘Gia đình ta đ n nhà này t bao gi ?” t lê nh ng h đ n t i qu n Hoàn Ki m t tr c n m
1955 là 54,1% - trong khi t l chung cho c 4 qu n là 44,8% Ch có 7,2% là nh ng h m i đ n
t 1986 t i nay so v i t l chung c 4 qu n 10%). S h có h kh u th ng trú c ng r t cao:
96,2% so v i chung là 94,8%.
2. Tình hình nhà và v sinh môi tr ng.
Nhà c a dân c qu n hoàn ki m, so v i các qu n khác, là ch t ch i nh t và c s h t ng
xu ng c p tr m tr ng. Trong m t s nhà có th có t i hàng ch c h . C nhi u h
g m c u, l i
đi, chân c u thang, gác xép ho c n m sát khu v sinh chung. i u ki n kém, nh ng nhi u
gia đình v n ch p nh n sinh s ng lâu dài vì đây là n i làm n sinh s ng: h bàn quà v t ngày
đ u ph , làm b c vác v n chuy n ch , ho c nhà h là cho ch a hàng...
Vì trung tâm thành ph , nên đi n có đ đ th p sáng và đ s d ng qu t mát, ti vi, radio,
nh ng n c máy thì h u h t đ u thi u, các gia đình ph i gánh t máy n c công c ng ho c b m
n c t ngoài đ ng vào nhà.
Vê s h u nhà: ph n l n các gia đình trong nh ng ngôi nhà l n, đ c ng n ra cho nhi u h .
T l s h thuê nhà c a nhà n c và c a t nhân là cao h n so v i các qu n khác, trong khi đó

s h
nhà c a b m và t mua l i th p nh t.. So v i các qu n khác thì s gia đình có đ gi y t
h p pháp v nhà đ t l i cho nh t (69,2% so v i 62,6%).
V di n tích (k c khu ph và đ t): n i c a các gia đình qu n Hoàn Ki m và ch t ch i
nh t, trung bình m i h ch có 14,5 m2 (ch s chung là 17,9m2). a s các h gia đình ch
trong m t c n phòng (87,9% so v i chung 81,5%) ), và trong m t gian ng n ra t m t phòng
l n (33% so v i 13%). S nhà có c i nói thêm c ng nhi u h n c : 5,5% so v i 2,7%.
Còn v di n tích nhà (không đ khu ph và đ t): qu n Hoàn Ki m là n i các gia đình có ch
ch t nh t. S h có di n tích d i 10m2 chi m t i 35,2% t ng s m u đi u tra (so v i t l
chung 26%) và r t ít nhà có di n tích trên 30m2 .
Di n tích bình quân theo đ u ng i đây c ng th p nh t. Có 27,5 % gia đình có di n tích
bình quân d i 2,5m2 (t l chung 4 qu n là 19,9%)
V khu ph : di n tích trung bình khu ph là l,5m2 là th p nh t (so v i 3,2m2 chung. Các h
gia đình n u n trong phòng và n u n chung v i hai h tr nên có t l cao nh t.
S h có b p riêng r t ít (44,4% so v i 56,5%)
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

83

S h có nhà v sinh riêng càng th p nh t (ch 3,9 % so v i 9,9%). Ph n đông các h nghèo đi
v sinh chung v i kho ng d i 10 h (chi m 56,9%) nh ng nhà v sinh chung đó kho ng cách
ng n h n so v i các qu n khác (đa s
d i 20m) và nhà v sinh ph n l n là h xí t ho i.
V đi u ki n v sinh: trung tâm n i thành, nên n c th i c a ph n l n các h (93,4%) ch y
xu ng h th ng c ng c a thành ph , ch m t s r t ít (2,7%) có h th ng n c th i ch y trên b
m t. H u h t các gia đình (92,9%) tr l i có xe thu gom rác đ n t ng c m nhà.
Do khu v c trung tâm, h th ng thoát n c c và quá t i nên c m a to là ph bi n có tình

tr ng ng p n c. Vi c xây d ng, c i t o nhà tràn lan, vô tr t t góp ph n làm cho hi n t ng này
thêm nghiêm tr ng. Nhi u nhà sau m a to b ng p n c đ n 30 - 40 cm trong vài gi đ ng h .
C ng nh nhi u n i m c n i thành Hà N i, hi n t ng ô nhi m môi tr ng sinh ho t đây là
khá ph bi n. Nhà c a quá ch t ch i, xu ng c p, ng i quá đông nên không đ m b o đi u ki n
v sinh t i thi u. C ng vào đó, là m t s c s s n xu t nh a, cao su... n m l n trong khu v c dân
c khi n không khí càng b ô nhi m n ng.
khu v c ch
ng Xuân, c ngày l n đêm, mùi rác, mùi xú u b c lên n ng n c, nh ng
ph quanh ch nh ph Tr n Nh t Du t, ng i ta phóng u i V sinh b a bãi, vì không có m t
nhà v sinh công c ng nào. Ch hoá thì ban đêm v t rác b a bãi ra đ ng - m i ngày khu v c
ch có đ n 5 t n rác th i...
V đun n u : qu n Hoàn Ki m t l các gia đình n u n b ng d u h a và b ng đi n là cao
nh t, trong khi t l các h dùng than t ong là th p nh t (48,6% so v i chung c 4 qu n là 54,5 %
). Vì v y dân nghèo đây c ng ph i đóng ti n đi n nhi u nh t (trung bình m t tháng m i h tr
24,7 nghìn đ ng, so v i t l chung 4 qu n là 19,1 nghìn)
Vê giá tr nhà: do n m trung tâm thành ph nên giá tr nhà các gia đình nghèo qu n Hoàn
Ki m không ph i là th p. Sông do di n tích nh , nhà c a xu ng c p nhi u nên c ng không th có
giá tr cao l m. Tóm l i, so v i các qu n khác thì giá tr nhà c a các h
m c trung bình - s nhà
đ c đ nh giá t 31 -50 tri u đ ng có t l l n nh t so v i các qu n khác, còn nhà tr giá d i 10
tri u và trên 50 tri u đ ng chi m t l r t th p.
3. V đ i s ng dân c :
Nh ph n trên đã đ c p, các h nghèo hai Ph ng Hàng Mã và
ng Xuân th ng làm
nh ng công vi c: bán quà v t, xích lô, b c vác, làm d ch v ... nh ng công vi c không đòi h i tay
ngh cao ho c v n l n.
Do sinh s ng trung tâm n i thành, giá sinh ho t đ t đ và ph i chi tr ti n đi n, ti n nhà... khá
nhi u, nên s ti n chi tiêu hàng tháng theo h giá đình và theo đ u ng i qu n Hoàn ki m cao
h n các qu n khác. T l các h chi tiêu m t tháng trên 300.000 đ ng là cao nh t. M c chi tiêu
bình quân đ u ng i hàng tháng 120.000 đ ng (m c cao nh t) qu n Hoàn ki m c ng có t l cao

nh t (40,2% so v i chung là 13,6%). Khi đ c b i "N u có đi u ki n khách quan hay ch quan
c i thi n đi u ki n , gia đình mong mu n gì?" thi t l nh ng ng i mu n c i thi n nâng c p nhà
t i ch , c ng nh chuy n đ i ch
m i, là th p nh t. C ng nhu khi đ c h i vi c u tiên cho
ch tiêu cho tiêu dùng trong n u ng, nhà c a, mua sám đ đ c, thì qu n Hoàn Ki m có t l th p
nh t cho nh ng ch tiêu:
- S a ch a nhà c a (2,7% so v i chung là 12,3%)
- Mua s m đ dùng 5,5% ( so v i t l chung 4 qu n là 13,3%)
Trong khi đó, các h gia đình mong mu n t p trung vào nh ng nhu c u n u ng, đ u t cho s n
xu t, cho công n vi c làm n đ nh. i u này ch ng t , m c d u, đi u ki n c a
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


84

Di n đàn . . .

dân nghèo qu n Hoàn Ki m là kém, nh ng n i này là ch làm n, và s b t c trong vi c c i
thi n đi u ki n : di n tích ch t ch i, chung đ ng, các th t c c i t o s a ch a nhà phi n hà
khu ph c . . .
M t nét đáng l u ý n a là: ng i dân nghèo qu n Hoàn Ki m chú ý đ n "trong nhà" nhi u
h n "ngoài ph ". Do là khi xét đ n nguy n v ng b c thi t c a gia đình, t l nh ng câu tr l i
liên quan đ n nhà nh : ch
n đ nh, r ng rãi, khang trang... là cao nh t trong các qu n (33%
so v i t l chung 25,9 % trong khi t l nguy n v ng liên quan đ n c s h t ng l i là th p nh t
(1,1% so v i chúng là 3,3%). i u đó cho th y rõ hoàn c nh nhà c a khu v c trung tâm n i
thành đi u ki n ch t ch i, nhà c a xu ng c p, các đi u ki n v sinh, ánh sáng. . . trong nhà
không đ m b o - song v c s h t ng (đi n, n c s ch, đ ng sá...) n i này l i khá h n n i
khác, ch ng h n nh ph ng B i (đ ng đi l i khó kh n, không có n c máy...).
4. Nh n xét k t lu n:

T nh ng phân tích trên v tình hình nhà và môi tr
Ki m, chúng ta có th rút rõ m y nh n xét sau:

ng ng

i nghèo đô th t i qu n Hoàn

a) Qu n Hoàn Ki m là n i t p trung đông dân c , dân g c gác t lâu đ i. ây c ng là n i
nh ng gia đình nghèo có hoàn c nh đ c bi t: đông con, ng i già cô đ n, b nh t t... Các c p
chính quy n c s và các t ch c xã h i c n chú ý đ c bi t đ n các đ i t ng này. Nên ch ng, t
ch c có d ch v lao đ ng t i ch đ thu hút lao đ ng, t o công n vi c làm cho ng i nghèo đ
v a c i thi t đi u ki n s ng, v a đ phòng các t n n xã h i có th phát sinh nh tr m c p,
nghi n hút, m i dâm...
b) Nh ng khu đ nh c c a ng i nghèo đô th nói chung, và ng i nghèo khu ph c nói
riêng, là m t b ph n h p thành h u c trong c c u xa h i c a th đô. H ng gi i quy t trong
vi c c i thi n n i và môi tr ng cho ng i nghèo đây ch y u là c i thi n nhà t i ch . Có
nh v y m i đ m b o đ c công n vi c làm c ng nh n p s ng, thói quen c a ng i nghèo
khu v c này. M t m t, t o đi u ki n cho ng i nghèo có kh n ng s a ch a nâng c p nhà c a,
môi tr ng sinh s ng c a h , gi m b t các phi n hà trong th t c xây d ng c i t o nhà khu ph
c . m t khác, nhà n c, các c p chính quy n c s quan tâm c ng c c s h t ng đô th , h tr
kinh phí s a ch a nhà, đ c bi t là nh ng ngôi nhà thu c quy n s h u c a nhà n c mà dân
nghèo đang s d ng.

V m t s nhân t có liên quan đ n kh n ng v
ng

t nghèo c a

i nghèo Hà N i
NG THANH TRÚC

I. Khái ni m s b v s nghèo kh trong m u kh o sát

tìm hi u kh n ng v t nghèo c a ng i nghèo Hà N i tr c h t ph i xác đ nh đ
ni m v s nghèo kh
Hà N i, đây khái ni m này đ c xây d ng t nh ng

c khái

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

85

c li u c a cu c kh o sát, nh ng ch v i nh ng nét c b n nh m t đ nh ngh a s b làm n n
t ng cho s phân tích v kh n ng v t nghèo.
Nghèo kh th ng đ c đánh giá thông qua 3 lo i ch báo: thu nh p, ch tiêu đi u ki n sinh
ho t, nhà . Trong ph m vi c a cu c nghiên c u đã nói nó bi u hi n ch y u qua: m c thu nh p,
giá tr đ dùng sinh ho t và đi u ki n
1. Thu nh p: theo s li u c a cu c kh o sát thì thu nh p bình quân đ u ng i m t tháng c a
ng i nghèo là 88740 đ ng. Có th chia các m c nghèo theo thu nh p bình quân nh sau:
-M c1

> 120.000 đ/tháng

13,9%

-M c2

91 - 120.000 đ/tháng

25,25%

-M c3

61-90.000 đ/tháng

36,31%

-M c4

< 60.000 đ/tháng

24,7 %

ây là bi n then ch t c a m c nghèo.
2. Giá tr trung bình

cl

ng toàn b đ dùng gia đình

- Toàn m u

788.000 đ ng

-M c1

l.390.000 đ ng

M c2

l.060.000 đ ng

M c3

680.000 đ ng

M c4

369.000 đ ng

3. i u ki n

bi u hi n qua: - Di n tích bình quân

- Lo i nhà
- Khu ph
- V sinh môi tr

ng

Tuy di n tích bình quân là 5,9 m2/ng i, nh ng ch t l ng lo i nhà r t kém, có 20,3% là nhà
t m, làm b ng tranh tre, n a lá, 18,l% là nhà m t gian trong dãy nhà t p th c p b n, 2,7% không
có nhà, ph i s ng ngoài ban công, hành lang, g m c u. i u ki n khu ph c ng r t t i tàn, tình
tr ng chung c a nhà v sinh là 90,l% , 23,8% không có b p ph i n u trong nhà. Các h nghèo
s ng trong môi tr ng ô nhi m cao là 26,4% và 76,3% dùng n c máy công c ng.
Trên đây là toàn b s li u c b n mô t s b chân dung c a ng i nghèo trong m u. Tuy là
còn đang m c đ s l c, nh ng qua đó có th hình dung đ c v s nghèo kh đ làm c s

cho s phân tích nh ng tri n v ng v t nghèo c a ng i nghèo trong m u kh o sát.
II.

c bi t chung c a m u kh o sát

Cu c đi u tra xã h i h c ti n hành Hà N i, trên m u là 700 h gia đình nghèo thu c trên 5
ph ng hàng B t, Thanh Nhàn, B i,
ng Xuân, Hàng Mã) trong ph m vi đ a bàn 4 qu n n i
thành. Nét đ c thù riêng c a t ng qu n đã qui đ nh nh ng đ c tr ng nghèo khác nhau trên t ng
khu v c. đây chúng tôi quan tâm đ n m t s đ c đi m chung có tác đ ng tr c ti p đ n kh
n ng v t nghèo c a ng i nghèo.
1. V trí đ a lý:
Là y u t quan tr ng tro đi u ki n thu n l i hay không thu n l i cho m t c h i tìm
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


86

Di n đàn ...

ki m vi c làm, có thu nh p. M t v trí trung tâm buôn bán s m u t (ch
ng Xuân) s khác
h n v trí c a m t làng (B i) ven n i. Nhà m t đ ng hay g n m t đ ng rõ ràng là có giá tr
kinh t cao h n m t n i ngo t ngoéo sâu trong ngõ (Thành Nhàn, Hàng B t) .
Hàng B t, Thanh Nhàn và B i là ba ph ng đ c phát tri n nên t nh ng làng c , trong quá
trinh đô th hóa. Hi n nay d u v t nh ng làng này v n còn đ l i. ó là ph n l n lãnh th ph ng
n m sâu trong ngõ nh có nh ng n i cách xa đ ng chính g n 1 km. v trí nh v y nên ba
ph ng này g p khó kh n trong ho t đ ng kinh t h n các ph ng khác. Ng c l i ph ng ng
Xuân và Hàng đã l i n m trung tâm buôn bán thành ph . Trên đ a bàn hai ph ng này có ch
ng Xuân là ch l n nh t mi n B c. Vì v y nh ng ng i nghèo trong ph ng c ng d dàng tìm

vi c làm h n ba ph ng trên, mi n là h còn kh n ng lao đ ng.
2. V đ t .
Do c u t o t nh ng làng ven đô tr c đây nên ph ng B i và ph ng Thanh Nhàn có di n
tích đ t đai r ng l n h n các ph ng trong khu trung tâm nh
ng Xuân, Hàng Mã. Quá trình
đô th hoa cùng v i chính sách m c a đã tác đ ng đáng k , làm cho giá đ t ngày m t t ng.
ng
m t trái mà nói thì đây l i là c h i thu n l i cho nh ng ng i nghèo có đ t thoát ra kh i c nh
nghèo túng.
3. Vài nét đ c bi t:
- Hai ph ng có đ c tr ng xã h i n i b t là ph ng Hàng B t và ph ng Thanh Nhàn.
Ph ng Hàng B t có t l cao và ng i nghèo tàn t t (8,6%) nguyên nhân là do trên đ a bàn
ph ng có m t nhà th x , tr c đây đ làm phúc, nhà th đã l p nên m t tr i t b n, c u mang
nh ng ng i nghèo tàn t t kh p n i. Nh ng ng i này đã c trú đây lâu n m và tr thành dân
Hàng B t. Ph ng nhanh Nhàn, qu n Hai Bà Tr ng v i đ c tr ng n i b t là “xóm li u”. Thanh
Nhàn, m t trong khu m i l n đ t m i xu t hi n t n m 1975 tr l i đây.
III. Ng

i nghèo Hà N i có kh n ng v

Có th chia ra 2 lo i kh n ng v
A. Kh N NG T

V

t nghèo hay không?

t nghèo:

T NGHÈO

Tính n ng đ ng xã h i c a ng i nghèo là y u t còn đ c tính đ n trong kh n ng v t
nghèo.
i v i ng i nghèo, s n ng đ ng đ c bi u hi n trong kh n ng tìm ki m vi c làm và
thích ng v i công vi c đó. Công vi c n đ nh, có thu nh p là nh ng y u t quan tr ng nh t giúp
h có th thoát ra kh i c nh nghèo đói. Song kh n ng này l i ph thu c vào nhi u y u t nh
v n hóa, ngh nghi p, đ tu i, lo i gia đình, s c kh e, và có th có c c u nhân kh u c a gia
đình.
1- V n hóa
Trình đ v n hóa có ph i là kh n ng ti m n đ v t ra kh i ng ng nghèo kh hay không
Trong m u kh o sát t i Hà N i c ng cho th y m t t ng quan t l thu n gi a h c v n và các
m c nghèo. Nh ng gia đình trình đ h c v n c p III và đ i h c (l tr ng h p) là nh ng gia đình
trình đ h c v n c p III và đ i h c (l tr ng h p) là nh ng gia đình không thu c trong di n
nghèo nh t (0,00%). Nhóm chi m t l cao trong di n nghèo này là các gia đình mù ch , s ng cô
đ c (3l,4%) và các gia đình trình đ v n hóa cao nh t là c p I, II (21,4%). Nh v y qua k t qu
c a cu c đi u tra có nh n đ nh r ng "v n hóa là tác nhân

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

87

can thi p t i tình tr ng và m c đ nghèo kh " (1) . V i cái logic “nghèo kh - th t h c - nghèo
kh ” (2) thì có th coi v n hóa v a là nguyên nhân, v a là kh n ng đ chi n th ng s nghèo kh .
Hi n t i trong m u kh o sát. có 27% gia đình có h c v n cao nh t là c p III, 5,1% đ i h c và
30% gia đình có con đang theo h c ph thông và trung c p. Có th hy v ng đây là m t "v n li ng
d tr ", n u có s tr c p v kinh t thì rõ ràng có tri n v ng.
2. Ngh nghi p

Ng i nghèo v i trình đ v n hóa th p, th ng làm nh ng ngh đ n gi n, không c n các k
n ng đào t o, do v y mà thu nh p không cao. Có th chia ngh nghi p c a ng i nghèo theo các
nhóm thu nh p sau:
- Gia đình, hoàn toàn không có thu nh p
- Gia đình có vi c làm, nh ng không đ u, thu nh p không n đ nh
- Gia đình có vi c làm n đ nh, thu nh p n đ nh
a. Nhóm gia đình không có thu nh p g m m t b ph n là gia đình ng i già tàn t t không có
ngh , s ng cô đ n, hoàn toàn trông ch vào s giúp đ bên ngoài (ng i thân, tr c p xã h i.
Nhóm gia đình này ph n l n th ng r i vào m c s ng th p nh t (60.000 đ/tháng m t ng i) và
h u nh không có hy v ng thoát ra kh i s nghèo kh . B ph n còn lai có ít nh t 1 ng i không
có thu nh p (28,2%). Trong đó có ng i có ngh nh ng v n không có thu nh p v i lý do:
- au m b nh t t
29,9%
- ang đ h c
23,5%
- Không tìm đ c vi c làm
23,1%
- Xí nghi p gi i th
6,1%
- Khác
23,1%
Nh ng gia đình này có th s đ c thay đ i đôi chút, khi tình tr ng c a nh ng ng i không
có vi c làm đ c c i thi n.
b. Nhóm gia đình có vi c làm không đ u, thu nh p không n đ nh, ch nuôi s ng đ c chính
b n thân m t cách ch t v t, đ c bi t theo s li u kh o sát có t i 68,2% h gia đình nghèo có ít.
nh t 1 ng i thu nh p không n đ nh. Nh v y nh ng thành viên này trong nh ng lúc không có
vi c làm v n ph i n bám vào gia đình. Khó có th hình dung ra tình tr ng kinh t gia đình s nh
th nào n u nh chính nh ng thành viên này l là tr c t kinh t c a c gia đình.
c. Nhóm gia đình có ít nh t 1 ng i có thu nh p n đ nh là 66,2%, trong đã có 40% có 1
ng i thu nh p n đ nh còn l i 24,2% là 2 ng i. ây chính là ngu n c u nguy cho tình tr ng

các gia đình nghèo. Song th c s nó v n không th làm gi m b t s nghèo kh c a gia đình vì
v y thu nh p ít i, l ra chia t m đ cho b n thân thì l i ph i gánh thêm nh ng thành viên khác
trong gia đình. Theo s li u kh o sát:
- 1 ng i nuôi 3 ng i tr lên
13,9%
- 1 ng i nuôi 2 đ n 3 ng i
38,9%
- 1 ng i nuôi 1,5 ng i
22,1%
- Ch nuôi b n thân
24,7%
(ch y u là các gia đình đ c thân)
(1) (2)

, Trích báo cáo t ng k t c a cu c kh o sát “
(2/1994) trang 12

c đi m kinh t , xã h i và n i

c a ng

i nghèo đô th ” t i Hà N i

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Di n đàn ...

88

M t khi ngh nghi p c a ng i nghèo g n li n v i v n hoá th p, thu nh p th p và không n
đ nh, khó có th tìm đ c c h i, kh n ng đ y lùi s nghèo kh .
3.

tu i

Kh n ng lao đ ng c a con ng i nói chung ph thu c vào đ tu i. Vì v y mà c h i tìm vi c
làm c a ng i l n tu i bao gi c ng s h n ch h n so v i ng i ít tu i. Theo k t quá đi u tra có
44,4% ng i nghèo (ch h ) đ tu i trên 60. Trong m u có 23,9% gia đình có ít nh t m t
ng i v h u. Dù sao thì đ ng l ng h u nh bé này c ng v n là m t kho n thu nh p n đ nh?
giúp cho gia đình h không r i vào nh ng nhóm nghèo nh t. Tuy nhiên ch trông ch vào nh ng
đ ng l ng h u thì không có m y tri n v ng ra kh i s nghèo kh .
Các h nghèo nh t th ng t p trung vào nh ng h ng i già, góa b a, và không có con cái
s ng cô đ c m t mình. V i nh ng h lo i này h u nh không kh n ng thoát ra kh i ng ng
nghèo đ c mà hoàn toàn ph i trông ch vào s tr giúp t bên ngoài.
4. S c kh e
S c kh e là y u t r t quan tr ng đ có đ c m t vi c làm và thích ng v i công vi c đó
đ ng th i nghèo kh là nguyên nhân làm cho s c kh e gi m sút. 46,7% ng i nghèo trong m u
t đánh gi s c kh e mình thu c lo i kém, 41,8% cho là bình th ng, ch có 11,5% ngh là mình
kh e (có l đây r i vào nh ng ng i còn ít tu i). Th c ra không có gì đáng ng c nhiên v tình
tr ng s c kh e c a ng i nghèo vì m t ph n h v n mang nh ng đ c đi m xã h i không bình
th ng: già c (45,7%), góa (30,9%), cô đ c (11,2%), tàn t t, b nh t t (45,7%). M t khác ng i
nghèo không m y khi đ c đ m b o nh ng nhu c u t i thi u v n, m c, . i u này c ng th
hi n qua nh ng u tiên ch tiêu c a h : u tiên đ u tiên là c i thi n b a n, nâng cao s c kh e
(90,7%). Rõ ràng là khi còn ch a đ ti n đ nâng cao ch t l ng b a n thì làm sao có th ngh
đ n vi c mua sám đ dùng sinh ho t, hay s a ch a, c i t o nhà c a là m t kho n c n đ n r t
nhi u ti n. i u ki n môi tr ng s ng thi u th n, m t v sinh - chính là m t nguyên nhân gây ra
b nh t t. ánh giá v nh ng chi phí cho vi c khám ch a b nh t d ch v y t ng i nghèo là:
-R tđ t

33,3%

-

36,7%

t

- Bình th

ng

- Khó tr l i

16,3%
13,4%

Chính sách m i, xóa b bao c p trong d ch v y t nh v y đã gây ra không ít khó kh n trong
vi c ch m sóc s c kh e ng i nghèo. V v n đ này đang là m t ch đ quan tâm c a chính sách
xã h i.
S c kh e là y u t th hi n t ng quan m nh v i s nghèo kh . Vi v y ng
th trông ch vào s ra kh i nghèo kh b ng kh n ng này.

i nghèo không

5. C c u nhân kh u gia đình
C ng nh tình tr ng nông thôn y u t "đông con" c ng đ c đ a ra xem xét, đ c giá đ nh
nh m t kh n ng v t nghèo thành ph . M t s li u n a c ng có th làm c s cho gi thuy t
này là 4,6% ý ki n c a nh ng ng i nghèo trong m u kh o sát cho là con cái tr ng thành, có
công vi c làm là m t trong nh ng nguyên nhân làm thay đ i m c s ng c a h theo h ng t t.

lên.
Tóm l i, kh n ng t v t nghèo hay c th h n là kh n ng t tìm vi c vi c làm và thích
nghi đ c v i công vi c c a ng i nghèo trong m u kh o sát trên th c t không ch u

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

89

s tác đ ng c a các y u t riêng l , mà nó b nh h ng c a nhân m i quan h gi a các nhân t
y. Ngoài ra c ng còn ph i tính đ n nh ng h s may m n c a m i giá đình nghèo, c ng nh h n
ch t nh ng đ c tr ng xã h i c a h .
B. KH N NG V

T NGHÈO T

S

TR GIÚP BÊN NGOÀI

1. Các chính sách xã h i
S li u c a cu c nghiên c u v s phân tâng xã h i t i Hà N i n m l992 cho bi t ng i nghèo
chi m t l g n 4% dân s thành ph . Trong 700 h gia đình nghèo đ c kh o sát thì có 1/5 s h
là đ i t ng c a các chính sách xã h i.
i t ng này tr c tiên là các gia đình li t s , th ng
binh chi m 9,8% m u, là nhóm gia đình đã có c ng hi n trong cu c kháng chi n b o v đ t n c,
h x ng đáng đ c nh n s giúp đ c a xã h i. Có hai lo i tr c p th ng xuyên (kho ng t 2030.000 đ ng) và đ t xu t (có th là m t s ti t ki m t 300 - 500.000 đ ng). T t nhiên trong đi u
ki n đ t n c hi n nay thì s tr giúp c a các chính sách xã h i v n ch là ngu n giúp thêm, ch

ch a ph là ngu n thu nh p chính, nh ng th c s đã mang l i hi u qu trong m u các h gia đình
lo i này, tuy nghèo nh ng là n m trên ranh gi i gi a ng i nghèo và không nghèo, không thu c
vào nh ng nhóm nghèo nh t.
Các gia đình tàn t t, gia c , cô đ n, m côi c ng là đôi t ng c a các lo i tr c p xã h i. Có
10,7% gia đình trong m u thu c lo i này. Ph n đông nhóm gia đình này không còn kh n ng lao
đ ng, vì v y ti n tr c p hàng tháng c a ph ng là ngu n thu nh p chính.
Không th ph nh n d i ho t đ ng c a các chính sách xã h i trong nhóm ng i nghèo,
ch ng h n nh "nhà tình ngh a", “l p h c tình th ng", các kho n tr c p đ t xu t và th ng
xuyên..., nh ng c ng không th coi đây là gi pháp đ ng i nghèo thoát ra kh i c nh nghèo kh
c a mình, vì trên th c t ch có 1/5 ng i nghèo thu c vào di n đ i t ng chính sách. đây có l
ph i đ t v n đ v nh ng kh n ng này t s giúp đ l n nhau trong c ng đ ng v i s h tr
thêm c a nhà n c.
2.Tr giúp c a ng

i thân

Trong m u kh o sát có 16,6% gia đình thu c vào nhóm xã h i không ngh nghi p, già, neo
đ n, tàn t t, thu c nhóm xí h i không ngh nghi p, s ng trông ch ch y u vào s tr giúp c a
ng i thân. So v i tr c p c a các chính sách xã h i thì s giúp đ c a ng i thân còn m c đ
th p h n r t nhi u. Do đó có th th y vì sao các gia đình này th ng r i vào nhóm nghèo nh t .
Qua s li u kh o sát bao gi h c ng thu c vào m c cu i cùng trong các thang đó
3. Kh n ng đ t đai nhà c a
Giá đ t và nhà c a Hà N i hi n nay đang t ng vùn v t. N u nh vi c l n chi m đ t, nhà
không có quy n s h u x y ra th ng xuyên các nhóm khác thì nhóm ng i nghèo đi u này
d ng nh hi m x y ra (0,9% ). 62,6% gia đình nghèo có đ y đ gi y t h p pháp v đ t và nhà,
14,7% có gi y t n a h p pháp (d ng nh ng nhà h a hông). c bi t. ph ng B i t l d n
nghèo s ng trên m nh đ t cha ông đ l i r t cao. i u này xác nh n quy n s h u c a h , nó s
là đi u ki n thu n l i khi th tr ng v đ t đ c m ra.
t đai là ti m n ng to l n, không th x p đ t đai và kh n ng t v t nghèo, c ng không th
x p nó vào s tr giúp t bên ngoài. Có th nói tr c kia trong th i đóng c a, đ t đai, b t đ ng

s n ch a có ch trong th tr ng mua bán, do đó nó ch mang ý ngh a s d ng mà ch a có ý
ngh a là hàng hóa. Quá trình đô th hóa m r ng, v i đ c tr ng là t ng dân s không ng ng, do
s c hút nhân công t nông thôn ra thành ph , v i s bi n đ i d n nh ng khu trung tâm thành khu
hành chính và buôn bán th ng m i. Khu chuy n d n
B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Di n đàn ...

90

ra vùng ven ô. Nh ng bi n đ i xã h i to l n nh v y đã làm cho giá c đ t đai, nhà c a Hà N i
t ng đ n m c chóng m t. Phái nói r ng đây là c may th i v n cho nh ng ng i nghèo có đ t
Nh ng ph ng ven n i v i l ch s là nh ng làng quê, đ ng ru ng, tr c kia đ t r ng, ng i th a,
nay c ng nhân c h i này đ xây nhà. Có hai xu h ng: nh ng ng i có ít đ t bán đi, di chuy n
v nh ng vùng xa h n, nh ng ng i có đ t r ng thu h p l i, bán đi m t ph n đ xây nhà và làm
v n. Có th d dàng nh n th y ph ng B i, bên c nh nh ng mái nhà c k , th nh tho ng l i
xu t hi n t ng c p nhà cao t ng m i xây. Không bi t đã có bao nhiêu tr ng h p nh ng gia đình
nghèo ch m d t s nghèo kh c a mình b ng nh ng ngôi nhà nh v y. Có l đây c ng là m t
đi m khác bi t trong v th và ti m n ng c a ng i nghèo đô th Hà N i so v i các n i khác
(chàng h n thành ph H Chí Minh).

V kh n ng chuy n đ i - ngh nghi p xã h i c a ng
PH M QU NH H

i nghèo Hà N i

NG

V thu nh p và vi c làm: trong toàn cu c đi u tra 669 gia đình thì 264 gia đình (39,5%) có ít

nh t 1 ng i không có thu nh p, đây là m t t l cao và r t đáng đ ý. Nh v y có g n 1/2 s gia
đình nghèo ph i gánh thêm nh ng ng i không có thu nh p.
Trong nhóm ng i không có thu nh p thì đ i đa s nh ng ng i này thu c vào nh ng gia
đình lao đ ng ngoài qu c doanh (36,4%) và gia đình h n h p (42,2%). S ng i thu c nh ng gia
đình không có ngh thì không đáng k (3,4%). S không có ngh này ch y u là nh ng ng i
già, cô đ n? tàn t t.
Xét trong toàn b cu c điêu tra 669 gia đình c ng cho th y t l t ng t , đ i đa s là các gia
đình làm trong khu v c phi qu c doanh (39,8%) và h n h p (36,3%) n u k c 5,8% gia đình
không có ngh thì trên 80% s h có đ i s ng b p bênh, không n đ nh và do đó c ng có ít kh
n ng đ t thay đ i hoàn c nh c a mình.
M t n a s gia đình nghèo là thu c vào các nhóm xã h i đ c bi t (49%). Trong đó các gia
đình h u trí chi m 32,9%, các gia đình có ng i v h u m t s c chi m 16,3% và các gia đình có
ng i tàn t t b nh n ng chi m 8,8%. Nh ng gia đình thu c di n này có r t ít kh n ng chuy n
đ i, n u không nói là h u nh không có kh n ng chuy n đ i.
Trong s nh ng gia đình nghèo đ
Lo i gia đình

c đi u tra thì có 20% gia đình thu c dân chính sách xã h i
S gia đình

% trên toàn m u

Gia đình li t s

40

6,0

Gia đình th

ng binh

22

3,3

i tàn t t, neo đ n

35

5,5

37

5,5

134

20,0

Có ng
Ng
T ng

i già y u, m Côi

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn


Xã h i h c

91

Nhóm xã h i này h u nh không có kh n ng chuy n đ i công vi c.
V quy mô gia đình, có t l r t cao nh ng gia đình có 1 ng i t c là nh ng h đ c thân
(11,2%). Chính vì t l nh ng h đ c thân cao khi n cho qui mô gia đình trung bình c a m u
(3,74%) b gi m th p h n so v i toàn thành ph (3,9%). i u này có ngh a là nh ng h đ c thân
th ng là nh ng ng i già, y u s c kh e, không có kh n ng lao đ ng ho c n u có thì c ng
không có kh n ng chuy n đ i.
Vê ki u lo i gia đình c a nhóm ng i nghèo thì ch có 57,3 % gia đình đ y đ còn l i là
nh ng gia đình khuy t (khuy t v ho c ch ng) ho c lo i khác (anh em, bà cháu v i nhau). T
l cao nh ng gia đình khuy t khi n nh ng gia đình này s g p nhi u khó kh n v công n vi c
làm c ng nh chuy n đ i công vi c.
V gi i tính c a ng i nghèo thì n gi i chi m đa s (54,9%). Chúng ta đã bi t r ng ph n
và nh t là ph n nghèo ch u thi t thòi h n và kém n ng đ ng h n. Do đó nhóm nhèo, đa s là
ph n - nh ng ng i có ít c h i chuy n đ i h n đàn ông, s g p khó kh n nhi u trong vi c
chuy n đ i ngh nghi p c a h .
Xét v đ tu i thì kh n ng chuy n đ i l i càng ít h n. Trong toàn b m u đi u tra ng i
nghèo, nh ng ng i tr h n (d i 30 tu i) chi m t l ít (4,3%) còn đ i đa s là nh ng ng i cao
tu i. 62,5% là nh ng ng i trên 50 tu i. M t đi u đ c bi t là đ tu i càng t ng thì t l ng i
nghèo càng t ng, t 14,8% đ tu i (3l - 40) đ n 23,6% đ tu i trên 70. N u đem so sánh v i
đ tu i lao đ ng thì ta s th y m t ngh ch lý. V i nh ng ng i trong đ tu i lao đ ng, đ tu i
t ng thì s ng i gi m. Nh v y n u tính theo đ tu i thì ng i nghèo v i thành ph n ch y u là
nh ng ng i cao tu i c ng ít có kh n ng c đ ng.
Xét v h c v n, ng i nghèo l i có v n hóa th p. N u xem xét ch b o ng i có v n hóa cao
nh t trong gia đình thì ch có 1/3 s gia đình có ng i h c đ n c p III (27,0%) và đ n đ h c
(5,l%). ây là m t t l th p. Và trong khi các đ a ph ng h u nh đã ph c p c p II thì ch có
60,4%, các gia đình nghèo có ng i có h c v n cao nh t đ n c p I ho c c p II còn n u xét theo
ng i có v n hóa th p nh t trong gia đình. có t i 67,5% s gia đình còn có ng i ch h c h t c p
I ho c c p II và th m chí còn 27,1% gia đình có ng i mù ch . V i trình đ v n hóa nh v y thìng i nghèo s g p khó kh n trong vi c thay đ i công vi c c a h c ng nh đ thay đ i m c

s ng.
Trong 669 ng i nghèo đ c đi u tra thì 158 ng i (23,6%) có s chuy n đ i v vi c làm.
Hai lo i chuy n đ i chi m t l cao nh t l i là nh ng chuy n đ i b đ ng, thi t thòi. ó là ngh
h u, ngh m t s c (5,4% trên t ng s ng i đ c đi u tra) và ngh làm ngh t do vì y u s c
kho (3,1%). Nh ng lo i chuy n đ i ti p theo chi m t l th p h n nh :
Lo i chuy n đ i

% trên t ng s 669 ng

- Chuy n đ i m t hàng gia công, bb, dv
- XH, HTX gi i th , v b t đ u sx, dv, làm thuê
- Ngh h u, m t s c, v b t đ u sx, dv, làm thuê
- B t đ u buôn,sx, dv làm thuê
- Ngh 176,217, v b t đ u sx, dv, làm thuê
- Thôi vi c c quan, v b t đ u sx, dv, làm thuê
T ng

i

3,1
2,7
1,8
1,5
1,0
0,6
10,1

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn

92

Di n đàn . . .

Nh ng lo i chuy n đ i này chi m t l ít h n nh ng nó ít nhi u l i mang tính ch đ ng, tích
c c, c g ng lao đ ng đ v n lên h n. M c dù công vi c c a nh ng ng i này ch là buôn bán
nh , ho c đi làm thuê, làm d ch v v i ti n công r m t, nh ng dù sao đó c ng th hi n m t s
v n đ ng, m t cách xoay x đ hòng mong đ đ c ph n nào c nh nghèo kh .
Ngoài ra còn m t s nh nh ng ng i ngh 176,217 (0,9%) và nh
nghi p, h p tác xã gi i th (l,8%) v nhà không lam gì. ây là nh ng ng
H g p ph i m t s thay đ i b t ng mà h ch a có s chu n b đ thích
kh n vì ch a bi t b t đ u v i th i k m i nh th nào. H là nh ng ng
trong giai đo n chuy n đ i sang n n kinh t th tr ng.

ng ng i ngh do xí
i g p khó kh n nh t.
ng. H g p ph i khó
i ch u thi t thòi nh t

Trong t ng s ng i đ c h i có thay đ i công vi c trong th i k
I M I thì 85 ng i là
n và 73 ng i là nam. Khi xem xét c th h n thì có th th y s khác nhau v gi i tính trong s
chuy n đ i. Có 3 lo i chuy n đ i mà trong đó s chuy n đ i c a ph n chi m t l cao h n h n
so v i đàn ông, đó là ngh h u, ngh m t s c, ngh 176,217 và ngh làm vi c t do vì y u s c
kh e. Nh ng chuy n đ i này th hi n tính th đ ng, thua thi t c a ph n . Ng c l i 2 lo i
chuy n đ i th hi n tính n ng đ ng và u th h n h n c a đàn ông đó là chuy n đ i d ng ho t
đ ng và b t đ u ho t đ ng kinh doanh, buôn bán, làm thuê.
Có 2 lo i chuy n đ i chi m t l cao đó là ngh h u, ngh m t s c và b t đ u kinh doanh, d ch
v , làm thuê. Trong khi đ i v i nam gi i b t đ u kinh doanh, d ch v , làm thuê chi m t l cao
nh t, đ i v i ph n thì ng c l i, ngh h u, ngh m t s c chi m t l cao nh t.

Xét theo đ tu i c a nh ng ng i có chuy n đ i thì đ tu i càng th p thì t l chuy n đ i
càng cao. Chúng ta nh r ng trong nhóm nghèo thì nh ng ng i tr tu i chi m t l th p mà
đây h l i chi m t l cao v chuy n đ i. Xem xét k h n v nh ng chuy n đ i các đ tu i
chúng ta s th y rõ h n. lo i ngh h u, ngh m t s c, đ tu i (41 - 50) chi m t l cao nh t.
T c là s ng i ngh h u s m nhi u h n nh ng ng i ngh h u đúng tu i. ây là s thi t thòi và
c ng là khó kh n c a h đ ng th i c ng là nguyên nhân gây ra s nghèo kh . Có m t xu h ng
chung là tu i càng tr thì chuy n đ i càng nhi u h n, c lo i ngh 176,217, c lo i chuy n đ i
d ng ho t đ ng và b t đ u công vi c kinh doanh, d ch v làm thuê. Nh ng ng i tr tu i ch u
tác đ ng nhi u h n c a quy t đ nh 176,217 và do đó h ph i b t đ u m t công vi c làm n m i,
ho c trong quá trình mò m m làm n h ph i chuy n đ i các d ng ho t đ ng c a mình. Nh ng s
chuy n đ i nh v y ph n nào ph n ánh tính n ng đ ng, đ ng th i m t ph n n a, mà có l là ph n
chính, th hi n tính không n đ nh, không ch c ch n v nh ng khó kh n trong công vi c làm n
c a h . Nh ng chuy n đ i công vi c c a h ch y u v n là ch y quanh, ch y qu n. Vì v y nh ng
chính sách giúp đ ng i nghèo v th c ch t ph i nh m nâng cao n ng l c, trình đ cho ng i
lao đ ng, đác bi t là nh ng ng i tr tu i. Lúc đó nh ng chuy n đ i ho t đ ng c a h m i có c
s đ nâng cao đ i s ng.
S chuy n đ i mang tính không n đ nh c a ng i nghèo: N u x p theo t l t ng d n c a các
d ng chuy n đ i thì nh ng ng i nghèo m c TRUNG BÌNH và TRUNG BÌNH KÉM có s
gi ng nhau. ó là ngh h u, nghi m t s c chi m t l cao nh t, r i đ n b t đ u kinh doanh, d ch
v , làm thuê; đ ng th 3 là lo i xí nghi p, h p tác xã gi i th . Còn

B n quy n thu c Vi n Xã h i h c www.ios.org.vn