Tân an ngày xưa (NXB phủ quốc vụ khanh 1972) đào văn hội, 59 trang

ào V n H i

TÂN AN
Ngày X a

Ph Qu c V Khanh
c Trách V n Hóa

XU T B N

1972


Thành kính
Dâng
Ch v Th y tôi
và
Song thân tôi
thiên kh o c u nh nhoi n y

Tr m n m bia đá thì mòn,
Ngàn n m bia mi ng v n còn tr tr .
Ca dao


Tài Li u Tham Kh o

- Vi t Nam s l c
- Hà Tiên M c th s
- L ch s Nam ti n
- Nam K L c T nh đ a d chí

- « ây, đ t ng Nai, dòng máu s ng Vi t Nam »
- Qu c hi u Vi t Nam
- Danh nhân n c nhà
- L ch trình hành chánh Nam Ph n
- Anh hùng kháng Pháp mi n Nam
- L ch s c a quan Ph Ngô V n Chiêu
- nh T ng x a và nay
- Le royaume du Cambodge
- Monographies des Provinces de Cochinchine

c a Tr n Tr ng Kim
ông H
Ngô V n Tri n
i Vi t t p chí s 50-51-52 ngày 1,
16-11 và 1-12-1944
B o Vi t s u t m
Lý B n Nguyên
ào V n H i
ào V n H i
ào V n H i
Nhà in Vi t H ng x.b.
Hu nh Minh
J. Moura
( a d chí các t nh Nam K )


ôi L i Hoài C v Hai Ch « TÂN AN »
Nh ng bu i chi u tà, khách nhàn du đ ng trên « C u xe l a » Tân An phóng t m con m t v phía h p l u
hai con sông Vàm c tây v i B o đ nh hà, th y nh ng tòa l u, nhà tr t, n hi n d i lùm cây xanh soi
bóng trên dòng n c b c.

ó là châu thành Tân An, m t t nh l nho nh , xinh xinh, v i dân c thu n h u, g i trong lòng du t vì
sanh k mà ph i lìa quê xi t bao k ni m êm đ m.
Hai ch « Tân An », sau khi t n t i su t m y tr m n m trong l ch s , cách nay ch ng bao lâu, n m 1956,
b Ngô tri u cao h ng xóa b trong b ng đ mi n Nam đ t Vi t và thay vào hai ch Long An.
Tân An ! M c d u Tân An không còn hi n di n trên công v n gi y t n a, song không bao gi phai l t
trong tâm t nh ng ng i chân th t t x ng mình là « ng i Tân An » !
Ng i th ng nói : « Vô c b t thành kim » (không có x a sao có nay), hi n t i tuy quan tr ng mà quá
kh c ng ch ng nên khinh, hu ng chi kh p n m Châu bi t bao nhiêu là sách s ghi chép nh ng tích c
truy n x a t m y ngàn n m v tr cd, và chính hi n nay, nhi u nhà kh o c nh c trí kh tâm c công
ph i ra ánh sáng nh ng thành ph xa x a đã b th i gian vùi l p.
Nh th y, l nào chúng tôi, con dân sanh tr ng Tân An, đành làm ng ch ng góp m t viên g ch m c
d u nh nhoi vào công trình so n th o m t « Tân An đ a ph ng chí » đ y đ sau n y.
V l i, v i m c đích hào b o hai ch Tân An thân m n, hôm nay chúng tôi m o mu i th o n m ba tr
v t nh Tân An n m m i n m v tr c và xa h n n a, cho đ n c n đ i th i cu c 1945.

ng

Tân An, m t t nh k c u l ch s di tích d i dào, nhân v t c ng n i danh ch ng kém m t t nh nào khác
Nam K , nh
nh T ng ch ng h n.
Tuy nhiên, không đ ph ng ti n s u t m tài li u trong th i k chi n tranh n y, chúng tôi khiêm nh ng
l u ý đ ng bào tân c u, lão thi u, n m ba đi m chính v l ch s , đ a lý và c ng hi n đôi câu chuy n v
nhân v t, c tích, giai tho i … đ cùng chúng chúng tôi th ng th c nh ng gi nhàn r i.


I) L ch S
Tìm hi u l ch s m t t nh, t c là kh o c u l ch s c a toàn x g m t nh kia trong đ y.
Nh th , đ c ng hi n đ c gi l ch s t nh Tân An, chúng tôi tr c xin trình bày l ch s x Nam K thân
m n c a ta, nhân ti n bi u d ng tinh th n nh n n i c a t tiên, kiên c ng khai thác su t m y tr m n m
tr i m t vùng đ t r ng l n g n sáu m i ngàn cây s vuông, hoang vu t c th i, bi n thành m t v a lúa

phong phú nh t nhì ông Nam Á, hàng n m xu t c ng ra ngo i qu c, tr c th i cu c 45, v i dân c đông
đúc, v i nh ng thành ph đ p đ kim th i.
L ch s Nam K
Chia làm nhi u giai đo n :
a) N

c Phù Nam và Chân L p

T s khai k nguyên C
c, trên mi n Nam bán đ o ông D ng, có m t dân t c ch u nh h
hóa n
l p nên n c Phù Nam, đóng đô Ba Phnom ( c M c).

ng v n

Th k th IV, và th V, n c Phù Nam c c k c ng th nh, song đ u k th VI, Phù Nam kh i s suy
tàn, và vua Rudravarman là vua Phù Nam cu i cùng v y.
Gi a th k th VI, n c Phù Nam s p đ và n c Chân L p tr c là h u qu c c a Phù Nam, ngày càng
m nh m . Vào kho ng n m 540-550, hai anh em vua Chân L p, Bhavavarman và Citrasena (Ch t đa t
na) đánh l y Phù Nam, chi m kinh đô c M c.
u th k th VIII, n c Chân L p chia làm hai mi n :
- Mi n b c g m nh ng núi non và truông r y, g i là L c Chân L p ;
- Mi n nam giáp bi n Nam h i, nhi u đ m h sông r ch, g i là Th y Chân L p.
Nam Ph n Vi t Nam x a kia là Th y Chân L p.
n đ i nàh Lý Vi t Nam, hai n c L c, Th y Chân L p h p l i làm m t g i là Chân L p, sau n a g i là
Cao Miên hay Kampuchéa, Camgodia, t c Camgodge d i th i Pháp thu c và là qu c hi u do Sihanouk
ch n l a.
Sau ng

i Nam t qu c huý là c ch Miên trong tên vua Thi u Tr , vi t thành Cao Man.

Trong m t th i gian khá lâu, n c Cao Miên có hai vua : đ nh t v ng đóng đô Oudong (ta g i là
Long Úc) còn đ nh v ng thì đóng đô t i Sài Gòn, lúc b y gi kêu là Prey Nokor, ban đ u kêu là Prey
Kôr, d ch là « R ng gòn » sau đ i là Prey Nokor, Prey là « r ng », Nokor là « x ».
T khi Vi t Nam l p qu c, mãi đ n n m Thu n Thiên th ba (1012) đ i vua Lý Thái T , n
m i vào c ng, t đó c ba n m l i m t l n sai s đ n.
V sau, Chân L p cùng v i Chiêm Thành th
b i, t đó nhìn nh n n c ta là th ng h ng.

c Chân L p

ng đ n xâm đ t Ngh An, nh ng nhi u l n b quân ta đánh

Trong m t kho ng th i gian quá ngàn n m, trên gi i đ t hoang vu c a Phù Nam x a, mà ban s chúng ta
g i là Th y Chân L p, ng i Tàu kêu là « C Chiêm Thành », sau n y ng i ph ng tây g i là Basse
Cochinchine, r i Cochinchine do các nhà hàng h i B ào Nha th y mi n duyên h i mi n Nam n c Vi t
gi ng nh mi n duyên h i x Cochin n c n
, nên g i Cauchin China hay Cochin Chin, t c là


Cochin g n n c Tàu (China) đ kh i l m Cochin bên n
, trên gi i đ t n y, r ng l n minh mông,
s ng r i rác nhi u dân t c, ng i Miên, Chàm, Mã Lai và ng i Tàu, ph n nhi u chuyên v tr ng t a, bán
buôn, s n b n, chài l i, mà không có m t chánh quy n cai tr nào v ng ch c.
B i th cho nên, sau n y có nh ng cu c di dân quan tr ng ng i Vi t ng i Tàu vào đ t
ng Nai,
không ai ph n đ i chi c , và m i khi trong hoàng t c Cao Miên x y ra nh ng v tranh ch p đ dành ngôi
vua thì c u c u cùng Chúa Nguy n. Mãn nguy n r i, h c t nh ng vùng đ t trên Th y Thân L p t n
Chúa Nguy n, mà th t s h c ng không thi t thòi gì.
b) Nhân dân Trung Ph n di c vào Nam

Dân t c Vi t Nam ta th t s Nam ti n vào đ u th k th XVII v i nhân dân mi n nam Trung Ph n, vùng
Qu ng Nam, Qui Nh n, Phú Yên th ng hay m t mùa, ph i đói kh luôn, v l i nh m lúc Chúa Nguy n,
Chúa Tr nh tranh hùng cho nên m t s đông dân chúng gánh g ng, dìu d t nhau t n c , tìm n i an toàn,
phì nhiêu mà sanh s ng.
oàn di dân ti n v phía nam n c Chiêm Thành, có l hi n nay là Cù Mi, La Gi, đ b lên l c đ a l p
nghi p sanh c , n i đây thu y g i là « Môi Xoài » (hay M i Xúy) là vùng đ t gi a Biên Hòa và Bà R a
(Ph c Tuy ngày nay).
oàn khác l i theo dòng th y tri u mà t p vào m t n i khác trên ph n đ t gò n ng mà đi u thú đa s là
loài công, do đó truy n mi ng nhau g i là Gò Công (Kh ng t c nguyên).
ám ng i trôi d t khác l i theo c a C n Gi ng c dòng sông Nhà Bè tr lên m t đ ng b ng, có l n i
đây h g p nhi u b y nai th n nhiên n c gi a c nh thiên nhiên cho nên đ t tên vùng đ t m i là
ng
Nai (L c Dã) t c là Biên Hòa ngày nay.
L i có đám di dân t n l c lên t i bình nguyên Prey Kôr mà khai kh n, y là Sài Côn mà hi n nay là Sài
Gòn.
c) B n ng

i Tàu D

ng Ng n

ch và Tr n Th

ng Xuyên khai kh n mi n Nam

N m k mùi (1679) T ng binh thành Long Môn (Qu ng Tây) nhà Minh tên là D ng Ng n ch, Phó
t ng Hu nh T n (Hoàng Ti n) và T ng binh châu Cao, châu Lôi và châu Liêm (Qu ng ông ?) là Tr n
Th ng Xuyên, Phó t ng Tr n An Bình c binh ph n nhà Thanh đ m u khôi ph c c nghi p nhà
Minh.
Th không đ ch n i, hai T ng binh đem t ng s xu ng thuy n ch y sang h i ph n n c Nam, ban đ u

c u c u v i Chúa Tr nh, sau đó l i đ u hàng Chúa Nguy n và xin Chúa nh n h làm ng i dân Vi t.
Chúa Hi n v ng Nguy n Phúc T n xu ng ch cho h vào đ t Th y Chân L p dùng làm nhân công khai
thác các vùng đ t hoang.
D ng Ng n ch và Hu nh T n theo dòng sông C u Long đ n c m tr i
nh T ng, còn b n Tr n
Th ng Xuyên vào c a C n Gi , ng c dòng sông ng Nai c m tr i đ t Ban Lân (Biên Hòa) và ông
Ph (Gia nh) chuyên lo vi c th ng mãi và canh nông, ng i Tàu, ng i Tây D ng, Mã Lai, Nh t
b n ch thuy n đ n buôn bán ngày m t th nh v ng vui v t i Biên Hòa
d) M c C u khai thác đ t Mang Kh m (Hà Tiên) l p b y xã thôn qui ph vào Nam tri u
N m Tân h i (1671) có ng i Tàu tên là M c C u, ng i huy n Lôi Châu, t nh Qu ng ông, không th n
ph c ng i Thanh, cùng các ng i di dân xu ng thuy n xu t ngo i sang Cao Miên th n ph c vua N c
Ông Non, khai kh n đ t Mang Kh m, chiêu m l u dân l p ra b y xã thôn :
- Hà Tiên,


- Phú Qu c,
- Long C ,
- C n V t (Kampot),
- V ng Th m (Kimpongthom),
- R ch Giá,
- Cà Mau.
N m 1714, M c C u thân đ n Phú Xuân dâng bi u xin đem b y xã c a mình khai phá qui ph vào Nam
tri u.
Chúa Minh v

ng Nguy n Phúc Chu ch p thu n và đ i tên đ t Mang Kh m là Hà Tiên tr n.

Con M c C u là M c Thiên Tích n i chí cha, khai thác mi n duyên h i Th y Chân L p và tr n Hà Tiên
đ c thêm b n huy n n a :
- Long Xuyên (Cà Mau, ngày nay là t nh An Xuyên),

- Kiên Giang (R ch Giá),
- Tr n Giang (Phong Dinh bây gi ),
- Tr n Di (B c Liêu, Bai Xau).
e) Chúa Nguy n l p Dinh, Tr n và các

o trên Nam Ph n th i x a

Ngo i tr nh ng cu c di dân l p p nói trên, các Chúa Nguy n còn dùng x ng máu chi n s Vi t Nam
đ h tr Miên v ng trong nh ng v hoàng t c h cùng nhau tranh ngôi báu.
Và khi v v
vùng.

ng nh Vi t Nam ta giúp đ đ

c mãn nguy n r i, h c t đ t đ n n, nay m t t nh mai m t

Nh ng tranh ch p ngôi báu c a Miên v ng và nh ng can thi p c a Chúa Nguy n, nhi u sách s còn ghi
chép rõ ràng, ch ng h n nh :
- Vi t Nam s l c
c a Tr n Tr ng Kim
- H Tiên M c th s
ông H
- L ch s Nam ti n
Ngô V n Tri n
và Le Royaume du Cambodge
J. Moura.
mà chúng tôi đã biên trong m c « Tài li u tham kh o », chúng tôi ngh không c n thi t chép dài dòng ra
đây làm chi, đ c gi mu n lãm t ng xin xem qua m y quy n sách y.
i u quan tr ng là nêu lên k t qu công lao c a ng
n m.

i Vi t Nam trên mi n Nam đ t Vi t su t m y tr m

N m 1698, Chúa Minh v ng Nguy n Phúc Chu l p :
Tr n Biên Dinh (Biên Hòa)
và Phiên Tr n dinh (Gia nh).
N m 1714 và m y n m sau, nh n Hà Tiên tr n và m y huy n :
- Hà Tiên, Phú Qu c,
- Long Xuyên,
- Kiên Giang,
- Tr n Giang,
- Tr n Di.
N m 1732, Chúa Ninh v ng Nguy n Phúc Chú chi m :
- nh T ng
và Long H (V nh Long).


N m 1744, Chúa Võ v

N m 1753, l p :
N m 1755, nh n :

ng Nguy n Phúc H
- Tr n Biên dinh,
- Phiên Tr n dinh
- Long H dinh,
- Hà Tiên tr n.
o Tr

tl p:

ng đ n (M Tho, Cao Lãnh)

T m Bôn và L i L p, t c vùng Soi R p (Tân An).

N m 1757, nh n :
- Trà Vang t c Trà Vinh (V nh Bình)
- Ba Th c (Bassac, Sóc Tr ng),
- T m Phong Long (vùng b c Bassac).
Sau cùng, n m 1759, Chúa Võ v ng l p n m đ o :
- ông kh u đ o (Sa éc),
- Tân châu đ o (Cù lao Giêng)
- Châu c đ o,
- Kiên Giang đ o,
và Long Xuyên đ o (t c An Xuyên ngày nay).
K t đó, toàn cõi Nam K đ c Nguy n tri u kinh lý và ng
ngày m t th nh v ng cho đ n ngày nay.

i Vi t Nam sinh c l p nghi p, khai thác

Trên đây là s l c l ch s Nam K .
Bây gi chúng tôi xin đ c p đ n :
L ch S T nh Tân An
a) N m 1788, sau khi kh c ph c thành Gia
Gia nh, chia đ a ph n ra làm b n Dinh :
- Phan Tr n dinh,
- Tr n Biên dinh,
- Tr n V nh dinh,
và Tr n nh dinh.

nh, Chúa Nguy n Phúc Ánh s a sang đ t Nam K , kêu là

Vua Gia Long trung h ng (1802) đ nh đô Phú Xuân (Hu ) m i có cái danh hi u Nam B c ; vua chia ra
làm ba khu v c :
1) Kinh thành,
2) Gia nh thành,
3) B c thành.
Riêng ph n Kinh thành (g m c Trung Ph n ngày nay) thì d
còn hai Ph n kia xa xôi thì có quan T ng tr n lo vi c cai tr .

i quy n trông nom tr c ti p c a nhà vua,

Gia nh thành thu c h t có 4 tr n, 4 ph , 15 huy n.
và ph thêm m t tr n Hà Tiên : 2 đ o, 2 huy n.
- Phiên An tr n
- Biên Hòa tr n (Biên Hòa và Ph c Tuy ngày nay)
- V nh T ng tr n ( nh T ng)
- V nh Thanh tr n (V nh Long, An Giang)
và Hà Tiên tr n (Hà Tiên, Kiên Giang và Cà Mau)


Phiên An tr n g m có :
1 ph :
4 huy n :

TÂN Bình
Bình D ng,
TÂN Long,
Ph c L c,
Thu n AN.

Th là, trong m t Ph và hai huy n, đã có hai ch Tân và An.
Qua n m 1832 sau khi B c thành T ng tr n Lê Ch t và Gia
vua Minh M ng đ i :
- B c thành ra B c k .
- Gia nh thành ra Nam k .
và Kinh thành ra Kinh k .

nh thành T ng tr n Lê V n Duy t t tan,

L i theo l i nhà Thanh, bãi b ch c T ng tr n thành Gia nh và đ i tr n làm t nh, l y đ t Tân châu,
Châu
c và tách hai huy n ph
nh Vi n (nguyên thu c V nh Long) mà đ t ra làm sáu t nh, kêu là
« Nam K L c T nh » c ng 18 Ph , 43 Huy3en :
- Gia nh (Phan Yên)
- Biên Hòa ( ng Nai)
- nh T ng (M Tho)
- V nh Long (Long H )
- An Giang (Châu c)
- Hà Tiên.
D

i tri u T

Qu n

c, Nam K phân làm ba qu n, m i qu n do quan T ng đ c cai tr , g m hai t nh.

nh biên g m hai t nh Gia

Ph Tân Bình
3 huy n :

Ph Tân An
2 huy n :

Ph Hòa Thanh
2 huy n :

Ph Tây Ninh
2 huy n :

nh và Biên Hòa. T nh Gia

nh có 4 Ph , 9 Huy n :

Bình D ng
Bình Long
Tân Long

C u An
Ph c L c

Tân Hòa
Tân Thành

Tân Ninh
Quang Hóa

Th là Ph Tân An ra đ i d i tri u T
c và trong m t « lòng phái » do v Hòa th ng chùa Ph c
H i Cái Bè (M Tho) c p cho m t n tín đ
Tân An cách đây n m m i n m, chúng tôi đ c nghe
m y danh t đ a ph ng nh sau :
« i Nam qu c, Tân An ph , Tân thành huy n, Th ng h i th ng t ng, Bình l p thôn… »
b) Quân đ i Pháp xâm chi m Nam K tr

c đo t ba t nh mi n đông : Biên Hòa, Gia

nh,

nh T

ng.


Do Hòa c n m Nhâm Tu t ký k t ngày 5-6-1862, s th n Vi t là Phan Thanh Gi n và Lâm Duy Hi p
nh ng cho Pháp ba t nh nói trên.
Thu b y gi , Ph Tân An v n thu c đ a ph n t nh Gia nh và ban s , Ph đ ng đ t t i Châu phê, ch
Cai Tài, làng Huê M Th nh, nên m i có câu ca dao còn truy n t ng đ n ngày nay :
B ng treo t i ch Cai Tài,
Bên v n, bên võ, ai có tài ra thi,
N m 1863, chánh quy n d i Ph l v làng Nh n th nh, t ng n sông Vàm c tây và n m 1864, m t viên
Tham bi n Pháp (Inspecteur) đ c b nhi m cai tr Ph n y.
Cu i n m 1868 (hay đ u n m 1869), Ph đ
b y gi đ c g i là V ng gù.

ng đ

c v nh vi n d i v v trí t nh l Tân An hi n nay, lúc

Lúc tr c, t ng H ng long thu c Ph Ki n an (t nh nh t ng) n m 1867 sáp nh p v i Tân An và n m
1871, Tân An l i đ ng thêm t ng M c hóa khi x a thu c Ph Tây ninh : nh v y, các t ng làng n m gi a
hai con sông Vàm c đ u đ c nhà c m quy n Tân An ki m soát.
Tham bi n Tân An t n t i đ n n m 1899 và ngh đ nh ngày 20-12 bãi b ch Tham Bi n (Inspection) và
thay th b ng ch T nh (Province).
Và tham bi n Tân An t đây g i là T nh Tân An.
c) Sau cùng, do S c l nh s 143-NV ngày 22-20-1956, T ng Th ng đ nh t Vi t Nam C ng Hòa s a đ i
ranh gi i các t nh Nam Ph n Vi t Nam, bi n nhi u t nh c làm qu n, l p thêm nhi u t nh m i. Qu n M c
Hóa t nh Tân An đ c tách ra làm t nh Ki n T ng ; ph n còn l i hi p v i các qu n
c Hòa, C n
Giu c, C n
c c a t nh Ch L n c l p thành t nh Long An.
Tuy nhiên, Tân An đã có trong b ng đ Nam K g n ba tr m n m nay, thì d u ai có oai l c kinh thiên
đ ng đ a làm sao c ng không th m t s m m t chi u làm cho Tân An đ ng nhiên m t tích.


II)

a Lý

a) Hành chánh, giao thông
D

i th i Pháp thu c, t nh Tân An g m b n qu n, 10 t ng, 62 thôn.

Qu n Châu thành, 2 t ng, 9 thôn :
Bình Ph

c, 4 t ng, 16 thôn :

Th Th a, 3 t ng, 20 thôn :

M c Hóa, 1 t ng, 17 thôn :

- T ng H ng Long
- Th nh h i th ng
- Th nh h i h
-C uc h
- Th nh m c th ng
- Th nh m c h
- C u c th ng
- An ninh th ng
- An ninh h
- M c Hóa.

T ng M c Hóa di n tích b ng 9 t ng kia, t c nhiên qu n M c Hóa r ng l n b ng ba qu n kia v y.
S giao thông gi a ba qu n Châu thành, Th th a và Bình ph c r t d dàng b ng đ ng b đ ng th y,
còn t Châu thành đ n qu n l M c hóa lúc b y gi ch có duy nh t m t chi c tàu đò c a Hoa ki u m i
tu n vài chuy n ch y đi ch y l i trên sông Vàm c tây mà thôi.
Là vì t o hóa t m y ngàn x a đã t ng Nam K m t cánh đ ng bao la man mát, g i là
n c đ ng quanh n m su t tháng mà chúng tôi s nói sau.
Và t ng M c Hóa c a Tân An l i n m g n trong
ng Tháp M
không có đ ng nào khác h n là con sông Vàm c tây.

i thì tr

ng Tháp M

i,

c đây, mu n vi ng qu n l ,

N u chúng tôi nh không l m thì vào n m 1949 ( ?), đ ti n vi c hành quân, quân đ i Vi t Nam đ p m t
con đ ng đ t dài 40 cây s ngàn, d c theo kinh Bà Bèo, n i li n qu n Cai L y (M Tho) v i qu n M c
Hóa, sau này là t nh Ki n T ng.
Ch c con đ

ng y ngày nay đã tr i đá tráng nh a r i, giao thông ti n l i.

b) V trí, sông ngòi
T nh Tân An n m gi a t nh M Tho phía nam, Gia
tây thì c n V nh Long, Sa éc và Châu c.

nh, Ch L n phía đông ; b c, giáp Cao Miên còn

a ph n Tân An g m c hai con sông to :
Vàm C
ông (Waico oriental) x a g i là Sông Thu n an, t c danh là sông B n L c, và Vàm C Tây
(Waico occidental) x a là sông H ng Hòa, t c danh là V ng Gù.
Sông B o nh Hà n i li n Vàm c tây qua Ti n Giang t i t nh l M Tho. Th i x a, sông n y là hai
khúc r ch nh , nh Vân tr ng h u là Nguy n C u Vân n i li n c hai làm m t thông th ng t V Gù
qua sông M Tho.
n n m Gia Long th 18 (1819), vua sai đào thêm và n i r ng, đ t tên là B o
thu n ti n t Tân An qua M Tho và các t nh mi n H u Giang.

nh hà, ghe tàu đi l i

Và chính nh B o nh hà mà sau khi chi m c
nh T ng, quân đ i Pháp dùng nó ch th t , b u ki n
t Tân An qua M Tho ( nh T ng) nên m i có cái tên « Arroyo de la poste » (Kinh B u chánh).


M t con kinh đào ch y ngang châu thành Tân An, hình vòng cung, b t đ u t sông Vàm c tây, ng n
cách hai tr ng nam n ti u h c, và đ ra B o nh hà, n i c u i Lai.
Kinh n y, ng i ta g i là Kinh Lính T p vì nó ch y bên hông dãy nhà lính , ng
Ceinture vì nó gi ng cái th t l ng ; vài m i n m nay, kinh đã đ c l p b ng.
c)

ng Tháp M

i Pháp kêu là Canal de

i

H n đ ng bào Nam Ph n Vi t Nam không còn ai xa l gì v i danh t
g i là Plaine des Joncs (đ ng cói, đ ng lác).

ng Tháp M

i mà ng

i Pháp

Cánh đ ng bao la n y ch y dài, v phía đông và nam, t các t nh M Tho, Tân An và Ch L n, phía tây
t các t nh Sa éc, Long Xuyên và Châu c.
V phía b c cánh đ ng ti p giáp v i Cao Miên và nh ng trung tâm sau đây có th coi nh là c a ngõ l n
c a ng Tháp M i.

V phía nam : Cai L y
V phía đông : B n L c
V phía b c : M c Hóa
V phía tây : Cao Lãnh
Tháp M

i

Vì sao có cái tên là

ng Tháp M

i?

Là vì đ ng n y l y tên m t ngôi chùa c , hay g i là tháp, theo ki n trúc Cao Miên, xây cao m
m t đ t.

i t ng trên

M t đi u l lùng, g n nh k d , là chung quanh vùng n y ch ng có ng n núi nào c , mà ng i x a ki n
trúc đ c cái tháp b ng đá xanh th t c ng l m công phu và tài tình, n u ta ngh r ng, x a kia, s chuyên
ch vô cùng khó kh n và vùng ng Tháp là m t n i khí h u h t s c đ c đ a, thêm đ lo i thú d n th t
ng i.
Sau n y, lúc ông Ph Tr n V n M ng làm ch qu n Cao L nh, ông phúc trình lên th ng c p v ng n
tháp nên, n m 1931, ông Parmentier, nhà kh o c Vi n đông, đ n t n tháp n y nghiên c u.
Parmentier đ c nh ng ch trên m y t m bia đá s t m vì phong s ng tu nguy t và tan tác ng n ngang,
gi i ngh a r ng đây là Cây Tháp Th M i trong s 10 cái tháp c a vua n c Th y Chân L p l p ngày
x a.
Vì th mà dân c g i cánh đ ng bao la có cái Tháp th 10 y là
M t m c v t nh t

trong B o tàng vi n.

ng Ph t, đ th b ng đá, b ng đ ng đ

ng Tháp M

i.

c đoàn kh o c đem v Sài Gòn ch ng bày

Theo k t qu kh o c u c a m t nhà kh o c khác là P. Pelliot, thì đ t Nam Ph n x a thu c n c Phù
Nam (Founan), l p qu c trên mi n tây bán đ o ông D ng t th k th I đ n th k th VI. K s p đ ,
b vua Chân L p xâm chi m.
Và tòa Tháp g i là Tháp M i là công trình ki n t o c a vua Phù Nam Gunavarman là con vua
Jayavarman, đ k ni m s l p hào v ng, l p m t thánh đ ng đ tôn th d u ch n c a Vishnou là Thái
d ng thiên th n.


ng Tháp
Tr l i
ng Tháp M i, nh ng nhà bác h c đ ng ý công nh n r ng, x a n i đây là m t cái v nh to, l n
l n đ t phù sa sông C u Long b i đ p c m y ngàn n m m i thành đ t li n.
Tuy nhiên, mãi đ n nay, trung tâm
ng Tháp v n còn là m t lòng ch o, có l m ch tr ng n
quanh n m c v mùa khô n a, bi n thành nh ng h bùn l y n c đ ng.
L i có vùng hoàn toàn là m t bãi cát mênh mông cho nên ng
éc).
N i đây, ng

i ta g i là Láng bi n,

c ng p

t i là M Th (Sa

i ta còn g p nhi u di tích thuy n bè b đ m nh c t bu m, lòi tói, m neo …

c đây, khi ng Tháp hoàn toàn hoang vu, có nh ng n i nh Bàu Sen, Láng bông súng, Lung N ng,
ng Lác, ng
ng, R ng Tràm, c cây m c la li t, liên ti p nhau ch y mút t m con m t, xa t n ch n
tr i. ó là n i trú n c a vô s thú r ng nh hùm beo, r n, t ng … có ch voi đi thành đìa l y, nên g i
là Láng T ng.
Tr

V mùa m a, cánh đ ng ng p đ n m t hai th

cn

c.

Theo l i Thi u t ng V n Là, nguyên Ch huy tr ng Khu chi n
ng Tháp M i, đ ng này có nhi u
ngu n l i thiên nhiên ch ng h n nh có nh ng đìa cá vô s k , có th g i là « Ti u Bi n H Cao Miên »
Nam Ph n.
Và n u ng Tháp đ c khai thác h n hòi, đào kinh x rãnh đ ng ch t n c phèn, thì trong m t ngày g n
đây, s là m t kho tàng lúa và cá c a mi n Nam đ t Vi t, d đ d n, có th hàng n m xu t c ng.
d) Th s n
Nh h th ng sông r ch phong phú, phân ph i đ ng đ u nh t là nh phù sa hai con sông Vàm c , B o
đ nh và các con kinh nhân t o khác mà đ t đ a Tân An phì nhiêu không kém m y t nh có ti ng là ph n
th nh Nam K , ch ng h n nh M Tho, C n Th …

Th s n chính hai qu n Châu thành và Bình ph
Qu n Th Th a s n xu t Mía làm đ
qu n
c Hòa.

c là Lúa đ lo i, Trái Cây, Thu c Lá.

ng trong m y thôn n m dài theo sông Vàm c đông, giáp ranh v i

Nh ng n m n c sông Vàm c lên quá cao, vào tháng chín, tháng m
h hao chút đ nh.

i, mía tr ng hai bên b sông c ng

V vi c tiêu th mía Th Th a, nhà v n l p thì th c hành ti u công ngh làm đ ng tán, đ ng th , v i
ph ng pháp thô s , máy ép c càng, l p thì bán mía cho Hãng đ ng Hi p Hòa qu n
c Hòa và vì
s l thu c vào nhà t b n đ c quy n mà m t b n « th y xu », nhân viên trong Hãng, h ai « bi t đi u »
thì h cho cân mía tr c, b ng ch ng thì ph i ch u c nh đ i ch , mía khô m t tr ng l ng, đôi khi nhà
v n khóc h n đ mía xu ng sông mà v !
Theo m t nhân viên ng i Pháp Hãng đ ng Hi p Hòa, ép mía b ng máy c l c a nhà ti u công ngh
ch thâu ho ch đ c sáu m i ph n tr m n c mía mà thôi ; trái l i, ép b ng máy t i tân c a hãng thì l y
m t mía đ n 98, 99 ph n tr m…
Th s n đ c bi t c a qu n M c Hóa là Heo và Gà V t.


Lúa thì th dân, đa s là ng i Miên, tr ng Lúa S , h n
h xu ng, lúa c ng theo xu ng mà tr bông.

c lên đ n đâu thì lúa lên đ n đ y, ch ng n

c

M i nhà chúng dân nuôi gà v t vô s k và m i k tàu t M c Hóa v Châu thành Tân An, chi c tàu Hoa
ki u ch đ y nhóc nh ng gi gà giò, gà mái, gà thi n mà đ ng bào ta mua trên y đem v t nh bán ki m
b n l i.
Vì r ng ng i Miên lúc b y gi tánh tình còn ch t phác, h bán m t con gà giò m t c c b c mà m t con
gà mái c ng m t c c thôi ; h lý lu n r ng « l n nh gì c ng con gà » h a ho ng con gà thi n to m p, h
m i bán vài ba c c.
em v ch Tân An, ng
đ ng r i.

i Vi t ta bán con gà giò hai ba c c, gà mái n m sáu c c, gà thi n, đ ng hai,

M t tháng đi buôn gà vài chuy n c ng l i c tr m b c, b ng l

ng ông

c ph s th i b y gi !


III) Sanh Ho t T nh
a) V n đ đèn n

c

Châu thành Tân An là m t trong các châu thành ch m ti n nh t v v n đ đèn n
Tr c n m 1920, ban đêm, các con đ ng trong t nh l đ
Chánh Phó ch t nh, vài t i nh n ng i rút qu t.
Trong công s , nhà ng

i Pháp và các nhà khá gi ng

c.

c th p b ng đèn d u ; n i Tòa b , v n phòng

i Vi t đ t đèn m n-song (manchon).

N c m a n i ch đ c h ng vào m t cái b to (citerne) cao r ng ; m i ngày, m t toán t i nh n đ n xe,
cung c p n c u ng, t m gi t cho các công ch c Pháp Nam trong châu thành.
Th ng dân thì u ng n c m a ch a trong mái đ m, còn t m gi t thì có n
cái ao to g n tr ng h c.
T 1920, Công ty Layne đ n đào gi ng l y n

c sông, ho c gánh trong m t

c m ch và đ t ng phân ph i n

c trong châu thành.

ng th i, đèn đi n sáng tr ng thay th m y cây đèn d u lu lít.
b) Chuy n xe l a Sài Gòn – M Tho
T sáu gi s m mai đ n b y gi r
c , hai chi c m i.

i t i, n m chuy n xe l a Sài Gòn M Tho ghé ga Tân An, ba chi c

Chi c xe c ch có hai h ng, h ng ba và h ng t , b ng dài b ng cây, ch y cà r ch cà tang, m i ga m i
ghé ; t Sài Gòn đ n M Tho ch có 72 cây s ngàn mà nó ch y m t ba ti ng đ ng h m i t i !

Là vì, c k , y u đu i ch m ch p, nó ì ch leo d c c u s t Tân An, lên g n t i c u thì tu t l n tu t l n
xu ng c tr m th c, l i l y tr n leo lên, có khi ba b n l t m i lên t i c u và ch y luôn.
Chi c xe m i khá h n, có ba h ng gh cho hành khách : h ng nhì, gh đ p, lót n m da, h ng ba c ng gh
n m da song kém h n, h ng t thì b ng cây dài ; trên sàn toa xe, hành khách tha h đ gi gà v t gi heo
con, trái cây, m m mu i …
Chi c xe n y v i t c l c 40 cây s gi c ng m t hai ti ng đ ng h m i đi su t hành trình.
ng Sài Gòn M Tho có c th y m t ch c ga đ đ u, v a l n v a nh : Ch L n – Phú Lâm – An L c
– Bình i n – Bình Chánh – Gò en – B n L c – Bình nh – Tân An – Tân H ng – Tân Hi p – L ng
Phú và Trung L ng.
Làm m t bài toán c n con, chi c xe c ghé m i ga trung bình ba phút, th h i hành khách b c mình m t
ngày gi là bao nhiêu, ch a k b i than đá bay vãi vào y ph c !
M c d u chi c xe c ch y ch m rì song vì nó ch y t i th t lui ga Tân An, nên b y gi t i ngày ba m i
T t n m n , nó đ ng nh m đ a bé gái n m tu i con anh t
gác nhi p ch y ch i gi a đ ng r y (rails)
và cán nát óc.
Ngày m ng b y tháng giêng n m sau, tr ng th ng huy n m m , l i m i gi đêm, vài ng
th y bóng m t đ a bé c t đ u đi t i đi lui gi a đ ng r y tr c ga Tân An.
Báo h i ông s p ga, ông Hu nh Sum t c Rùm, r
h t hi n h n v .

i hãi hùng

c th y c u siêu cho von gh n em bé ba đêm, nó m i


c) Chi c đò rút
Trên qu c l h ng v Tân An, còn n m tr m th
s t, m t r qua tay trái xu ng b n đò.

c t i c u, con đ

ng chia làm hai, m t đi ngay đ n c u

M t chi c đò rút ti p chi c xe h i Sài Gòn xu ng, r i tám anh phu l c l ng, m i bên b n anh, h ng
v phía Tân An n m chi c dây rút, ch giáp n c sông cái v i B o nh hà, bên hè nhà ông Huy n S , lúc
x a g i là V ng Gù, hay B ng C , đ c tr i ti ng Miên g i n i đó là b n bò u ng n c.
K vi t bài n y thú th t h i m i, m i hai tu i, ch th y đàng xa h rút chi c đò, ch y t t qua sông,
ch ch a h l i g n mà xem c c u nó ra sao cho bi t.
Chi c xe h i d i đò lên b n r i, ho c vào châu thành, ho c đi d c theo B o
ra qu c l mà xu ng M Tho.

nh hà, qua chi c c u quây,

d) Cây c u s t Tân An
Cây c u n y b t ngang sông Vàm c tây đã lâu l m r i, có l cách nay m t tr m n m ; t lúc ban s cho
đ n n m 1919 (1920 ?) ch dành cho chi c xe l a Sài Gòn – M Tho ch y thôi.
Trên c u lót đà ngang to, cách kho ng nhau l i m t th c hai. D c theo lan can c u, phía bên ph i h ng
v M Tho, S Tr ng ti n lót ván làm m t « chi c c u » r ng đ th c t , ch đ cho chi c xe kéo hay
xe đ p và b hành đi.
ng trên c u nhìn xu ng sông d
phát run.

i ch n mình, n

c ch y nh c t, tr con và ng

Và chính vì s lót đà cách kho ng y mà x y ra m t tai n n ly k … không có ng

i y u bóng vía ch c

i ch t.

N m y, anh ng V n Ký mang b nh phong đ n b Chánh quy n đ a ph ng sai m t anh lính mã tà gi i
lên b nh vi n Ch Quán. Chi c xe l a ch y ngang c u s t lúc b n gi chi u, ch c anh Ký bu n t i ph n
mình d s ng d ch t làm kh cho gia đình, nên anh ra ngoài toa xe, nh y xu ng c u quy t lòng t t . n
Trên xui khi n anh té ùm xu ng sông.
Th y b nh nhân t v n, anh lính ho ng h n : anh không tròn ph n s , anh m i làm sao đây ?
Anh li n co giò nh y theo và, l lùng th nào, anh c ng l t tu t xu ng sông, nh b n ghe chài đ u d c mé
sông g n đó l i ra c u c hai thoát n n.
N u n n nhân nh y nh m m y cây đà ngang trong lúc xe đang ch y thì gãy tay gãy ch n, b đ u b ng c
là ph n ch c.
T n m 1919 (1920 ?), chi c c u đ

c lót tr n b ng ván dày, xe c qua l i hai chi u ti n l i.

Và m i bu i hoàng hôn, tr i quang mây t nh, đ ng bào lão u hay lên đây hóng gió mát m nh là « Ti u
V ng Tàu ».
e) Tr

ng ti u h c

Tr c n m 1911, tr ng n y b ng cây l p lá. Cu i n m 1910, m i đ
v n vang, m t dãy dài chia làm chín l p.
Và ngày 5-3-1911, ngôi tr

c ki n t o b ng l p ngói, cao ráo,

ng m i m c a ti p h c sanh đông đ o, m ng vui.

L p tám (Cours Enfantin C) do th y giáo Nghi đ m nhi m ; th y tr ng, m, m c áo xuy n dài, b t kh n
nhi u ; m t con roi mây ng n đ trên bàn song th y ít đánh ai.
Th y c ng đi u khi n luôn l p b y (C.E.B).
L p sáu (C.E.A) giáo viên là ông Cha Ki m, m t th y dòng c i áo nhà tu.
L p n m (Cours Préparatoire B) có th y n m
Th y hi n h u, ai c ng m n th y.

i, rong r ng cao, m nh mai nh m t ng

i đàn bà đ p.

Th y Qu i d y l p t , ch n đi cà nh c.
T t c m y th y trên đ u có b ng S h c (Certificat d’Etudes primaires franco-indigènes), còn t th y ba
s p lên đã đ b ng Thành chung (Diplôme de fin d’Etudes complémentaires).
Th y ba Giá đ m nhi m l p ba B (Cours Elémentaire B), th y H V n C nh, l p ba A.
Hai th y đ u là c u th có h ng.
Th y Paul Kh a (mà h c sanh g i là « ba khía » - con ba khía gi ng nh con còng, m t lo i cua nh ) d y
l p nhì B, hay nói ti ng Pháp.
Th y D ng Ng c Anh d y l p nhì A (Cours Moyen A) ; th y d y gi i, nh t là Vi t v n và Toán pháp
song th y hay đánh ghê l m. Gi toán pháp, h c sanh s h t h n, hai con roi c a th y ho t đ ng luôn.
D

ng nh th y đánh làm vui, m y đ a ng i bàn đ u b a chi u nào v c ng u đ u x tai !

Thu y, chúng tôi là nh ng đ a h c trò nh bé l p nhì A. M i chi u, ông c h c là ông To n cho phép
h c sanh l p ba s p lên, t b n r i đ n n m gi m n banh ch i môn túc c u.
Ông giáo Hu nh V n u d y l p nh t (Cours Supérieur) nhi u n m, ông là thân ph Bác s Hu nh Công
Chiêu chuyên môn v nhi khoa Sài Gòn hi n nay. Chúng tôi xin dành riêng cho ông m t bài trong
ch ng « Nhân v t ».
V ph n d y ch nho và luân lý thì có th y Tr n Phong S c, chúng tôi c ng dành m t bài nói v th y sau

đây.
S d chúng tôi nêu danh ch v giáo viên tr ng t nh Tân An vào n m 1918-19 là đ t lòng tri ân đ i
v i quí v đã dày công đào luy n tr em su t m y m i n m tr i, và đa s s ng không ai bi t, ch t không
m t ti ng vang !
Ngày nay, t t c đ u ra ng i thiên c ; nh ng k k c u sáu m
đôi ba hình bóng ng i x a.

i tu i s p lên h a ho ng con t

ng ni m

« Quân, S , Ph », kính th y nh cha, th i nay tìm đâu cho th y ? « Th i h , th i h , b t tái lai ! Ngày
gi qua không bao gi tr l i. Và tuy t n m nay ch ng ph i tuy t n m x a ! »
f) N n tai kh ng khi p
Châu thành Tân An bé nh ba phen ch u ách n
quên đ c

c tai tr i, nh ng b c lão thành trên b y m

i không sao


Bão N m Thìn
Tr n bão n m thìn (1904) tàn phá toàn cõi Nam K , ngày và tháng nhi u ng

i quên l ng.

Theo l i truy n kh u, tr n bão b t đ u Tân An h i b n gi chi u, lúc ai n y đang n u c m. Ban đ u, gió
hiu hiu, m a pháy pháy, k gió th i càng ngày càng to, cây ngã, nhà s p. « Bão ! bão ! » đ ng bào kêu la
th t thanh, m nh ai n y ch y, tìm m y nhà g ch ch c ch n mà dung thân.

Thu y, nhà c a châu thành còn l p x p, ch có hai lo i, nhà g ch c a các công s và công ch c ng
Pháp còn ng i Nam c trú trong nh ng nhà lá x ch x ch, lôi thôi.
Gió th i m nh nh t vào lúc b y gi đêm, m a ào ào, to không th t ng t ng ; sau đ y, ng
r ng chi u đó l n đ u tiên m a đá r i Tân An, m a nh ng c c to b ng cái tr ng gà.

i

i ta l i nói

N c sông Vàm c tây, B o đ nh hà, kinh lính t p dâng lên, nhi u ng i ch y không k p b n c lôi cu n
xu ng Th y t . Dân s đua nhau ch y đ n dinh Ch t nh và Tòa b mà n mình, đêm y ng i chen chút
nhau khoanh tay mà ch u tr n.
M a l n l n t nh, n c gi t l n l n, b y gi sáng ngày hôm sau, m t c nh điêu tàn bày ra tr c m t đ ng
bào s hãi : t t c nhà lá đ u s p, m y cây keo cây me m c trên l đ ng tr c g c chín m i ph n tr m ;
trên sông Vàm c , nhi u cái thây n i l u b u theo dòng n c.
M t đi u l làm sao, là cái chu ng heo c a bác cai Hi n c t trên kinh lính t p còn v ng ch c ; trong c n
kinh kh ng, đôi ba ng i leo đ i vô đó mà ng i, l i thoát n n, k ch a !
B nh D ch h ch
N m 1915, vào kho ng tháng t tháng n m, dân chúng châu thành Tân An tr i qua m t c n hãi hùng :
b nh d ch h ch (peste bubonique) hoành hành t i ch , trong m y ti m c a ng i Trung Hoa, không có
ti m nào là không ng i mang b nh.
Là vì ng i Hoa ki u v i nhau đông đúc, b t ch p v sanh, g p ph i b nh truy n nhi m, m i ngày đ u
có m t hai ng i t b nh.
Chánh quy n đ a ph ng dùng m i ph ng pháp phòng ng a, tr b nh và t y u . Ng i nào b nh n ng thì
cho t i nh n võng xu ng « nhà th ng lá » (lazaret) t c là m t cái nhà lá c t g n b n đò Chú Ti t, xa
châu thành m t cây s ngàn, đ n m đó d ng b nh, r i ch t thì đem ra ru ng mà chôn li n cho ti n.
Nhi u ng i không đau n ng l m song b b n m m t mình trong khung c nh âm u đ y t khí, kh ng
ho ng tinh th n, s hãi ch t luôn !
H đ

c « hân h nh » làm khách c a « nhà th

Ch Tân An c m nhóm, tr

ng lá » thì ít có ai may m n m nh mà v !

ng h c đóng c a, h n n a tháng tình hình m i tr l i bình th

ng.

M t tr n h a tai
N m 1916, tháng ba, tr i n ng hanh hao, m t bu i chi u t i xóm Ngã t , vì m t em bé n u c m b t c n
mà bà H a b c lên thiêu r i m y tr m c n nhà lá, heo trong chu ng ch t m y m i con.
L a sanh ra gió, gió t ng s c l a, cách xa châu thành c ngàn th
ngùn ng t.

c, dân làng còn th y ng n l a c t lên


V i ph ng pháp c u h a thô s th i b y gi , c nh sát v i lính mã tà, có dân chúng ti p tay, ch t v t h t
s c m i đàn áp ng n l a sau hai ti ng đ ng h c g ng, t ba gi đ n n m gi chi u.
Th t là m t tr n h a tai l n nh t x y ra t i châu thành Tân An cách nay h n n a th k .
g)

nh t th chi n

Tr n th chi n kéo dài t n m 1914 đ n 1918 gi a quân đ i

ng minh Anh Pháp M và

c qu c.

Tân An, chánh quy n đ a ph ng m quân tình nguy n sang Pháp.
khuy n khích m y anh chi n s
b t đ c d y, vài giáo viên tr ng n d a theo b ng qu c ca « La Marseillaise » c a Pháp mà đ t m t bài
hát l ng c ng, Tây không ra Tây, mà ta c ng ch ng ph i ta, hát lên nghe nó ng ng n, bu n c i. Nguyên
v n bài hát ch Pháp là :
« Allons enfants de la Patrie,
Le jour de gloire est arrivé.
Contre nous de la tyrannie,
L’étendard sanglant est levé (bis)
…
và đây là m y câu đ u bài hát c a ta :
« Anh hùng thành thân đ ng lo ngã trí, h
Vì n c quên nhà sá chi lìa quê.
Ngàn muôn n m đ ng quên n chi n s , h
L ng tên đá tr ng chinh chi n m y khi v (hai l n)
…
Chánh ph l i quyên ti n, móc túi m y anh ba Tàu mà th ký, giáo viên c ng th t l ng bu c b ng quyên
n m ba c c, th m chí m y h c sanh c ng nh n n xôi bánh mà quyên đôi xu, là vì, trên vách t ng các
công s và các hi u buôn, nhan nh n nh ng bích ch ng v hình con r ng vàng phun b c, đánh anh lính
c m c s c ph c, đ i nón s t có ngù nh n té nhào, d i k m y dòng ch :
« R ng Nam phun b c, đánh đ
ct c;
m t mai i Pháp th ng tr n, dân ta t t có ph n ! »
N m 1918,
ng minh, trong đó có n
h ng ph n gì đâu !

c Pháp, đánh b i

c qu c, mà dân ta, dân thu c đ a có đ

nh c dân t c Vi t Nam ch quên công n n c Pháp, h cho di n m t tu ng hát nhan là :
« Cao Hoàng đ vi n chinh Tây s n t c,
ông cung C nh c u vi n i Pháp đình »
di n l p Cha Bá L c đem Hoàng t C nh m i b y xuân đi c u vi n n i Pháp qu c.
Anh kép đóng vai Bá a L c m c áo nhà tu, hát nam hát khách, gi ng l l khó nghe …

c


VI) Nhân v t
ng bào mi n Nam, m i khi nghe nói đ n
ng Tháp M i là liên t ng đ n Thiên h D ng, t c
Nguy n Duy D ng, v anh hùng kháng chi n, m y n m c hi m
ng Tháp M i, làm cho quân Pháp
điêu đ ng kh s .
Trong ch ng « Nhân v t » t nh Tân An n y, chúng tôi xin l t k n m ba v t t x a n i b c trên đám
danh nhân và, tôn tr ng th i gian tính, tr c tiên chúng tôi trình bày ti u s ngài Ti n quân Nguy n
Hu nh
c, m t trong các v khai qu c công th n c a Vua Gia Long, mà công lao h n mã không kém
ngài T quân Lê V n Duy t.
Sau, chúng tôi s đ c p đ n ngài Thiên h D
khác.

ng trong đo n « Tân An kháng Pháp » và các nhân v t

a) Ti n quân Nguy n Hu nh
c (1748 – 1819)

(Trích « Danh nhân N c Nhà » c a ào V n H i, tr

ng 17 và m y tr

ng k ti p).

Trên con đ ng Sài Gòn đi M Tho qua kh i t nh l Tân An đ h n ba cây s ngàn, có m t con đ ng
nh r sang tay m t n i ngã ba đ ng đó lúc tr c có c m m t t m b ng to, k m i tên ch d i dòng ch
Pháp : « Tombeau du Maréchal
c » (L ng Ngài
c qu c công).
Khách hành h ng do theo t m b ng đi t i khóm d a xanh trong làng cu i đ
h u, n i sanh tr ng c a m t v h t ng khai qu c công th n nhà Nguy n :
Nguy n Hu nh
c.
M và nhà th

ng thì th y làng Khánh

c trong làng n y.

Vào đ u làng thì đ n ngay nhà th , cách ch ng m t tr m th

cn am it im .

Nhà th đây chính là nhà c a quan Ti n quân t khi ch a ra phò Nguy n Ánh : m t cái nhà x a, mái
ngói, vách b kho, c t trong m t ngôi v n r ng tr ng cao và d a.
Ngay c a vào, gian gi a có hai h
đ ph m t c.

ng án, trên có chân dung ngài Ti n quân m c ph m ph c võ quan, có

Sau h ng án, gi a nhà th , có m t b ván b ng cây sao làm b ng m t mi ng cây to, dài ba b n th c,
ngang 1,3 th c và b gáy 1 t c 8 phân, t c là b ván ng a lúc sanh ti n ngài th ng n m ngh , và sau
n y không ai dám lên ng i.
Trên b ng a, bày la li t khám cùng ngai và bài v đ ch t a x a hãy còn, cùng các đ dùng c a Qu c
công lúc tr c nh g i, tráp, qu t, hòm s c.
Phía trên, có b c hoành ba ch : « v n lý danh ».
N i nhà th và m , có r t nhi u câu đ i, xin l

c chép ra sau :

1) B c Nam tam T ng tr n, v n lý binh quy n ;
Ti n h u l ng T ng quân, l c s soái l nh.
2) Hoàng thiên tri ngh a li t, h u t ng t c x đáp thành th n ;
B ch nh t quán tinh trung, phân phó th n linh phù ph c t ng.
3) Th t th p h u nh trung, trung hi u nh t sinh th l p ;
C u nguy t trùng d ng nh t, th ninh ng phúc th y chung.


4) Trung ngh a c ng th ng, long h phong vân đính h i
Anh hùng mi m c, Tiêm Miên Lao Mi n tri danh.
Ngoài c a nhà th , cách m t cái sân nh l i còn có m t ti u đình trong đ cái dòn võng c a ngài khi x a
và m t lá c đuôi nheo phai c màu s c.
L i có cái khánh b ng đ ng b dài 7 t c 3, b đ ng 5 t c 7, b gáy 4 phân tây. Cái khánh n y đúc ra đã
trên 150 n m r i (1819) và có kh c m y ch Nho (k mão niên, trung thu th t o).
Theo l i ông Nguy n Hu nh Tân, cháu n m đ i c a ngài Ti n quân thì b c chân dung nói trên do h a s
Nguy n V n V n t i ch C Chi thành tâm t ng t ng v ra h i n m 1942.
Ngài Nguy n Hu nh
c tên t c là Hu nh T ng

c, sanh n m m u thìn (1848) t i Gi ng Cái Én, làng
Tr ng khánh t ng H ng Nh ng, huy n Ki n H ng, ph Tân An, tr n V nh T ng ( nh T ng), nay
là làng Khánh H u, t ng H ng Long, t nh Tân An, con m t v võ quan tri u Lê là cai đ i Hu nh Công
L ng. Ông n i ngài là Hu nh Công Chu, làm quan Th y s tri u nhà Lê.
Ti u s ngài Nguy n Hu nh
c nhi u sách báo đã đ ng, chúng tôi không k rành m ch làm chi n a, ch
xin l c thu t nh ng b c công danh th ng tr m c a ngài n i đây đ c gi lãm t ng.
1780
1782
1783

1790
1792
1793
1796
1797
1798
1800
1802
1810
1812
1816

đ u quân phò Chúa Nguy n h i 33 tu i
b Nguy n Hu đánh b i t i Gia nh, phò Nguy n Ánh quá giang, có l là sông B n L c,
su t đêm không ng , đ c Chúa cho đ i h Hu nh làm h Nguy n.
b Nguy n Hu b t t i ng Tuyên ( ?) đem ra B c hà làm phó t ng cho Nguy n V n Du
Ngh An
Tr n v v i Chúa Nguy n – T m Chúa n i Xiêm qu c, song đ n n i, đ c bi t Nguy n Ánh
đã v Gia nh

Sau m t th i gian th thách, Xiêm v ng c p thuy n bè cho v g p Chúa Nguy n, đ c
phong làm Khâm sai Ch ng c qu n Trung chi t ng s
Nh n Lê V n Duy t làm ngh a t .
Th ng Ch ng qu n H u quân dinh
Án th Bà R a, ti n đánh Ph Hài, phá đ c đ ch quân
Th ng Khâm sai Ch ng H u quân dinh Bình tây Phó t ng quân, cùng Tôn Th t H i và
Nguy n V n Thành đem b binh ra đánh Phan Rí.
Th ng Khâm sai Ch ng H u quân Bình tây t ng quân, tr n th Diên Khánh
Theo Nguy n v ng ti n đánh Qu ng Nam r i v i Nguy n V n Thành cùng l u l i gi Phú
Yên
em th y quân c u vi n n c Xiêm b quân Mi n sang xâm l n
Gi i vây Qui Nh n
c phong t c Qu n công, gi ch c Ti n quân và tr n th Bình nh
Quy n T ng tr n B c thành
Th ng Khâm sai Ch ng Ti n quân, T ng tr n B c thành
Phong T ng tr n Gia nh
N m 70 tu i, th y mình già y u, ngài Ti n quân l p s n sinh ph n và t đ ng làng Khánh
H u

Ngày m ng chín tháng chín n m k mão (1819) ngài Ti n quân Nguy n Hu nh
c v th n, th 72 tu i.
Gia Long Cao Hoàng đ truy t ng cho ngài là :
Duy trung D c v n công th n, đ c tiên ph qu c Th ng T ng quân, Th ng tr qu c, Thái phó qu n
công, th y Trung ngh .
L i sai các quan

tr n

nh T

ng v t n làng cúng t .

N m sau, Minh M ng nguyên niên (1820), ngài đ

c th t i mi u Trung h ng công th n.


N m Minh M ng th 5 (1824), ngài đ
là Ki n x ng Qu n công.
M y n m tr

c tùng t t i Thái mi u và đ n n m th 12 (1831) đ

c truy t ng

c đây, ngài giáng c bút l u h u th m t bài th nh v y :

Vi t Nam Khai Qu c
c Ti n quân giáng bút thi :
Hàn lâm võ vi n chuy n s n thông
Nh th p nh t đi n nh p kh đ ng ;
c quán càn khôn minh võ tr ,
Ngh a phò nh t nguy t chi u nam đông.
Công danh s nghi p h ng hà t i ?
Chí s h n lao b t qu n công ;
Công tr n xích tâm l u h u th ,
Tinh trung ngh a dõng v n l u h ng
T m d ch :
V n võ g m tài d y núi sông,
Hai m i m t ru ng ch a kho cùng ( ?)

c thâu tr i đ t soi hoàn v ,
Ngh a hi p tr ng sao r ng cõi đông.
S nghi p công danh là đâu nh ?
Gian lao chí s há n công
Lòng son công tr n truy n mai h u,
Trung ngh a ngàn sau th m gi ng dòng.
B ván linh v i Tr n Bá L c
Ông Nguy n Hu nh Tân, cháu n m đ i c a ngài Ti n quân thu t v i chúng tôi r ng t lúc chánh khí v
th n t i nay, ch ng có ai dám ng i trên b ván c a ngài h t.
H i n m 1880, ngh a quân c a ông Ong n i ch ng Pháp t i L ng Phú (M Tho) bây gi . T ng đ c Tr n
Bá L c đ c l nh ti u tr , ghé làng Khánh H u, vào mi u đ ng Ti n quân, b t nhân dân vùng đó tra kh o.
L c là ng

i Thiên Chúa giáo, không tin qu th n, c leo đ i lên b ván y ng i ch m ch .

Gi a lúc đám cháu chít ngài Ti n quân b c ra lom khom cúi l y chào quan thì Tr n Bá L c đang ng i
trên ván b ng té nhào xu ng đ t b t t nh nhân s .
B n lính h u bèn khiêng ông đ n m trên b ván k đó. Ch p sau, L c t nh d y nh th c gi c chiêm bao,
thu t l i v i m i ng i nh v y :
« Ta đ ng ng i trên ván thình lình có m t b n n m sáu tên lính h u c a quan Ti n quân vâng l nh ngài
đ n b t ta đem đi chém, ta vùng v y v i b n lính h u nên té tu t xu ng đ t ».
Ông l i nói ti p :
- T h i nào t i gi , m t tay ta đánh nam d p b c, gi t ng i nh chém c , ch ng bi t n m t ai, mà đ n
đây l n n y là l n th nh t, ta ph i kiên s b ván anh linh c a quan Ti n quân Nguy n Hu nh
c nh
v y.
b) Ông Hóng c phú s m t mi n Nam
Cách đây l i n a th k , m i khi ng

i ta nói đ n nh ng b c c phú mi n Nam, không ai quên câu :

- Nh t S ,
- Nhì X ng,
- Tam Ph ng,
-T
nh.
Giàu nh t là ông Huy n Lê Phát S Tân An, miêu du ng
Phát An, Lê Phát T nh … v n còn giàu l n.

i là các ông Lê Phát

Chính v đ i phú n y đã c t cái nhà th mang tên là « Nhà th Huy n S »
hi n nay.
Ng

i th nhì là Bá H X

C u T ng đ c

H u Ph

H t v Bá h

nh, ng

ng ; con cháu d

ng nh còn

ng, mà ai ai c ng nghe danh đ
ic ng g c

đ

đ

t, Lê Phát Tân, Lê

ng Bùi Chu, Sài Gòn,

ng Lý Thành Nguyên trong Ch L n.

c s p h ng ba.

Ch L n.

Nh ng ít ai bi t r ng gia tài c a b n ông c phú y nh p l i có l c ng không b ng m t ph n ngàn (1 /
1.000) tài s n ông Hóng.
Mà ông Hóng là ai ?
Chúng ta hãy xem bài d
1943, nhan là :

i đây c a Khuông Vi t đ ng trong « Nam K tu n báo » s 56 ngày 14-10-

« 25 ngày theo d u ng i x a »
… R i làng Khánh H u, chúng tôi ghé t nh l Tân An ngh vài gi r i qua b n đò Chú Ti t, t i Vàm Châu
Phê, trên sông V ng Gù (Vàm c tây) đ ng đi vi ng m t đ a gia quy n ông Hóng.
Ông Hóng tên th t là Phan V n Ngêu, g c ng i mi n Trung vào
phát đ t và tr nên m t tay c phú trong vùng.

ng Nai, khai kh n đ t hoang, làm n

Cái tên riêng « Ông Hóng » có l do ng i đ ng th i đ t ra, ng ý vì ti n c a ông Phan V n Ngêu nhi u
không th đ m ch ng khác nào m hóng (m t th khói b i đen qu n đóng trên giàn b p).
Danh ông Hóng l u truy n v sau và thành b t t v i câu t c ng : « Giàu không b ng c.. (ph n) ông
Hóng », đ bi m nh nh ng k v a có c a ít nhi u đã v i ra m t làm sang.
« Trong khi Nguy n v ng lo ph c nghi p, ông Hóng h t lòng giúp ngài v vi c quân l ng. Ông t n tâm
đ n n i không màng hao c a t n công, đ c su t đào m t con kinh đ ti n vi c v n l ng. Kinh đó ngày
nay hãy còn và có tên là « Kinh ông Hóng ».
C ng nh ông Nguy n V n H u H i Oa (N c xoáy, Sa éc), ông Hóng giúp vua Nguy n ch vì lòng
v tha ch ch ng vì danh v ng ph m hàm, nên ông không th lãnh ch c t c chi c khi Nguy n Ánh thâu
ph c đ c san hà, nh n ng i c .
« T i làng Bình lãng, b ng ru ng đ n m tr m th c, vào p nh Hòa, chúng tôi g p m t ng i trai v m
v , đ u tr n qu n v n đang cu c đ t lên gi ng quanh m t kho nh đ t r ng không h n tr m th c vuông
và trên đó có b n ngôi m c . H i ra thì đó là ông Phan V n Ch i, cháu ba đ i c a ông Hóng.
« Ông Ch i vui v d n chúng tôi đi xem m .


« B n ngôi m b ng nhau đ u xây theo ki u thu c đ i Gia Long, hình mái nhà. Trên hai ngôi m c a bà
và ông Hóng còn l u l i nét n i m m nh ng hình con cù con ph ng. Phía tr c m có bình phong, h
bán nguy t và phía sau có vòng t ng th p bao tròn ba m t.
« Hai ngôi m kia thu c hai ng

i con. M t ngôi l i n t n đ n n i lòi c hòm ra ngoài !

« C nh tang th ng c a toàn m đ a không nh ng th y rõ v i c cây lan m c, n c đ ng v ng sâu, mà c
nh ng s t m c a vôi g ch, b nát c a đá ông Hoàng ph th t là hoàn toàn hoang ph !
« N i an gi c ngàn thu c a m t gia đình phú h vào b c nh t nhì đ t Gia nh x a, có th th n y đ c
! Sao không, khi chúng tôi nhìn l i ông Phan V n Ch i hi n di n, tay l m ch n bùn, đ u bù tóc r i, c c

nh c v t vã su t ngày đ ki m mi ng n cho b y con th ba đ a.
« Ông Ch i m i chúng tôi vào nhà ông cách m đ a vài tr m th c. M t gian nhà lá tr ng tr c tr ng sau
càng ch rõ cái nghèo hi n t i c a m t h mà ti n c a tr c kia đã nuôi n i m t đ o binh, giúp n i m t
ông vua ph c nghi p.
« Nghèo th t là nghèo, nh ng gi a nhà còn trang nghiêm m t cái bàn th trên có t m bi n kh c hai ch
‘Th Dân’ c a vua Minh M ng ban.
« Ông Ch i thanh đ m đãi chúng tôi gi i khát b ng n c d a t i và thu t cho chúng tôi nghe gia th c a
ông. Theo ông thì m t ph n l n đi n s n c a h Phan đã bán cho ông Huy n S , và hi n nay, v hai làng
Hòa Ái, Huê M Th nh (Tân An) còn nhi u ru ng công đi n mà trong b l i ghi tên Bá h Phan V n
Ngh , cháu n i ông Hóng.
« Ông Ch i không hi u vì sao có chuy n éo le nh th !
« R i không n th t công, ông m i chúng tôi đi xem ngôi đình làng Bình Lãng đã nh ti n c a ông Hóng
d ng nên. Ngôi đình đã h nhi u. Bên trong còn m t c p h c r t c và m t cái h ng án ch m tr công
phu, s n son th p vàng, có ch kh c là do Phó Th y s
ô đ c Võ V n Liêm ( ?) cúng »…
Và sau đây là đo n ti u s ông Hóng do ngo i t chúng tôi thu t l i và có l Khuông Vi t ch a đ
Ông Hóng là m t dân cày c a m t đ a ch

c bi t.

Tân An.

D m m a dãi n ng làm l ng c c nh c n m b y mùa, ông Hóng dành d m đ c m t s ti n nho nh , ông
đi n ch cho ông c t nhà ra riêng mà và cho ông m n m t mi ng ru ng mà làm.
Ông Hóng m i d n m t cái n n trong v
êm khuya, ông đ a ch ra v
sáng tr ng.

n c a ch , d ng lên b n cây c t.

n c a b ng th y trên b n đ u c t, b n cây đèn sáp to t

ng đang cháy

V a ng c nhiên v a t c gi n, vì ông đ a ch b o là ông Hóng xài to, lãng phí, m i kêu ông Hóng đ n r y.
Thì ra ông n y c ng ph i ng c nhiên không kém ch vì ông không có mua m y cây đèn sáp y bao gi ,
v l i ông có ti n đâu mà mua.
Ông đ a ch vào nhà bàn v i v r ng đèn y là « đèn tr i », ông Hóng s giàu không ai sánh k p và gia tài
s s n c a hai ông bà s v tay ông Hóng.
M y l i tiên đoán y ng hi n.


Ông Hóng làm ru ng n m nào c ng trúng mùa to còn ông ch l i th t b i, thành th l n l n ông mua h t
gia viên đi n s n c a ch .
Trong lúc Chúa Nguy n Ánh còn bôn đào, m t hôm chi n thuy n ngài đ n đ u t i sông Vàm c tây, n i
t nh l Tân An bây gi . Nghe ti ng ông Hóng là ng i hào hi p, ngài sai quan h u c n đ n m n ông
« m t b a cháo ».
Ông Hóng li n đào m t con kinh t nhà làng Bình Lãng thông ra sông Vàm c r i cho ghe l
(không rõ m y ch c m y tr m chi c) ch lúa ra chi n thuy n Chúa Nguy n và ch luôn ba tháng.

ng

Ngày nay, ng i Tân An ai c ng bi t câu hát n y :
Ba phen qu nói v i di u,
Ng kinh ông Hóng có nhi u v t con.

i ông Hóng có nhi u vi c ly k .
M i bu i mai, đ u trùm kh n, tay xách g y, ông Hóng đi r o trong xóm trong làng.
G p m t chòi lá, tình c ông b c vô, th y anh nông phu ng i r , v anh đau, con anh rách r i, đói
khát khóc kêu. N m r i anh th t mùa, c p trâu l i ch t, có m y con v t t bán ch y thu c cho v h t r i !

ng lòng tr c n, ông cho anh m n m i l
thang cho v , n m sau s hoàn l i cho ông.

ng b c đ mua lúa gi ng, m

n trâu làm mùa và thu c

N m sau, đúng ngày gi , ông Hóng không quên tr l i vi ng gia đình anh nông phu kia. Thì vui thay, nhà
anh m i l p l i, trong b lúa đ c vài thiên, con anh qu n áo s ch s , b y gà b i g c r m, vài con heo đi
núc ních.
V ch ng và m y con anh quì l y t
Ông c

i, ph

n và tr s b c cho ông.

y đôi l i và t ng luôn s b c y, b o có c n dùng gì ông s n lòng giúp thêm cho.

Có khi, ông c ng g p ng i lãn t không lo làm n, th a d p có s ti n ông cho m n c b c r u chè.
Ông n i gi n h i g y đ p ch t anh y đi r i sai gia nhân vác ti n đ n th ng nhân m ng cho thân nhân
ng i đó.
Ti n c a ông quá nhi u không bi t làm gì cho h t, ông xúc đ đ y m t ghe l ng ti n k m, m b ng m t
tên m i (t c bán m i lúc y hãy còn), móc ru t gan ra, gi n ti n may l i đ thây tên m i xu ng ghe, r i
nh n chìm chi c ghe trong kinh ông Hóng.
Nh ng đêm tr i trong tr ng t , n c l n đ y kinh, th chài g p anh m i chèo thuy n lên xu ng trong
kinh. Th chài h i gì, h n anh m i ch l c đ u mà thôi. C p thuy n l i, th chài h t m t n m ti n trong
tay thì ti n nát ra nh cám. Buông chi c thuy n ra ma, thuy n trôi theo dòng n c m t h i r i tan m t
trong s ng mù.
Ph i ch ng t i ông Hóng giàu mà ít tu nhân tích đ c l i gi t ng i vô t i quá nhi u, t o thành « nghi p »

ác n ng sâu, cho nên gia s n ch ng còn mà con cháu đ i n y, ch ng h n nh anh Phan V n Ch i, làm
l ng đ m hôi sôi n c m t m i có mi ng n !
c) M t nhà có bi t tài d ch thu t : Tr n Phong S c
M y m i n m v tr c, n u n i đ t B c Nguy n
M c n i danh nh d ch thu t m y b di m tình ti u
thuy t Trung Hoa « D chi phu » (ch ng tôi), « D chi thê » (v tôi), « Song ph ng k duyên »… thì,