Thế ứng xử xã hội cổ truyền (NXB đại học quốc gia 2004) trần thúy anh, 182 trang

T R Ầ N

TH Ú Y A N H

i T W

#

;

C Ủ A N G Ư Ờ I V IỆ T C H Â U T H Ổ B A C B Ộ ị
; Q U A M ỘT SỔ C A D A O - TỤC N G Ữ

NHÀ XUẤT BẢN ĐẠI H Ọ C Q U Ố C GIA HÀ NỘI

i


TRẦN THUÝ ANH

THÊ ÚNG XỬ XÃ HỘI cổ TRUYỀN
CỬA

N G Ư Ờ I V IỆ T C H Â U T H Ổ BA C BỘ

Q U A M Ộ T SỐ CA DAO - T ự c N G Ữ

(I n lẩn th ứ 2)

N H À X U Ấ T BÀN ĐẠI HỌC Q U Ố C G IA HÀ NỘI

LỜI G IỚ I T H IỆ U

Cuồn sarh ílanu à (iưới tay bạn (lọc vỏn là một luận VMM cao
hiJC (I\UỊr (tánh gia xuat sác ỏ Viện Vãn hóa d â n gian. Trung tâm
K I1X H & N V Q u ù c gia, n a y dược s ử a c h ữ a , b ổ s u n g và x u iit h à n
1 1 1 Iư

một t a c p h à m v a n h ó a học. d à n h c h o s i n h v i ê n t h a m k h ả o v à

có t ỉ i ể c h o c ả n h ữ n g a i q u a n t à m t ì m h i ể u v á n h ó a Việt N a m

77/í5

\ 7 /' ( B e h a v i o u r t i ế n g

Anh.

C o m p o rto m en t

tiêng

Pbap) là cốt lõi cù;i van hóa C011 người.
Có t h è ứ n g x ử với m ô i t r ư ờ n g t ự n h i ê n :
M ù a X u â n 1(1 T ế t t r o n g c â y
L à m cho Đ ất N ư ớ c cà n g n g à y c à n g X u â n .

( B á c Hố)

hay nói nh ư một lòi ca (lân gian :

Cái hoa X u â n nở
C ú i lá X u á n x a n h
A i m u ô n c h iế t c à n h
H ãy đợi m ù a X u â n

S á c h vỏ ( n h ư Ndĩìì p h ư ơ n g t h á o m ộ c t r a n g ỏ t h ô k ỷ I I I ) d à
1 1 ÓI

đ ế n v iệ c n g ư ờ i V iệ t G i a o C h ỉ biết, c h i ế t c à n h c a m đ ể n h â n

g i ô n g . N g ư ợ c lại. ('hột p h á r ừ n g b ừ a h à i . c h ặ t c a y cổ t h ụ ỏ đ ỏ t h ị
- n ô n g thôn. .

1:1

"ph.m vhn hóa"

3


Có t h ể ứ n g x ử với M ôi t r ư ờ n g Xà h ộ i. t ừ Cún d i n h r a X ó m
l à n g . V ù n g m i ề n . Đ ấ t n ư ớ c . Q u ố c tố:
• T rê n th u ậ n , dư ớ i hoà.
■C ông cha n h ư n ú i T h á i S ơ n
N g h ĩ a m ẹ n h ư n ư ớ c t r o n g n g u ò ì ì c h á y ru .
■ T h u ậ n v ợ t h u ậ n c h ố n g , tá t b iê n Đ ô n g n n ìị í c ạ n .
- H à n g x ó m l á n g g iế n g , tỏ i ỉừ a tắ t đ è n c ó n h a u .
- H o à c ả là n g .
- N h i ễ u đ i ê u p h ủ l â y g i á 'g ư ơ n g
N g ư ờ i tr o ĩig m ộ t n ư ớ c p h ả i t h ư ơ n g n h a u cù n g .

- " V iệ t N a m m u ố n l à m b ạ n với t ấ t cả các n ư ớ c " (L ời cỗ

T ổ n g Bí t h ư N g u y ễ n V ă n L in h ).
-

" B è b ạ n t a k h ắ p n ă m c h â u b ố n b i ể n ' (Lời cô Bộ t r ư ỏ h g

Bộ V ă n h ó a N g u y ễ n V ă n H i ế u " ) .
N g ư ợ c lạ i, c ứ q u á p h â n b i ệ t lối s ô n g , c h ù n g tộc, t ô n g i á o - t í n

ngưỡng khác nhau để mà xa nhau, thậm chí đánh giết lan
n h a u . . . t h ì c ũ n g l à " k h ô n g v ă n h ó a ".
K h o a n - g i ả n - a n - lạc
( K h o a n h o à , N h ư ờ n g n h ị n . G i ả n dị. Y ê n

V u i) l à T r i ế t lý

Sống của con người Dân đất Việt, được Đức Khúc Thừa Dụ tuyên
x ư n g t ừ đ ầ u t h ế kỷ X (905-907).
- C ó t h ế ứ n g x ử với c h í n h m ì n h , t ừ v i ệ c v ệ s i n h cờ t h ể đ ế n
v i ệ c c h ă m c h ú t c á i Đ ầ u óc, c á i T â m h ồ n . . . t r o n g c h i ề u s â u V ăn
h ó a t â m lin h :
T h i ệ n c ă n ở t ạ i l ò n g ta
C h ữ T â m k ia m ớ i b ằ n g b a c h ữ T à i.

( T r u y ệ n K iêu)

4

T hai- si T r a n T h u v A n il. I:i< i’ta
|).»ỉ I|M<

1.1

;n n u í u;i (Ìi.-Ií) s u T i . i i i

<’ 1 1 0 1 1

s .ic h n à y . là g i ả n g v ió n

uõi V ư ợ n g k í n h m è n . d ư ợ c

( Ì | 1 <hnli. N li à t n í o n ỵ I ii;n n lu l>(>Ị íliidniỊ v;ì (là r:it cô Ị^Uỉg t ú
hf)>

tu Vi'\\ l u v c n . klnIh n

ì ỉ ni

H t f 'u

H ành

(Lòi

1

11 CUJ B;ì( 1lồ)

Tói ữ iK xù
('h ù n


T I u r n - A/Ỹ

Tốt Ìùnlì - Đẹp dè)

l)u \ . 1 V. lõi VUI l ò n g v ió t m ấ y lời giỏi t h i ệ u c u ố n s á c h n à y c ủ a
cỏ I'iao D ll h o c T r í i n T l n i v A n h

Hà

iV ọ /.

thũìịg ba, xuân Canh thin, Nơm 2000 Dương lịch.
GS. P h a n D ại D o ã n

K h a n L ic it s ứ 9 T r ư ờ n g D a i h o c K H X H v à N h â n v ỏ n


B ả n g q u i đ ị n h c h ử v iế t tắ t:

Nxb

Nhà xuất bản

K H X H & NV; K h o a h ọ c X ả h ộ i v à N h ã n v á n
GS
PGS
TS
TA

6

; G iáo sư
: P ho g iao sư.
: T i ế n sĩ.
: T h u ý A n h ( t á c g i ả c h ú th í c h )


LỚI N Ó I Đ Á U

V.UI lỉóii CIU'1 B;ỈC IV) cô t i n h » h;it h ư ò n <4 (tạo <‘ho CA nưríí
T í n h <'árh r ù a n g ư ờ i Việt Bóc Bò

1.1

t í n h c á c h n ô n g (lân đ i ể n

hm ii
lin<: x ử c ù a n g ư ờ i V i ệ t B;í(; Bọ m a n g t i n h c h ấ t đ ạ i d i ệ n t i ê u
h i è u r h o r à n ư ớ c Việt: (lo là m ỏ l ì i n h ứ n g x ử t i n h n g h ĩ a .
V à t á t c ả n h ữ n g d i ế u đó k é t t i n h , l u n g l i n h v à t ỏ a s a n g q u a
h . n loại h i n h v a n h ọ c (lan g i a n (tạc s á c là c a d a o v à t ụ c n g ữ
C u ồ n s á c h n à y có t h ể coi n h ư m ộ t c h u y ê n k h ả o đ ả d ư ợ c t á c
g i a lư u t ò m n g h i ê n c ứ u v à t h ự c h à n h g i ả n g d ạ v . C ũ n g là m ộ t

m ó n q u a n h o n h ỏ tá c giả (lành t ặ n g các b ạ n đ ồ n g n g h iệ p và các
e m s i n h v i ỏ n t h ả n t.lìiêt. c ủ a m ì n h . T á c g i ả viết, c u ố n s á c h n à y
tro n g sư

11C
)

lực v ư ợ t b ậ c . s ự t ụ v ư ợ t l é n c h í n h m ì n h v ế s ứ c k h o ẻ .

C u ỏ n s a c h s ẽ k h ô n g (UíỢc h o à n t h à n h n ê u k h ô n g có s ự h ư ớ n g
rìiin. c h ỉ b ả o v ề m ậ t k h o a học c ũ n g n h ư s ự k h í c h lệ v é t i n h t h ầ n
c ủ a L à n h đ ạ o V iện n g h iê n cửn V an hó a D â n gian.

B an chủ

n l i i ò m k h o a D u lịc h học. c á c đ ồ n g n g h i ệ p , c á c e m s i n h v i ê n t r o n g
v à n g o à i k h o a D u lịch học ( T r ư ờ n g D ạ i h ọ c K h o a h ọ c X à hội v à

Nhãn vun) - nơi tac gia dang công tác. Tac giả vô cùng cảm động,
x i n c ú i ( l ầ u c ả m t ạ đ è n t ấ t cả v à coi v iệ c h o à n t h à n h c u ố n s á c l i
n ã y kì m ộ t lòi t r i â n . d ù biế t

ơn n à y

k h ô n g b a o giờ t r ả

được.

Lời c a m l ạ cu ố i c ù n g , tác; g ia x i n đ ặ c b i ệ t d à n h t ặ n g c h a
m ì n h - G i á o s ư T r a n Q u ố c V ư ợ n g - v ề c ô n g la o s i n h t h à n h v à

c h íò n g d ụ c . v ò v ì bởi O n g k h ô n g c h ỉ là C h a - m à t r o n g s ự ( l á u y ê u


cỏ c h i ể u t h i ê n lệ c h c ủ a t á c g i ả - c ò n là n g ư ờ i T h a y g i á o ( l a u t l ẽ n
v à t u y ệ t VÒI n h ấ t c ù a c o n g á i m ì n h .
T a c g i ả x i n c h â n t h à n h đ ó n n h ậ n s ự g ó p ý. p h e b i n h t ù p h í a
b ạ n đ ọ c đ ể b ổ s u n g , s ử a c h ữ a c u ố n s á c h c h o tô t h ơ n v à n h a n d i p
c u ô n s á c h r a (tời, x i n t r â n t r ọ n g b à y t ỏ l ò n g biét ỔI) N h ã xiiiìt b ả n
D ạ i h ọ c Q u ô e G i a H à Nội.

H à N ộ i m ù a th u M ậ u D ầ n Ị 9 9 8

T ác g iá

8


M Ở Đ Â U
(Y lò m ộ t tronj» s ô (li s a n V;U1 h ó a t h u ộ c 1 í);Ii " p h i Viỉt t h ( ‘M(vo
t h e . v<
1 11 ;Iỉ 1 11

11 ì1 1 1 1

Ì.uil)

ỉ mIkỉI. (Iưoi’ t r ;ío t n i v ố i i r h o
11 'iii^

h õ m Iiiiy vfi

1

rò

r a n th i ỏ t
miK' sniị* h i ẹ n I.II. ki't ũ m t ù dõi s ò i m v ă n h o a co tniYíMi <‘ủ;i ngư ời Việt ri cni nôi
v à n h óì í h . ni t h ỏ Bnc Bí)
T n n g n h ữ n g ÍỈ;'1 <: t í n h m a n g đ ậ m n h ã t s á c t h ã i t r u y ề n t h ô n g
n ì . ỉ ừi;ịỊ x ử x à hội n à y . t h ì cớc/í ///C ứ n g x ử là n ó t h o n t i n h tô
n h á t t.jong c a r

1 1 Í*1

(lạc s ắ c k h á c v ề m ọ i p ln ííiiụ ; d i ệ n ứ n g xi 1 c ủ a

n g iíò ị Viột c h à u t h u B ắ c Bộ. V à d ặ c b i ệ t , n ó t h o a n à y d ư ợ c b i ể u
(tạt l a i rò . h o ậ r n ó i c á c h k h á c , được: cỏ đ ọ n g v à đ ú c k è t t r o n g h a i
loíii hì:ih n ổ i h ộ t r ủ a v ã n h ọ c d â n g i a n V i ệ t N a m : (tó ỉà c a d a o
v à t ụ c n g ữ . t r o n g k h o t à n g v a n học ( l â n g i a n p h o n g p l n i c ủ a
n g ư ờ i Việt c h â u t h ổ B n c Bộ
Viot N ; u n đ a n g ỏ t r o n g q u á t r ì n h x â y ( l ự n g m ộ t l i ề n v à n h ó a
t i ê n t i m đ ạ m ư ơ n g E ả n g v ừ a n h a n m ạ n h , v à n h ó a V iộ t N a m l ạ i ( l a n g t r ê n đ à
hội n l u p vỏi v ã n h ó a t h ê giỏi c h o n ê n n h u c a l l n h ì n lạ i m ì n h " đ ể
t r ò t h à n h c h í n h m ì n h ”, đ ể " l à m b ạ n với t o à n t h ô giỏ i" là r a t q u a i l
1

rọiiỊ£. 3 o v ạ y . c a n p h a i c a p tliiố t n g h i ê n c ứ u v ã n h ỏ a ứ n g x u c ủ a

người 7iệt N a m . đo tìm ra n h ữ n g q u i lu ậ t v ã n h ó a . n h à m v ậ n
chiHR t,?ong t.luíc t i ồ n p h á t t r i ể n v ã n h ó a V i ệ t N a m h i ệ n cỉại

Th' ứỉìỊĩ xứ, trước hỏt là sự thể hiện triết lý sông của một
c ộ n g cỉ>ng u g ư ò i . v à d ã m ặ c n h i ê n t r ỏ t h à n h q u a n n i ệ m s ô n g ,
q n . i n l i ệ m lý ^iiii c u ộ c s ô n g , v à m ặ t k h á c , c ù n g t r ỏ t h a n h lôi

9


s ô n g , n é p s ô n g , lỏi h à n h (tong c ù a r á mó) ( ỏ n g d ồ n g ngiííii
ú n g xứ. d o d ó . q u i đ ị n h n g i í ò i . y i ũ a c o n n g ư ờ i VƠI m ó i t r ư ờ n g l ự nliHMi.

(1

t i n h < liut (1 (1 . 1 II

thiét Iihãt: Tinh xã hội n h a n răn cùa ban thán tru moi ÍỊIKIH hr M/v
V ậ y n ê n . di t ì m c à n eôt cách thê ứtìịỊ .Ví/của m ột cụnịĩ ( h u e
n g ư ờ i c h í n h là đi t ì m c a i b ả n t l i ê v á n h o a m a n g t i n l i Iiíĩọn HịMiiui
c u a c ộ n g d ồ n g u g ư ò i ấ y . n g h ĩ a là. c á n p h á i t im đ ò n co s ỏ v a n iiõa
c ù a t h ò ứ n g xử.
T r o n g c h u y ê n k h ả o n à y . c h ú n g tòi l a y ca (lao. t ụ c n g ừ l à
cìièm t ự a v ã n h ọ c d â n g i a n c h o đ ể t à i . cỉo t ừ (láy co t h o h ì n h đ u n g
s i n h d ộ n g v à s â u s ắ c b ộ m ậ t lịch sử. c h i ề u s á u v à n h ó a v à c a c s a c
th á i riê n g biệt, k ể cả n h ữ n g tiếp biến v ã n hóa cùa th è ửng xũ xã
Hội c ổ t r u y ề n c ủ a n g ư ờ i V iệ t c h â u t h ô B ấ c Rọ. t ù t r o n g liol) RÌÍ

h ì n h t h à n h c h o đ ế n t r ư ớ c x ã h ộ i h i ệ n d ạ i c ủ a n g ư ờ i V iệt h õ m n a y
t r ê n đ ị a b à n c h â u t h ổ B á c Bộ c ủ a v ù n g v ă n h ó a B ắ c Bộ l â u đòi.
D ể đ ả m b ả o t í n h c l n t y ê n k h ả o , nội d u n g c u ố n s á c l i n à y c h ỉ
k h ả o s á t v ấ n đ ề " t h ế ứ n g xử" t r o n g x ã h ộ i c ổ t r u y ề n c h ỉ c ù a
n g ư ờ i V i ệ t ỏ v ù n g c h â n t h ổ B ắ c Bộ. v à c h ỉ d ù n g t ư l i ệ u v ề c;i (lao.
t ụ c n g ữ . đ ã đ ư ợ c s ư u t ầ m . c h ỉ n h lý q u a bộ s á c h : K h o t à n g c a c la o
n g ư ờ i V iệ t c ủ a t ậ p t h ể tá c giả N g u y ễ n X u â n K ín h . P h a n D ă n g

Nhật. Phan Đăng Tài. Nguvễu Thuý Loan. Đặng Diệu Trang
( N X B V ă n h ó a . H à Nội. 1 9 9 5 . 4 t ậ p ) v à s á c h T ụ c n g ữ V i ệ t N a m
c ủ a t ậ p t h ể tá c giả C h u X u â n D iên. L ư ơ n g V àn D aily. P h ư ơ n g
T r i ( t á i b ả n 19 9 3 ).
V ấ n đ ề đ ầ u t i ê n là v iệ c l à m s á n g tò c á c k h á i n i ệ m - ( l ặ n g
l à m crt s ờ lý l u ậ n c h o n h ữ n g p h ẩ n s a u với việc x á c ctịnli r õ n ộ i
h à m v à n g o ạ i d i ê n c ủ a n ó n h ư " t h ế ứ n g x ử x à hội", " x ã hội cổ
t r u y ề n c ủ a n g ư ờ i V iệ t" , " c h â u t h ổ B ắ c Bộ", "ca d a o . t ụ c n g ừ c ù a
n g ư ờ i V i ệ t " v .v ... T h ò i g i a n lịc h s ứ đ ể p h â n lo ạ i n g h i ê n c ử u là
t r o n g lớ p v ă n h ó a b ả n đ ì a . h a y đ ã đ ư ợ c " b ả n đ ị a h ó a " với h a i g i a i

10


(I(MI, J»1 ; 1 1 (lo an T i m s it
< h u ip h o i H ’ k it‘in

V an L a n g - Au L ạc và giai đ o ạ n Q u â n

Vỉ' kh')iụ»

Víin h ỏ a . k h a i n i ô n i " ( h a u i h o

l i i i r |ii>" ( l u ơ r N.IC ỉ l m h l»;ing s ư k e t

1 1 Õ1

h c h s ư r u a t a m g i a c ell.HI

tlr* VÓI Ịj;j (linh tu s ò m íli‘!i m u ộ n V k ‘1 T r ì - Co L o a - P h o H umi
ru

I

v’u n í • v n n ho;i B ac Bo

1 1 1 »ù

|;ỉ

li . 1 1

loạ i

h u v i ’ 1 1 tỉkf». 1 ỉ

Vt' m a t v a n học: d ã n y i a n . c a d a o . l ụ c

lu n h h en c ạ n h

11**11

c

uc loại h ì n h k h a c n l u i : cỏ t í c h .

( U1 1 ỊÍ ]>Iì. 1 1 xa< (lịnli r l n i u g t r ẽ n t m i l t h a n CỈ; 1 iầ

U1 .II) ( t i n h t r u v e i i m i ệ n " . í i n h p h i v ;in b à n . t i n h t ạ p t h ể c u n cơ
< h*‘

tác

b i ệ t c u a v ã n học (lá n g i u n ) . () (lá y c u ô n s á c h

r m u : ( lu giỏi li.ui t rout* k h o t à n g v à n học d â n g i a n c u a n g ư ờ i Việt
niỉiíiii; t r o n g Ill'll s ù v n ji h ó a (ỉa tộ c n g ư ờ i c ủ a V i ệ t N a m - t h ì đ a y
la t o r n g ư ờ i (iolifi v a i t r ỏ c â n b ả n t r o n g v i ệ c t h ô n g n h á t q u ô c g ia .
t r o l l y v i ẹ r h ì n l i t h à n h t í n h c á c h v à n h ó a V iệ t N a m v à c h i ê m đ ê n
9 0 ° o ÍỈMII s ô c ả nướ c
C h ú n g tội c h o r a n ụ rỉ;ì đ ụ n g đ ế n t h è ứ n g x ử c ủ a n g ư ờ i V iệ t,
cùm*, c à n g h í a là (tó h a o h à m t í n h k h a c l i q u a n v ề m ặ t t r i ế t học lịch s ử . n ê n t ự
t h : i v p h ả i n l ù n n h ạ n t h ế ứ n g x ử c ủ a n g ư ờ i V iộ t t r o n g h a i q u a n
h ộ cơ b ả n . q u a n lìệ vói t h i ẽ n n h i ê n , q u a n h ệ với x à h ộ i v à t n t
n h i ẽ i i t r o n g ( á l í n h ( tồ n g (lai v à lịch đ ạ i c ủ a nó.
C ỏ t h è n ó i rfuig. lịc h s ử d a n t ộ c V i ệ t N a m b a o h à m t r o n g n ỏ
h a i ilòĩiị* t h a i t u n h ỏ a c h ú XCU l à D ự n g n ư ớ c v à G i ữ n ư ớ c . T ă c

d ộ n g hell s ử c ù a lìai đ ộ n g t h á i n à y đ à đ e m đ è n c h o t h ê ứ n g x ử
CIU n g ư ờ i V iệt n h ữ n g c a m n h ạ n t ư ơ n g ứ n g . có k h i là t h e c h ù
đ ộ n g - t h ư ơ n g p h o n g t r o n g l ị c h s ử x ả h ộ i v à c ũ n g có l ú c là t h e b ì

động

hạ phong

T r i ẻ t lý s ố n g : T r ọ n g T ì n h , đ ặ t t i n h n g h ĩ a

c;ỉo

h ờ n r á t n h i ể u so vối s ự lý t à i . q u a n n i ệ m " s ô n g c ô t đ ể L lT U
P Ỉ I U r c h o c o n c h â u đời s a u ” t c li ử d ù n g c ủ a n h à v á n h ỏ a D à o
D u y A n h t r o n g V i ệ t N a m r a n h ó a s ứ c ư ơ n g ] d à n â n g (tô v à h ỏ a
g io i í lược; vố v à n h ó a c h o t h ò ứ n g x ử V i ệ t N a m . t r o n g c ả n h ù n g

ỉ1


l ú c ò t ư t h e t í c h c ự c c h ù đ ộ n g h ộ i n h ậ p h a y hì hị CUỎI1 Ị! In ír g i a o
t h o a v ã n h o a . t r o n g c a c lớp. cac gia i (ỉíKin t i é p t h e o v a li(*n tu c
c ủ a d iẻ n tiiiih v â n h ó a V iệt N a m . ta t n h iẽ n tr o n g n h ữ n g cuọr
g i a o l ư u v à n h ó a t r o n g k h u v ự c D ó n g N a m A v à Ịĩiao l ư u v a n lỉóíỉ
vớ i p h ư ơ n g T a y v à c à t h è giới v ế s a u n a y .
L á n t ì m v ề n g ọ n n g u ồ n c ủ a t h è ứ n g x ử n à y . c ù n g co n g h ĩ a là
t r ư ớ c h ế t p h a i t ì m v ề g i a đ i n h - c ú sỏ b à n vị c ù a t h è ứ n g x ủ c u a
n g ư ờ i V i ệ t , rồi t ừ g i a đ ì n h t r u y ề n t h ô n g . ả n h h ư ơ n g c u a t h o ừ n g
x ử n à y s è l a n t r u y ề n r a x à h ộ i cổ t r u y ề n V iệt N a m . v ỏ n illicit* x á c
đ ị n h b ả n c h á t v ã n h ỏ a là x ả h ộ i n ô n g n g h i ệ p - với n h ữ n g h ả n g .sỏ
v ã n hóa : N h à -L ù n g - N ước.
N ô n g d â n - N ô n g n g h i ệ p - X ó ìn ỉà ìig .

ứ n g v ó i m ộ t c h u ỗ i c á c q u a n h ệ ứ n g x ử x á hội, n h ư m ộ t p h o liệ

r ộ n g lớn. b a o g ồ m : N h à - h ọ h à n g - x ó :n l à n g - v ù n g m i ê n - đỉít
nước.
C ó t h ể n ó i r ằ n g , t h ê ứ n g x ử x à h ộ i c ủ a n g ư ờ i V i è t cô t r u y ề n
g ắ n l i ề n t r ư ớ c h ế t v ố i v ă n h ó a ứ n g x ử t r u y ề n t h ố n g t r o n g gia
đ ĩ n h V i ệ t N a m c ổ t r u y ề n , m à b a o giò v à h ơ n h ê t v ầ n l à s ự coi
t r ọ n g c á i c ả m t i n h t r o n g g ia o tiế p .
- B ầ u ơi t h ư ơ n g lấ y b í c ù n g ...
- M ộ t g i ọ t m á u đ à o h ơ n a o n ư ớ c tá .

- M á u c h á y r u ộ t n iề m .
- C hị ngã em nâng.

- T a y d ứ t r u ộ t x ó t.
- L ọ t sà n g xu ô n g n ia .
- Thương người n h ư th ể thương thôn.

-

12

R

á n

a n h

c m

x a

m

u a

l á n g

g i ề n g

g ằ n .


ì I a till Voin tô i l ư a t a t ricii CO i l h a u .
( ' o n lt(/n ,7in h i Ịìlìà c ô Ị ì h tu '

r . 1 ... v à n h i ề u . rót n li i p u n h ữ n g

(‘.»11 «.1 (lao tur n^ữ vô t ì n h veil trai gài. t ì n h c h a . n g h ì n m ẹ . t ố tiôn.
ôm: lũ
T i o n g k h o tàn.u VA (lao. t.ục n g ữ Viột N a m . t ấ t t h ả y đ ề u c h ứ a
r h m j ' 11 ; 1 1 n l u u i t i n h r â m

T in h n g h ĩa được đ ặ t len h à n g đ a u

t r o l l y l'rng x ư Mil) h o a g i a ( l i n h v à l a n t o a t ừ g i a đ ì n h ra x à hội.

Ví* m ộ t t r u y ề n t h ô n g , d o v ậ y . tù' t h ế ứ n g x ử c ổ t r u y ề n n à y .
(là l a o r u n h ũ n g t r u y ề n t h ô n g t í c h c ực v à c ả t i ê u c ự c c h o x à h ộ i
h im

đ ạ i c ủ a n g ư ờ i V i ệ t h ô m n a y . với n h ữ n g y ê u c á u

mới v à

n h ữ u g t h a c h t h ứ c m ớ i c ủ a s ự p h á t t r i ể n , c ù n g với s ự c ô n g n g h i ệ p
hó.ỉ v ò h i ệ n (lại h ó a t ấ t y ế u c ủ a x à h ộ i m ỏ i . Lè đ ĩ n h i ê n , n h ữ n g
t i n h h o a t h ì c ầ n p h ủ t h u y . v à p h ả i " g ạ n đ ụ c k h ơ i t r o n g " n h ữ n g gì
có t h ể g ạ n lọc lỉược. t ừ n h ữ n g đ ặ c t r ư n g v ă n h ỏ a t ỏ t đ c p n h ấ t đ ể
tạ o (lựng n é n tả n g ch o m ộ t th ê ứ n g x ử v ă n hó a h i ệ n t ạ i c ủ a d â n
tộc V i ệ t N a m h ỏ m n a y v à c h o c ả m a i s a u .
N g h i ê n c ứ u Xà hội v à C o n n g ư òi nói c h u n g , t h è ứ n g x ử x ả
hột c ổ t r u y ể n c ủ a n g ư ờ i V i ệ t c h â u t h ổ B ắ c B ộ q u a m ộ t s ố c a d a o .
t ụ c n g ứ n ó i r i ê n g l à m ộ t l ĩ n h v ự c đòi h ỏ i có p h ư ơ n g p h á p n g h i ê n
c ứ u k h á c VỚI k h o a h ọ c t ự n h i ê n ( t u y h i ệ n n a y n g ư ờ i t a c ủ n g ứ n g
đ ụ n g n h i ề u p h ư ơ n g p h á p k h o a học t ự n h i ê n đ ể n g h i ê n c ứ u k h o a
họi- x à h ộ i. n h ư p h ư ơ n g p h á p C 1 4 . n h i ệ t h u ỳ n h q u a n g , đ i ệ n t ừ ,
đ ịn h lượng, x á c su ấ t...).
K . M a r x (iă t ừ n g nói: " K h i p h â n t í c h n h ữ n g h ì n h t h ả i k i n h t ê
- x à hội. n g ư ờ i t a k h ô n g t h ế d ừ n g k í n h h i ể n vi h a y n h ữ n g p h ả n
Ííiầg h ỏ a h ọ c được. S ứ c t r ừ u t ư ợ n g h ó a p h ả i t h a y t h ế c h o c ả h a i
c a i d ỏ [ 1 : 2 8 .1 6 ] . D ể t r ừ u t ư ợ n g h ó a có cơ s ỏ c ụ t h ể . c h ú n g t ô i đ ã
s ử d ụ n g bộ K h o t à n g r a d a o n g ư ờ i V iệ t c ủ a t ậ p

t h ể tá c giả

N g u y ề n X u â n K ính. P h a n Đ ã n g N h ậ t. P h a n Đ ã n g T à i. N g u y ề n

13


T h u ý L o a n . Đ ặ n í ĩ D i ệ u T r a n g v à s á c h T ụ c n g ứ V i ệ t N c n n <1 . 1 t a p

t h ê t á c g i à C h u X u â n D i e n . L ifting V à n i):in g . Pliiíciuii T r i
C h ú n g tô i c ũ n g d ự a v à o c-ac pluírtiiíí p lu ip r u t h ó n h ư (H/Ú li
v à lịc h s ử . p h â n tícl) v à tônK l)Ợ|> đôi cliiõii vã s o s n n h


d ự n g nội d u n g c h u y ê n k h ả o n à y
T liờ i đ ạ i n g à y n a y là t h ò i đ ạ i r ù a p h u o n g ị)h;ij) liõii u . ' m h .
n h ư T u v ê n b ô V c n i s c ' S f ) c ù a c á c n h à ỉúx

Nobel đã nêu. cũng Iiluí dò được chi ra

ho< (ỉưrír Jíiải t u f t i n g

ờ n a o cao

chinh

t -1

I U,1

B a n c h ấ p h à n h T r u n g Ifdng Đ ả n g c ộ n g s ả n Viòt N a m t ạ i I .li h ộ i
l ầ n t h ử I V (1 9 7 6 ).
M u ô n t i ế p c ậ n m ộ t v á n (lể v a n h ó a học - t h e o n h à nil.

11

hoc

v á n h ó a M ỹ G . p . M u r d o c k , c ả n p h ả i d ự a v à o tô i t h i ể u 4 lu‘ tý
t h u y ế t v ề x à h ộ i học. n h â u

h ọ c v ã n h ó a . tail) lý h ọ c h à n h

I ứng

x ử v à t à m p h â n h ọ c [212]. N h ư n g t r ẽ n h é t ; t h è l í n g XƯ eiiaiiịiUỜi
V i ệ t có t í n h c h ấ t ctộìig n ê n c h u y ê n k h ả o á p d ụ n g p l u t d n f p l i a p
b i ệ n c h ử n g M á c x í t . t i n h h o a c ủ a c h ủ n g h ĩ a M a r x là p h é ) bit'll
ch ứ n g [3:1 1
Q u a t ư l i ệ u c a d a o . t ụ c n g ữ đượ c t ậ p h ợ p q u a n h " T h è í n g x ứ
x ã h ộ i " , c h ú n g lỏ i cô g ắ n g

d ự n g m ộ t " m ô h ì n h ứ n g xit x ã h ộ i cò

truyền của người Việt ỏ chàu thổ Bắc Bộ" - cai nôi CHUI càu tộc
V i ệ t N a m ( N g u y ễ n V a il H u y ẻ u . P h ạ m V ã n D ồ n g ) . C l u n g tỏi
m u ố n đ ị n h d a n h v à đ ị n h t í n h m ô h ì n h ctó là mò h ì n h T ì n l i n g ỉ ũ u .
C h u y ê n k h ả o c ũ n g cô g ắ n g g ó p p l i a n x á c đ ị n h h ệ g i á t r ị <ù;i t h ỏ

ửng xử Việt Nam là lưỡng đoan (hay đa (toan) Víìi Iiluìnggiả trị
t i n h t h ầ n , b a o g ồ m s ự h i ế u h o à - k h o a n d u n g - g i ả n d ị - v u i vẻ.
n h ư c h i ế n lược m à K h ú c T h ừ a D ụ d ã l i ê u t ừ I i ã n i 9 0 5 . lìỏ (l;m
t h ờ i T ự c h ủ v à (lược c á c t r i ề u d i n h Lý. T r a i l w s a i l Mép nói
Với c u ố n sácl) n à y . c h ú n g tô i k h ô n g có t h a m v ọ n g t i l l Ini'll

lỏi sông cổ truyền của người Việt ỏ chau thổ Hắc Bộ mà UI qu;i

«.1

tl.in. t IM’ n ^ i i 111 hai Im*
la

1 1 *íI

.M h rỉfi n ê u (ì tr ê n . (híỢc (I.ỈI 1 (‘h ứ n g -

Iimmi lU n n o V tlỉử c x;ì hội", c l u i n g tỏi m o n g s ê g ó p

p h u i Iiiiỉ lih ‘ 1 1 l14» t I u w II
S ;1 II m i l l ’.

0111

’
t r t t ò r m ồ i hước* n g o ặ t C'ủ;ì lịch s ử . C0 1 1 n g ư ờ i t h ư ờ n g n g o ả n h lại
n h iii qu..ỉ k h ứ đ ẻ s u y n g h i v à đ ị n h l n í ớ n g c h o t ư ơ n g lai. D ă có v à i
hot

g ia

viẻ t v ề " T à m lý t i ể u n ô n g đ ỏ i m ặ t vối s ự p lu i t t r i ể n

" { C ò n g n g h i ộ p h ó a . h i ệ n (tại h ó a ) . X à h ỏ i V i ệ t N a m đ a n g c h u y ể n

m i n h m a n h m ẽ Ì ìh a i ì ì " ( ỏ n g n g h i ệ p h ó a . h i ệ n d ạ i h ó a " , d a n g p h ả i

(lói m a t vđi n h ữ n g t h á c h t h ứ c m à c o n n g ư ò i V i ệ t N a m n ó i c h u n g ,
d i d â n ( " h á u t h ổ B ắ c Bộ nói r i ê n g c ầ n ứ n g p h ó v à ứ n g b i ế n c h o
p h ù hiip với x u t h è p h á t t r i ể n c ủ a t h ò i k ý m ó i. v ì t h ê c u ô n s á c h
n 'n \ ị f nu; n g có t h ể cỏ đ ó n g g ó p ít n h i ề u v à o v ấ n đ ể r ộ n g lớn n à y .

15


C h ư ơ n g

M Ộ T s ố

K H Á I N IỆ M

c ơ

I

BÂ N

"T H Ể Ú N G X Ú XÃ MỘI c ổ

XUNG

T R Ụ Y É N C Ò fi

N G Ư Ờ I V IỆ T C H Â U T H Ổ
0 .0

O U fifH

B flC B ộ "

. ( ’u ố n s á c h n à y k h ô n g t ự xác (iịỉiii là m ộ t rô n g t r i n h lý t HI vét.

T u y Iilũên. c h ú n g tôi b ắ t buộc p h ả i s ử d ụ n g m ộ t sô k h a i niệm , mi n h ư
G S . G. C o n d o m i m s t r o n g t á c p h ẩ m nổi ti ế n g "K h ô n g pimi vì) xi llìội"
Ị204]. là n h ữ n g " c ô n g c ụ - k h á i n i ệ m " (C ut.il- c o n c e p t )

Đò r;.in h

h i ể n l ầ m . c h ú n g tô i s ử d ụ n g c á c k h á i n i ệ m cơ hảII <!à (tưie ft* >1
c h i ế u với t i ế n g A n h . t i ế n g P h á p , t i ế n g N g a . brii một. m ậ t . k lh o a
h ọ c ở c á c n ư ớ c có c á c n g ô n n g ữ n à y d à p h á t, t r i ể n r;io. M ậ t kỉ u»c.
v i ệ c s ử d ụ n g t h u ậ t n g ữ k h á i n i ệ m t i ế n g V iệ t r ò n k h a k h a c u h a u
g i ữ a c á c h ọ c g i à v à c á c n h à k h o a học.
0 . 1 . T h ế ứ n g x ử : T i ế n g N g a là n o B e a e H n e . T i ế n g All

1

là

B e l i a v i o u r ( A n h - A n h ) . B a h a v i o r ( A n h - Mỹ), t i ê n g P lá p i là
C o m p o r t e m e n t h a y c o n d u i t , e. C ó học g i ả V i ệ t N a m d ịc h là h;.in|)
vi", v à đói v ó i đ ộ n g v ậ t t h ì c á c n h à s i n h h ọ c V iệ t N a m c ó lú- ríiụ h
l à " h à n h vi", k h i k h á c lạ i d ị c h là " t ạ p t í n h " .
0.1.1

T h ú vị n h ấ t là p h á t b i ể u c ù a ô n g D e C u r l l a r

n ;u v e n

T ổ n g G i á m đ ố c Ư n e s c o n h â n t ô n g k ế t " T h ậ p kỳ v ã n lión" ( ‘)H7
1 9 9 7 ) c ủ a L i ê n H ợ p Q u ố c . r ằ n g " v á n h ó a là c á c h s ô n g (<-á( I Ii'fn.1
x ử ) c ù n g n h a u " [214], N h ư v ậ y . n g h i ê n c ứ u t h è ÚUỊÍ x ú r i i i i i u
c h í n h là n g h i ê n c ứ u v ã n h ó a - cá c h số n g

16


0 . 1 . 2 . B a c h kh«M tiMiỉ t lì If x ỏ - v i ò t CO chilli n g h ĩ a k h a g ọ n v ã
ill*Ml (1 11 VC III

Hop.tVienne

pi I;i 1 1 l i n g (liroi thii< I Ill'll
Ỉ1 1 <*I f n í o i i i '

’l it ' tlionj* cat: (Ịimii h ẹ tiKinj* t a r . c a r
1)01

r á c v ạ t t h è s ô n g d ờ t h í c h n g l n với

1’iig x ũ tlỉ ;i n h VI. t ậ p t i n h ) c ủ a đ o n g v ậ t v ã c o n n g iíừ i

nulucn cứu
liọr" I«* l i / l - l ị

1 )0

] c a c nt>'ành T ậ p t i n h h ạ c . T á m ỉý h ọ c . X à h ộ i

N h ư v ậ y . T h ô ứ n g x ử là m ộ t h ệ t h ò n g q u a n /l ệ

tu*>iii» I . u . I>1 1 : 1 ỉ 1 ữn«» g iiía s i n h v ặ t ( k ẽ c à C0 1 1 n g i ỉ o i ) v à

mỏi

t n í o i ụ ' Ịlií n l n r n v ã rộní* d ồ n g ).
0

. 1 ..'ỉ. C a c ( ì s S i n h hoc D à o v ỏ n T i ê n . M a i D i n h Y é n đ ể n g h ị

gọi k h a i n i ệ m dỏ là T ậ p t i n h v à

111011

học r ê T ậ p ti n h đ ộ n g v ậ t

điíí.íc goi là T ậ p t í n h hot: ( E th o lo g y ) (Xin x e m t h ê m p h ụ lụ c I. t r í c h
t ừ s .Ic 11 T ậ p t i n h h ọ c c ủ a G S

D à o V ã n T i ê n ) . C o n n g ư ò i c ù n g là

m ọ i ; n i h v ậ t . c ù n g có c á c h à n h vi b ắ t c h ư ớ c h à n h vi s i n h v ậ t ( m ỏ
p h o n o s i n h học). Vì v â v . T ậ p t i n h h ọ c d ộ n g v ậ t c u n g g ó p p h a n
t ì m liii'U T h ê ứ n g x ứ c u a c o n n g ư ơ i .
0 . 1 . 4 . H ọ c g iả n h à b a o N g u y ễ n H ữ u N g ọ c s a u k h i t r a c ứ u c á c
t à i li ệ u l u t ồ c n g o à i [ 1

0

.1

1

.1

2

. ] c h o c h ú n g tôi b i ẻ t r à n g c á c k h á i

niệm B e h a v io u r . C o ìid u c t củ a A n h v à C o m p o r te m c n t. C o n d u ite
của

P h á p t u y cỏ II liĩa k h á c n h a u

ít n h iể n n h ư n g

người

ta

thiíờng dùng thay cho nhau, và có thể COI như nhau. Trong 111011
V i ệ t N a m h ọ c , k h a i m é m ứ n g x ử v à H à n h VI c ù n g d ư ợ c q u e n
d ù n g n h ư vậy.
( ' h ú n g tôi h iể u r i n g • C o m p o r t e m e n t ( T ậ p t í n h , H à n h v i) là
s ự t i ò p n h ạ n m ộ t kiVh tlìíclì. k í c h đ ộ n g t ừ b ê n n g o à i ( s t i m u l u s )
s a u d ó ứ n g p h ó lại.
ngiíời v à lo à i v ậ t

111*11

có t h ể d ù n g c h u n g c h o h à n h đ ộ n g c ủ a c ả

C ò n ứ n g x ử n ê n cỉể c h ỉ lo ạ i h à n h vi c a o c ấ p .

p h ư c t ọ p . có ý đồ. có n ộ i t â m c h i p h ô i v à íí m á y m ó c h ơ n :
- ứ n g x ứ n h ư m ộ t k h á i n iệ m T ă m lý học (quan niệm , phư ơ ng
p h a p ) [5.9]. H i ệ n co h a i q u a n Ị ĩ ĩ ĩ e m V3rỊ5jTĩíơllg p h á p T â m lý h ọ c
vẻ ítug xử: K h u y n h

In ín no C h ủ q u a n

(SiiLị
lí . I i ĩ m ù i )
V V

J _ c /

q c ) CJ

17


p h ư ơ n g p h á p n ộ i q u a n ( I n t r o s p e c t i o n ) , t r ê n cơ s ỏ ca n h ỉ h i v ã
c ộ n g đ ổ n g , d ự a v à o t ư d u y . t i n h c á m . c ả m x úc.,

hán th a n và

c ộ n g đ ồ n g m à t ì m h i ể u t á m lý r i ẻ n g - c h u n g . C o till' i n i ẻ u ! á
n h ữ n g c á i đ ó - h o ặ c b ằ n g t r ự c g ia o ( n h ư B e r g o n ) lio ậ c s u y d i ễ n t u
c a i r i ê n g c á n h ã n c h o c h u n g m ọ i n g u ò i ( A la i n . V i ệ t N a m t a goi là
" S u y b ụ n g t a r a b ụ n g n g ư ờ i " ) , g h i n h ậ n t ấ t c ả c á c h i ệ n tu ợ ii g

t â m lý. coi là t h ậ t t ấ t c à ( H i ệ n t ư ợ n g l u ậ n - P h é n o m é n o l u g i e c ủ a E. H u s s e r l . J . p . S a r t r e ) .
H ư ớ n g t i ế p c ậ u t h ê ứ n g x ử x ã h ộ i cô t r u y ề n c ù a n g ư ờ i Viòt
q u a c a d a o . t ụ c n g ữ c ũ n g là đ ú n g v ề d ị u h h ư ớ n g k h o a h ọ c t â m lý
d ạn g này. K h á c h

quan

( O b j e c t i v i s m ) là k h u y n h h ư ớ n g t h ứ h a i.

H à n h v i ứ n g x ử đ ư ợ c n g h i ê n c ứ u h ằ n g c ô n g c ụ là cúc lo ạ i T e s t ,
c á c p h ư ơ n g p h á p đ i ể u t r a b ằ n g c â u hỏi. s ử d ụ n g k í c h t h í c h ( â m
t h a n h , t i ế n g nói. t h u ố c n g ù ) . s o s á n h ( n g ư ờ i v à v ậ t . c á c l ứ a tu ổ i),
t â m p h â n học. V ì c h ư a có đ i ể u k i ệ n , c h ú n g tôi k h ô n g đ ặ t r a v iệ c
n g h iê n cứ u th e o các p h ư ơ n g p h á p này.
T ă m l ý h ọ c ứ n g x ử ( P s v c h o l o g i e d u c o m p o r t e m e n l ) m ỏ i cỉiiu

đ ư ợ c đ ạ i d i ệ n b ờ i T h u y ế t ứ n g x ử ( B e h a v i o r i s m ) ờ đ ầ u t h è k ỷ XX
[4]. J . B . W a t s o n c h ố n g lại p h ư ơ n g p h á p n ộ i q u a n , c h o là c h ỉ n o n
q u a n s á t mối kích động b ê n ngoài (stim u lu s) đã g â y ra p h ả n ứng
( ứ n g x ử b ằ n g h à n h đ ộ n g ) n à o đ ó ( t a c đ ộ n g q u a lại g i ữ a c h ủ t h ể
v à m ô i t r ư ờ n g - t ự n h i ê n v à x ã hội). N g h ĩ a là . W a t s o n v à c á c n h à
h à n h v i c h ù n g h ĩ a đ ã b ỏ q u a n h ữ n g s u y d i ễ n v ề "nội t â m " m à
h ầ u n h ư c h ỉ x é t đ ế n c á c h à n h v i m a y m óc. C á c h ọ c g i ả Xô-VÚH.
k ể c ả I . p . P a v l o v đ ã p h ê p h á n m ạ n h m ẽ học t h u y ê t

n à y [0.(5],

Q u a n n iệ m g iản đơn của trư ờ ng p h ái B ehaviorism Mỹ s a u n ày
đ ã đ ư ợ c đ i ể u c h ỉ n h t r o n g k h u y n h h ư ớ n g t â m iý ứ n g x ử . B .p .
S k in n e r đ ã v ậ n d ụ n g th è m n h ữ n g k h á i n iệ m ngôn ngữ. t ư duy. ý
th ứ c m ộ t c á c h k h á c h q u a n . Ỏ n g cho r ă n g n h ữ n g kích íỉộ n g b èn
n g o à i k h ô n g t ạ o r a p h ả n ứ n g ( ứ n g xử) m ộ t c á c h m á y m ó c m ã
18


CO t;»r íluiiLỊ lu y ế n / ( h u y ể n Il ie n h ư n g t iề m n ă n g m à thói. T l n i y ê t
t ; i m ly Unj' XII ílư ộ r v ;m CÌUÌIỊĨ í ỉ*'* n g h i ó n c ứ u lin g x ử x à h ộ i c ủ a

(OI) iH’Uni v;i ra trong VÌỊM giao ílục chương trình hóa (Xin xem
p h ụ |||< II) r i l l i n g tói nuióiì nội (lu n g c h u y ê n k h ả o (ti th e o h ư ớ n g này.

ƯỈILỈ xu’ như lĩìòỉ khai ììtộììì Nhân học vân hóa [10.1 1.205]:
Doi i ư ợ n i í cù;i N h ã n học v à n h ó a ( c u l t u r a l A n t h r o p o l o g y A n i l A n t h r o p o l o g i o c u l t u r c l l c - P h á p ) r a t r ộ n g n h ư n g c h ủ y ê u là
n g l ì i é n n í u <0 1 1 ngUíỉầ. coi n h ư là n h ữ n g s i n h v ậ t có t í ì ì h x à h ộ i v à
t í ì i h Cíỉỉi h ó a . N ó n g h i ê n c ứ u n h ữ n g m ỏ h ì n h ú n g xử. n h ữ n g t ụ c

lộ t í n Iigiírỉng. M ô n học n à y c h ứ n g m i n h r ằ n g , tới m ộ t m ứ c n à o
đó v ă n h ó a a n h h ư ơ n g đến s ự h ìn h t h à n h n h â n cách; n h ữ n g ứ n g
x ử b i n h t h ư ờ n g h a y " b ệ n h lý” t h a y đổi t u ỳ t h e o m ỗ i n ề n v ă n h ó a .
Ví d ụ s ự " ớ p d u y ê n " c ủ a v a n h ó a N h o g i ả o g i a t r ư ở n g k h i ế n x ả y
r a t ì n h t r ạ n g ' c h ồ n g t h ấ p r ơ c a o , n h ư đ ô i đ ũ a lệ c h s o s a o c h o
b à n g " , n h ư lẻ t h ứ c t a n g m a b u ộ c n g ư ờ i vợ t r ẻ đ ể t a n g c h ồ n g b a

n ă m "ba n á m tr ự c tiế t c ò n g ì là x u â n " ...
N h à n h ọ c v ă n h ỏ a k h ô n g c h ú t r ọ n g đ ế n h à n h đ ộ n g í n ig x ử có
t í n h c h ấ t c a b iệ t m à n g h i ê n c ứ u m ỏ i t r ư ờ n g x ả h ộ i v ă n h ó a ả n h
h ư ở n g t h ể n á o đ ế n ứ n g x ử c o n n g ư ờ i . Đ i ể u đó r ấ t t h í c h h ợ p vỏi

m ụ c đ í c h c ủ a c h ú n g tô i t r o n g c u ố n s á c h n à y .
M ộ t đ ậ c đ i ề m n ồ i b ậ t c ủ a ứ n g x ử - h à n h vi c o n n g ư ờ i , k h á c
hau nhùng

0011

v ậ t k h á c , n h ư L e s l i e W h i t e đ ả c h ỉ r a [4 :1 6 ], là

mííc độ cao C011 người sông trong một

thế giới B iê u tr ư n g

(symbol) v à ước lệ (convention) m à n h ữ n g n h à N h à n học gọi là
Văn

hỏa.

V à n h ó a là t o à n b ộ n h ữ n g t í n đ i ề u , t r u y ề n t h ô n g . . .

luỉtíng d ầ n h à n h x ử m à các cá n h â n t r o n g m ộ t xã hội được x ă hội
đó tr a o t r u y ề n b a n g n h iề u h ìn h th ứ c học tập:
-

"C o n ơ i n h ớ l ấ y l ờ i c h a

G ió to s ó n g c à ( Ĩ ừ ĩ I g q u a s ô n g R ừ n g ".

19


- "Con ơi mọ brio câu này
C t í ớ ] ) d e n t l à í Ị Ì a c , i ư'(ĩp I i i ỉ á x l á q u a t ì

Điểu này can bát đầu ngay tứ nhỏ "Dạy lull III lliủii lùn
t h ơ . . . " . T h ậ m c h i T a m lý h ọ c v à N l i u n hục v a n h ó a í li 1-1 c lí*t l a i t g

c o n n g i í ò i đ ư ợ c n h ậ p t h â n v á n lióa (E li - c u l t u r a t i d i i ) Ilf kill c ò n
n ằ m t r o n g b ụ n g m ẹ . K h i đ à s i n h r a đòi. đ ứ a t r o đ ư o r

12

bá m ụ

" d ạ v ă n , d ạ v n ó i . d ạ v k h ó c , d ạ v c ư ờ i " s a o c h o " b a t h a i i i ỉ b iõ l l â y .
b ấ y t h á n g b i ế t b o . c h i n t h á n g lò d ò c h ạ y d i " rói
d ạ y ă n . d ạ y n ó i . d ạ y g ó i . d ạ y m ớ v à lẽ điídiiR Iiln éii

i n u ỏ n tt ỏ

t h à n h n g ư ờ i t ử t ê . c ầ n p h ả i " h ọ c á n , h ọ c n ó i . h ọ c g ó i , h ọ c n ià " c ứ
t h ế m ả i c h o đ ế n k h i ... đ ế n cõi. T r o n g k h u n g c ả n l ) v a n h ó a

con

n g ư ờ i có k h ả n ă n g g á n c h o n ỉ ũ m g v ậ t ( v ậ t c h ấ t s ố n g v à vô s i n h
t r o n g t h i ê n n h i ê n ) v à c h o n h ữ n g ứ n g x ử m ộ t ý n g h ĩii líơc đ i n h
m à h ọ b ắ t b u ộ c p h ả i t h e o , n h ư l à m ộ t bộ p h ậ n c ủ a t h è giới h i ệ n
t h ự c (học t r ò đ ứ n g k h o a n h t a y trư ớ c m ặ t t h ầ y đồ : ý n g h ĩ a v â n g
p h ụ c : vói "p h ụ c" trư ớ c n h i ề u đ ể n m iếu).
C ũ n g có t h ể l ấ y m ộ t v í d ụ k h á c c h i p h ố i c o n n g ư ờ i : T í n h t h ờ i
g i a n . Đ ô i v ổ i l o à i v ậ t k h ô n g p h ả i COỈ1 n g ư ờ i t h ì n g à y liô in n a y

đư ợ c c ả m n h ậ n k h ô n g k h á c gì n g à y h ô m q u a , t r ừ k h i h ô m q u a
m ư a . n a y n ắ n g . N h ư n g ở x à h ộ i c ổ t r u y ề n c ủ a a g u ở i V i ẹ t "(/tiu
n i ê n t r ạ c n g o ạ i, t ử t u ấ n " rồi m à v ẫ n " m à y r â u n h ằ n n h ụ i . . .

m ộ t p h ả n - g i á t r ị v à n h ó a : H a y t ụ c " t ả o hôn":
"L ấ y c h ồ n g từ th u ở m ư ờ i ba
Đ ến k h i m ư ờ i tá m th iế p d à

năm

c o n ".

D o v ậ y . ờ c á i " n g à y x ư a " ấ y m ớ i có c h u y ệ n .

"Trai ba mươi tuổi đang xoan
G á i b a m ư ơ i tu ô i đ ủ to a n v ể g i a ' .

20

là

"Gái íììột con tròng m ò n con m ắ t

Hoặc:

Gái tuiììỉ con ru quật sau ỉưtìỊỊ"
V. 1 ri n h ữ n g : m i ề n v a n lìỏa h i ệ n đ ạ i t h ì T h ứ B ả y . C h ủ N h ạ t
( \ \ v < ‘k -

1 *1 1 ( 1

) cỏ c h ử a n h ữ n g b i ể u t r ư n g v à ước lệ k h á c n h a u ,

khiên người ÌA cần ửng xử khác nhau và phù hợp (ít ai gọi
telephone (.tò11 nhà nhau vào lúc '\veek -end"). Rỏ ràng ứng xử
coil U’liui ỏ các nước, các vung khác nhau thì không giống nhau,
do UIC liền van hóa khác nhau (còn ứng xử của C011 vật ỏ khắp
nơt t h i h ầ u n h ư g i ô n g n h a u v ì c h ủ n g k h ô n g có v ă n h ó a n l n í n g

không hàn là không có tư duy).
0 .2 . X ã h ộ i có t r u y ề n
0 . 2 . 1 . X à hội. T r o n g t á c p h ẩ m " G i a đ i n h t h ầ n t h á n h h a y là
Phê

phán

sự phê phún

có t i n h

chất p h ê p h á n " [ \A . 141-

176]

K . M a x v à F . E n g e l s k h ô n g t á n đ ồ n g với P r o u d h o n c h o r à n g x à
hội ( S o c i e t y ) là m ộ t s ố đ ô n g n g ư ờ i m à n h ấ n m ạ n h đ ế n n h ữ n g
q u a n h ệ c ủ a n g ư ờ i v à i n g ư ờ i. Xà hội k h ô n g p h a i là t ổ n g s ô 'c á c cá

n l ù i t. t h e o T ừ đ i ê n X ả h ộ i h ọ c 1 8 : 3 2 3 - 3 2 4 ] l à " m ộ t t ậ p h d p n g ư ờ i
có n h ữ n g q u a n h ệ k i n h tè . c h í n h t r ị. v ă n h ó a . x à h ô i c h ặ t c h ẻ vớ i

Ilham ".
0

.2 . 2 . C ô t r u v ề ĩ i h a y t r u y è n t h ô n g ( T r a d i t i o n a l )

C ó r ấ t n h i ề u c á c h h i ể u k h á c n h a u t r o n g p h â n l o ạ i x à h ộ i.
n h iU n g n g à y n a y . n g ư ờ i t a t h ư ờ n g l ấ y t i ê u c h í h o ạ t đ ộ n g k i n h t è
r ủ n c o n n g ư ờ i cỉể c h i a (liền t r ì n h lịch s ử n h â n lo ạ i t h à n h :

- Xà hội thu lượm (hải lượm - đi săn).
- Xà h ộ i n ô n g n g h i ệ p ( t r ồ n g t r ọ t - c h ă n n u ô i).
- X à hội c ô n g n g h i ệ p (cớ giỏi h ó a).
- X à h ộ i h ậ u c ô n g n g h i ệ p ( h a y t h ờ i đ ạ i t i n học).

21


Ở V i ệ t N a m . x ã hội có t r u y è n là x à hội n ó n g n t í l n ệ ị . v a n
m inh

cổ

tru y ền

là

văn

lĩim h

tliỏn

(lã-xoin

lang

iK nral

c i li v is ti o n ) . V à n h ó a V iệ t N a m t r u y ề n t h ô n g t l n í d n g ctIíỢt .VI.1 I là
n ề n v ă n h ó a x u ấ t h i ệ n t ừ l ú c h ì n h t h à n h q u ố c g ia - ( lá n tộ-, t r à i
n h i ề u b ư ớ c p h á t t r i ể n n ộ i s i n h v à n h ữ n g á n h h ư ớ n g n g 0 Ọ! .-iinli
cho đ ế n k h i v ă n h ó a p h ư ơ n g T â v (chủ y ê u

1:1

v a n h o a Pliopí t;ic

đ ộ n g đ ế n m ộ t s ô l ĩ n h vực. N h ư v ạ y k h o à n p thrti ỵ i a n k é o lim la
t ừ x a x a c h o đ ế n c u ô ì t h ế k ỳ X IX - ( lầ u t h è ký XX (lược ix.'i liì
p h ạ m vi c ủ a x ã h ộ i cô t r u y ề n V iệt N . 1

111.

Nội l u n g m ô n sát li II.IV

c ũ n g c h ỉ m u ô n d ừ n g lạ i ỏ t h ê ứ n g x ù x à hòi c ù a n g iíờ i Việt t r ư ớ c
c u ố i t h ẻ k ỷ X IX - đ ầ u t h ê k ỷ XX. h a y l à t r ư ớ c c u ộ c g i a o t l u a V;in
hóa Đ ông - T à y diễn ra kh o ản g

1 0 0

Mâm n a ỵ .

T u y n h i ê n , g ầ n đ â y t r ê n b á o c h í ( x e m p h ụ l ụ c 111) v à t r o n g
H ội n g h ị Q u ô c t ê v ề V i ệ t N a m h ọ c ỏ

H à N ội ( 1 5 - 17 7.19*98).

t r o n g b à i V ă n h ó a V i ệ t N a i n : T r u y ề n t h ò n g v ả h i ệ n đ ạ i . lọ c g i a
H ữ u N g ọ c đ ã q u a n n i ệ m h ơ i k h á c : " C h ú n g Lôi n g h i là n é n V á n
hóa tru y ề n thố n g

c ủ a t a p h ả i b a o g ố m cả n h ữ n g y ê u tỏ p h ư ơ n g

T â y q u a v ă n h ó a P h á p ( t r ư ớ c 1 9 4 5 ). M ộ t t í n h c h ấ t h i ệ n đ ú

11

lói

đ ã x u ấ t h i ệ n t ừ s a u C á c h m ạ n g t h á n g T á m 1945" (109] V ậ y thì
n h ữ n g c â u ca d a o đ ạ i loại n h ư :
" T ừ n g à y T ã V lạ i cử a H à n
Đ à o s ô n g C u N h í, đ ắ p d ù n g B ồ n g M iê u "

c ủ a x ứ Q u ả n g , h a y cá u : " N h à tỏ i ở p h ô đ ầ u c ầ u
S ỏ n h à 21 (ĩứng đ ẩ u d u côn "
( C ầ u D o u m e r - L o n g B iên n a y - k h á n h t h à n h n ă m 19(2) cù a
H à N ộ i c ũ n g p h ả i đ ư ợ c coi là "ca d a o t r u y ề n t h ố n g " ?
Đ ó l à q u a n đ i ể m inới c ủ a m ộ t h ọ c g i á , s o n g c l u i n g ỏi x in
t u â n t h e o ý s ô đ ô n g h ọ c g iả . h ạ n c h è
t h ố n g là t r ư ớ c c ô n g c u ộ c g i a o t h o a v ă n
T ây . V iệt - P h á p .
22

c á i cổ t r u y ề n
h a y ri.iy ề n
h ó a t r u y ề n t h ố n g Dô'H}{ -


o.íỉ. D án g i a n ( ’:i tliiũ. till ngũ mà clnint; tỏi dung làm tư
hòn tliiKic ||||.IH1 tru Vun h‘H' dán gian. Nhưng "Dân gian" là gì?

Tu " !);I1I ííian" (lược (limy như một (tịnh ngừ trong các tập
Im p l u V a n Im r (lõi) Ịíiau V.II 1 l»óa ( l á n g i a n
( l ã n ỈỊICIH

Khai niệm V â n h ọ c

chỉ 1I1Ó1 xuat h i ệ n vào k h o ả n g 50 n ă m của t h ê kỷ XX

với V u N g o e P h a n

(1950). D in h G ia K h á n h . C h u X u â n D iê n

(ÌÍMÌL!) v á t u 1 9 6 7 t ừ r a n n g h ệ ( l á n g i a n d ư ợ c d u n g p h ố b i ế n , t ừ
1 9 ' / í) tií V à n h o c d à n g i a n (tược d ù n g r ộ n g rãi... ( t h e o b ả n c h é p
t a v (lu P G S T S

N g u y ề n X u â n K í n h c u n g c ấ p c h o c h ú n g tôi).

V a i l học d â n g i a n là v ă n h ọ c c ù a D â n , c ủ a D à n chúng-.
p à n t r o n g x à h ộ i q u á n c h ủ ( p h o n g k i ế n ) là n h à n h o ( k h ô n g
đi

1 Ỉ1 1

h o ặ c t h i k h ô n g đỗ. k h ô n g l à m q u a n h a y c á o q u a n - k i ể u

T a m n g u y ê n Y ê n Đ ô " q u a n c h ẳ n g q u a n t h i d ã n " ) , là n ô n g d â n , là
t h ợ t h ú c ô n g , là t i ể u t h ư ơ n g , là d â n c h à i . . .
T r o n g x ã h ộ i t h u ộ c đ ị a n ử a p h o n g k i ế n . D â n có t h ê m c ô n g
n h â n , t h ị d ã n . d â n n g h è o t h à n h t h ị . t r i t h ứ c ( n h à g iá o , n h à v ă n ,
c ô n g ( h ứ c ...).
D ố i ử n g v ỏ i V à n h ọ c d â n g i a n . V ă n h ó a d â a g i a n là v ă n h ọ c
b á c h o c . v ã n h ó a b á c h ọ c (còn gọi là v ă n h ọ c c h u y ê n n g h i ệ p , v ă n

học viết, v ă n học t h à n h v ă n . v à n hóa c h u y ê n n ghiệp, v ă n h ó a cao
(H iiíh c u l t u r e ) . . . )
C ó ý k i ế n c h o r a n g V à n h ọ c , V ă n h ó a d â n g i a n có t ừ t h ò i

côIIị! x à n g u y ê n t h ủ y . N h ư n g c ũ n g có ý k i ê n c h o r ằ n g V ă n h ọ c .
Vãn

h ó a d â n g i a n c h ỉ có t ừ k h i đ ã có N h à n ư ớ c ( t r ư ớ c đ ó c h ỉ n ê n

gọi là v à n học. v ă n h ó a c ộ n g đ ồ n g ) . G S . N g u y ễ n T ấ n Đ ắ c , n g ư ờ i

chủ triírtng V kiến sau. dã vẽ sơ ctồ về diễn trình (lịch sử) của văn
hóa đ à n g ian n h ư sau :


GS. T r a i l Q u ổ c V ư ợ n g [170] có h a i l u ậ n đ i ể m về v à n h ó a d à n gian;
- 'D â n v ạ n đ ạ i " t h ì F o lk lo r e c ủ n g v ạ n đ ạ i.
- " M ấ t d à n g i a n l à m ấ t h o n d â n t ộ c ".

L u ậ n đ i ể m t r ê n c ủ a G S . T r ầ n Q u ố c V ư ợ n g r ấ t g ầ n g ũ i vói
l u ậ n đ i ể m c ủ a G S . A l a n D u n d e s . m à t ê n t u ổ i đ ư ợ c coi là d ồ n g
n h ấ t vói n ê n F o l k l o r e h ọ c ( F o l k l o r i s t i c s ) Mỹ.
Trong

tác

phẩm

" N g h iê n

cứu

F o lk lo re "

(T he

study

of

F o l k l o r e ) . G S A l a n D u n d e s d à n h m ộ t c h ư ơ n g n ó i v ề " F o l k l o r e là
gì?"

[1 9 3 ]

và

đặc

b iệt

tro n g

tro n g

tác

phẩm

"Lý

g iả i

F o lk l o r e " ( I n t e r p e r t i n g F o lk lo re) [194]. A la n D u n d e s đ ể c ả m ộ t

c h ư ơ n g đ ể n ó i v ê "A i là D â n g i a n ? " ( W h o a r e t h e F o l k ? ) [1 9 3 : l 19]. S a u k h i p h ê p h á n n h i ề u h ọ c g i ả v à k h u y n h h ư ớ n g n g h i ô n
c ứ u F o l k l o r e coi V ă n h ọ c - v ă n h ó a d â n g i a n c h ỉ là s ả n p h ẩ m c ù a
người n h à quê. c ủ a

n g ư ờ i "vô h ọc " ( k h ô n g b i ế t c h ữ )... A l a n

D u n d e s c h o r ằ n g , t ừ lịc h đ ạ i đ ế n đ ồ n g đ ạ i . t ừ n ô n g t h ô n đ ế n
t h à n h thị, b ấ t k ỳ m ộ t c ộ n g đ ồ n g n à o c ũ n g

có F o l k l o r e (c á i " p h i

c h í n h t h ố n g " , " p h i c h í n h q u i ”, " p h i t h ể c h ế ") c ủ a m ì n h . . .
Đ ể k ế t lu ậ n . G S A la n D u n d e s nói m ộ t c â u b ấ t h ủ " W h o a re
f o l k 'ị A m o n g o t h e r s , w e a r e ! (Ai là D â n g i a n ? T r o n g n h ữ n g n g ư ờ i

k h á c n ữ a , có c h ú n g ta!).
T u y n h i ê n , c h ú n g tô i c ũ n g c h ỉ h ạ n c h ê c h u y ê n k h ả o c ù a
m ì n h q u a t ư l i ệ u c a d a o . t ụ c n g ữ cổ t r u y ề n c ủ a n g ư ờ i d â n Viột.


rh.Mi I h õ M;ìc I ỉộ - ỈÌ1 . 1 ( I m \ v u l;i n g ư ờ i bill lì ( lá n c u a c â r l à n g
( ’<> nu

T h ư m ụ ĩ

C h à i

ờ

H IK'D

B ác.

0.4. NtfiiVii Vỉvt CI r hAu t h o lỉắc Bô
0
<1.111

. 1 . 1 . V 1 ột x . n n I m i ụ i l>ỏi » i n h Đ ô n g N a m A là m ộ i n ư ớ c (ỉa

!•)('

S ị\\U Ũ

V ị(‘t

1.1 c h ủ

th ô *,

là

lin h

lio n

q u i

nil*# ih.iuli 'Ịunr gia (1.111 ỉoc (Etiỉt - Nation)

t II

các

tộ c

n g ư ờ i

v . i y n^Udi Việt

(Kinh) ià iũ?
I )<1 la lộc ng'Uni chnMii c ứ v ù u y c h à u t h ỏ c ủ a c ó c c o n s ô n g lớn.
Ib>! klnniiỊ h à n s i n h t h a n h (có lò là ỏ các* t h u n g l ũ n g ) n h ư n g là

11(11

p h a t í r i r n c á c n ế n v ã n m i n h n ô n g n g h i ệ p , đ ặ c b i ệ t là c á c r u ộ n g

điHiiĩ lu a n ư ớ c " t l ì â n g / m ò i c á n h c ò b a y " v à s ự h ì n h t h ả n h s ớ m
c:u: n h a n ư ớ c V á n L a n g - A u L ạ c ( c ũ n g có t h ể g ọ i là " liê n m i n h
t h ủ l i n h (lịa p h ư ơ n g 11 ( F e d e r a t i o n o f l o c a l c h i e f d o m s ) m à t r ư ờ n g
p l u n C o r n e l l g ọ i b a n g k h a i n i ệ m m ơ lìồ t i ê n g P h ạ n : ' V ò n g c u n g
h u y ê n n h i ệ m ” (M aiidala):
" T h u c t ì ỉ' d ứ t n ư ớ c V ă n L a n g
C á i te n

 u L ạ c d ờ i s a n g L o a T h á n h '.

N giròi V i ệ t ỏ c h â u t l ì ổ B á c Bộ có t i ế n g Viột m à k h ô n g a i x ế p
(U:Ợc n õ v à o h ộ n g ữ n à o

C ó k h o ả n g v à i t r ă m t ừ v ị cơ b ả n M ô n -

K h ' i n t 'r n h ư n g lạ i có r a t n h i ề u t ừ l i ê n q u a n đ ề n c ô n g n g h ệ v à
vàn hoa lúa nước T à y - T h a i v à r ấ t n h iề u từ vồ s ô n g b iể n v à
tin y
từ

h à i s ả n M à L a i - Đ a đ à o ( I n d o n e s i a n ) : lạ i CÒ1 1 r ấ t n h i ề u

Tạng - M i ế n v à pliĩi l ê n b é m ặ t là h ơ n 6 0 % t ừ H á n c ổ - k i m .

D á y là t à i l i ệ u n g ữ n g ồ n . T à i liệ u k h ả o cổ ch o biêt. t ừ sơ k ỳ t h ờ i
(tạ k i m k h i . c h â u t h ổ Bắc: Bò đ à d ư ợ c c h i ế m l ỉ n h , t ừ v ù n g c a o với
Phùng

N guyên

-

Đồng

Dậu

(3000

- 2500

năm

trướ c

công

n g u y ê n ) (tên v ù n g t h ấ p với G ò M u n - Đ ô n g S ơ n ( 2 5 0 0 t r . C N đ ế n