Văn hiến việt nam 2009 01

CÊÌN, KIÏÅM, LIÏM, CHĐNH
CH TÕCH HƯÌ CHĐ MINH

Tûå mònh phẫi chđnh trûúác, múái gip àûúåc ngûúâi khấc chđnh.
Mònh khưng chđnh, mâ mën ngûúâi khấc chđnh lâ vư l.
Cêìn, Kiïåm, Liïm, Chđnh lâ nïìn tẫng ca
Àúâi sưëng múái, nïìn tẫng ca Thi àua ấi qëc.
Trúâi cố bưën ma: Xn, Hẩ, Thu, Àưng.
Àêët cố bưën phûúng: Àưng, Têy, Nam, Bùỉc
Ngûúâi cố bưën àûác: Cêìn, Kiïåm, Liïm,
Chđnh.
Thiïëu mưåt ma, thò khưng thânh trúâi.
Thiïëu mưåt phûúng, thò khưng thânh àêët
Thiïëu mưåt àûác, thò khưng thânh ngûúâi.
Cêìn vúái Kiïåm, phẫi ài àưi vúái nhau, nhû
hai chên ca con ngûúâi.
Cêìn mâ khưng Kiïåm, "thò lâm chûâng nâo
xâo chûâng êëy". Cng nhû mưåt cấi thng
khưng cố àấy; nûúác àưí vâo chûâng nâo, chẫy
ra hïët chûâng êëy, khưng lẩi hoân khưng.

Kiïåm mâ khưng Cêìn, thò khưng tùng
thïm, khưng phất triïín àûúåc. Mâ vêåt gò àậ
khưng tiïën tûác phẫi thoấi. Cng nhû cấi
thng chó àûång mưåt đt nûúác, khưng tiïëp tc
àưí thïm vâo, lêu ngây chùỉc nûúác àố sệ hao
búát dêìn, cho àïën khi khư kiïåt...
Cêìn, Kiïåm, Liïm, lâ gưëc rïỵ ca Chđnh.
Nhûng mưåt cêy cêìn cố gưëc rïỵ, lẩi cêìn cố
ngânh, lấ, hoa, quẫ múái lâ hoân toân. Mưåt
ngûúâi phẫi Cêìn, Kiïåm, Liïm, nhûng côn phẫi

Chđnh múái lâ ngûúâi hoân toân.
Tûå mònh phẫi chđnh trûúác, múái gip àûúåc
ngûúâi khấc chđnh. Mònh khưng chđnh, mâ
mën ngûúâi khấc chđnh lâ vư l.
(Trđch Cêìn Kiïåm Liïm Chđnh. Thấng 6 nùm 1949.
Toân têåp Hưì Chđ Minh T.5)


VÙN HIÏËN

GIAI PHÊÍM XN

VIÏÅT NAM
Tẩp chđ xët bẫn 02 k/thấng
K chđnh ra ngây 25 hâng thấng
K chun àïì Vùn hốa - Kinh tïë ra ngây 10 hâng thấng
Giêëy phếp hoẩt àưång bấo chđ sưë 397/GP-BVHTT
vâ sưë 41/GP-SÀBS

Toâ soẩn - Trõ sûå
48 Hûúng Viïn - qån Hai Bâ Trûng - Hâ Nưåi
ÀT&Fax: 04.8210904
Email:
Vùn phông Ban chun àïì
Sưë 6 - lư 12 B Trung n - Trung Hôa - Hâ Nưåi
ÀT: (84.4) 2118229
Cú quan àẩi diïån tẩi TP.HCM
288B, An Dûúng Vûúng, Qån 5, TP.HCM
ÀT: 08.8353878

4.Lúåi thïë Viïåt Nam
NGUỴN THÏË KHOA

Cú quan àẩi diïån tẩi miïìn Trung vâ Têy Ngun
Têìng 5 Khấch sẩn Eiffel, 117 Lï Àưå, Àâ Nùéng
ÀT: 0511. 647529
Fax: 0511. 811972
Ch nhiïåm
GS Hoâng Chûúng

6.Hy vổng vïì thúâi k phất triïín rûåc
rúä ca trđ thûác Viïåt Nam
GS V KHIÏU

8.Sûå nghiïåp Trêìn Nhên Tưng
LÏ CUNG

Tưíng biïn têåp
TS Phẩm Viïåt Long

10.Cha Bưåc - núi vua Quang Trung
hốa Phêåt

Phố Tưíng Biïn têåp Thûúâng trûåc
NB Nguỵn Thïë Khoa

12.Ma xn trong ngưi nhâ nhỗ

Phố Tưíng Biïn têåp
NB Nguỵn Thïë K

TS Nguỵn Minh San
NB Trêìn Àûác Trung
Trûúãng ban Trõ sûå
NB Nguỵn Hoâng Mai
Giấm àưëc cú quan àẩi diïån tẩi TP.HCM
NB Vộ Thânh Tên
Phố Giấm àưëc cú quan àẩi diïån tẩi TP.HCM
NB Tõnh Hẫi
Thû k tôa soẩn
NB Tûâ My Sún
NB Tưë Hoa

ÀƯNG A

Trònh bây
Tûâ My Sún - Trõnh Tiïën Hng
Bòa 1:
Tranh trưí giêëy ca hổa sơ Cao Ngên Hâ
Tâi trúå phất hânh
Doanh nghiïåp sấch Thânh Nghơa
TP. Hưì Chđ Minh
In tẩi
Cưng ty in Cưí phêìn Sao Viïåt, Hâ Nưåi
Giấ:

40.000à

TRÊÌN BẪNG

41.Àïën vúái “Tiïëng lông Hûäu Ûúác”

HOÂNG BĐCH NGỔC

42.Dûúng Bđch Liïn: “Cư àún lâ sưë
phêån ca àúâi tưi”
HOÂNG ÀỊNH TÂI

46.Ùn tiïåc rau vúái nhâ vùn Nguỵn
Duy vâ chuån rau rûâng Têy
Ngun
VÙN CƯNG HNG

TRÊÌN ÀÙNG KHOA

14.Mûa xn giûäa lông thânh phưë

48.Cội lùång & Nguỵn Khoa Àiïìm

HẨ HUÌN

DÛÚNG K ANH

TRỔNG CHĐNH - THANH HÔA

50.Hoâng Viïåt vâ nhûäng tấc phêím
sưëng mậi vúái thúâi gian

17.Chúå chûä ngây Tïët

NGUỴN PHC NGHIÏÅP

18.Tiïën s giêëy vâ con tô he
PHAN CÊÍM THÛÚÅNG

52.Cấi tïn êëm lông
NGUỴN HUY THÙỈNG

20.Vùn nhên vâ ẫ àâo
NGUỴN XN DIÏÅN

24.Cêy cêìu trong àiïåu hô Nam Bưå
LÏ XN

26.Hưìn kiïíng phûúng Nam
THÂNH HIÏÅP

Hưåi àưìng Biïn têåp
Thûúång tûúáng Nguỵn Nam Khấnh - GS V
Khiïu - GS.NSND Trêìn Bẫng - GSTS Trêìn Vùn
Khï - GS Trûúâng Lûu - GSVS Hưì Sơ Võnh - NS
V Mậo - GSTS Thấi Kim Lan - NSND. TS
Phẩm Thõ Thânh - NSND Àùång Nhêåt Minh - TS
Àoân Thõ Tònh - GSTS Nguỵn Thuët Phong

38.Nghïå thåt Tìng cêìn mưåt cåc
chêën hûng múái

55.Thêåt nhû anh
LÛU HÛÚNG

58.Nguỵn Thi - bưën mûúi nùm

trûúác
NGUN NGỔC

60.Cấi uy ca Ngun Hưìng

30.Àïën khốc úã Lïå Chi Viïn!
ÀƯỴ LẬNG QN

34.Àïìn Kim Ngûu vâ cấc sûå tđch
Trêu Vâng
HƯÌ SƠ TẤ

36.Con trêu lâ àêìu cú nghiïåp
ÀƯỴ ÀÛÁC

BI NGỔC TÊËN

62.Nhûäng sûå la åtrong lâng thú viïåt
NGƯ MINH

64.Triïët gia lûä hânh Trêìn Àûác Thẫo
PHẨM THÂNH HÛNG

66.Hoâng Ty - Tâi nùng vâ nhên


K SÛÃU

cấch lúán
HÂM CHÊU

2009
100.Hiïìn Anh - Tûâ cư ch nhỗã àïën
ngưi sao mai

68.Mưåt ngûúâi hiïìn vơ àẩi

THÛ LINH

PHAN HOÂNG

72.Thao thûác giûäa àưìng bùçng
HUNH KIM

74.Nguỵn Thõ Trêm vâ giưëng la
mûúâi tó àưìng
ÀÛÁC BỊNH

76 Ưng “vua” v khđ Viïåt Nam Trêìn
Àẩi Nghơa
LÏ BẪO TRUNG

80.Tẩ Quang Bûãu - Têëm gûúng vâ
nhûäng lúâi cùn dùån côn mậi
NGUỴN LÊN DNG

82.Hưåi chổi trêu Àưì Sún
PHNG TRIÏÅU - AN KHANG

84.Vêỵn nết àểp êëy

104.Thûúng àúâi chum vẩi
NGUỴN VÙN HỔC

106. Àiïåu xoan lâng Thết
NGUỴN TËN LONG

108. Thấng Hai ài Hưåi Thùèm Cố
Ngn - Leo ni Phấ Xùng
LÏ BẤ LIÏỴU

110.Trùm nùm bïën c con àô
NGUỴN NGỔC TÛ

112.Sưng Cưn tûâ ngìn ra biïín
LÏ HOÂI LÛÚNG

116.Vïì mưåt doanh nhên dûúái cấnh
rûâng Ural
TRÊÌN THÛ ANH

120.Mai rưìi mûa tẩnh trong xn
TRÊÌN TRĐ CƯNG

86.Anh T: Cú bẫn lâ sưëng thêåt vúái
bẫn chêët con ngûúâi mònh
PHẨM THÕ NGỔC ANH

90.Hoa sên khêëu ma xn
NGỔC ANH

94.Hai cấnh ến xn ca nghïå thåt
ma Viïåt Nam
NHÊÅT ẤNH

98.Bấ Phưí nhẩc àûúâng vâ nhûäng
cung àân xn
PHẨM VIÏÅT LONG

THẤI KIM LAN

124.Tïët tha hûúng àêìu tiïn
TRÊÌN VÙN KHÏ

126.Mưåt ngûúâi Phấp u vộ cưí
truìn Viïåt Nam
MINH HẨNH

128.Cú chi cố mưåt ngây
VỘ QỤ


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

LÚÅI THÏË VIÏÅT NAM
NGUỴN THÏË KHOA

1

. Sûå kiïån GS Michael Porter,
cha àễ ca chiïën lûúåc cẩnh

tranh thúâi toân cêìu hốa, mưåt
trong nhûäng bưå ốc quẫn trõ cố ẫnh
hûúãng nhêët thïë giúái hiïån nay àïën
nûúác ta ch trò hưåi thẫo qëc tïë
“Cẩnh tranh toân cêìu vâ lúåi thïë Viïåt
Nam” vâ trao àưíi kiïën vúái Th
tûúáng Nguỵn Têën Dng, Phố Th
tûúáng Hoâng Trung Hẫi, cấc nhâ
lậnh àẩo kinh tïë, doanh nhên, hổc
giẫ lâ mưåt sûå kiïån rêët àấng ch
trong nhûäng ngây cëi nùm 2008.
Nhêån àõnh Viïåt Nam àang lâ cêu
chuån thânh cưng, tùng trûúãng êën
tûúång trong vông hai thêåp k qua
nhûng M.Porter cho rùçng nïëu vêỵn
giûä cấch lâm hiïån nay: lo bấn tâi
ngun ra bïn ngoâi (sûác lao àưång
vâ tâi ngun thiïn nhiïn), VN côn
rêët lêu múái cố thïí trúã thânh qëc gia
cố thu nhêåp trung bònh. Vïì nhốm cấc
chó sưë quẫn trõ qëc gia, Viïåt Nam
àûúåc àấnh giấ cao vïì chó sưë ưín àõnh
chđnh trõ, nhûng toân bưå 5 chó sưë côn
lẩi àïìu dûúái trung bònh: minh bẩch,
hiïåu quẫ, chêët lûúång ca cấc quy
àõnh, phấp quìn, vâ kiïím soất tham
nhng. Trong àố, hai ëu tưë àûúåc coi
lâ àùåc biïåt thêëp: minh bẩch vâ kiïím
soất tham nhng...
Múái lêìn àêìu àïën Viïåt Nam, nhûng

M. Porter àậ chûáng tỗ ưng khấ hiïíu
àêët nûúác chng ta. Trong hưåi thẫo
cng nhû cấc cåc gùåp gúä sau àố,
ưng àậ nhiïåt tònh giẫi àấp nhiïìu cêu
hỗi liïn quan àïën vêën àïì “cẩnh tranh
toân cêìu vâ lúåi thïë Viïåt Nam”. Tuy
vêåy, trûúác cêu hỗi àûúåc coi lâ mêëu
chưët nhêët: Lúåi thïë cẩnh tranh àùåc biïåt
ca Viïåt Nam hiïån nay lâ gò? M.
Porter thùèng thùỉn trẫ lúâi ngay: “Tưi
khưng biïët”. Vúái sûå thưng tụå vâ kinh
nghiïåm, Porter hiïíu rùçng khưng phẫi
ưng mâ chđnh ngûúâi Viïåt Nam múái cố
thïí giẫi àấp mưåt cấch chđnh xấc
nhêët, thûåc tïë nhêët cêu hỗi nây.
2. Nùm 2008 úã nûúác ta bùỉt àêìu
bùçng mưåt trêån rết àêåm rết hẩi lõch sûã

4

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

úã cấc tónh phđa Bùỉc, àïën gêìn cëi
nùm lâ cún àẩi hưìng thy ngay giûäa
trung têm th àư. Vâ bao trm lâ
nhûäng ẫnh hûúãng nùång nïì ca
khng hoẫng lûúng thûåc vâ khng
hoẫng tâi chđnh chûa tûâng cố ca cẫ
thïë giúái. Con thuìn Viïåt Nam vûâa

chúám ra biïín lúán àậ bõ vêy ba giûäa
phong ba bậo tưë. Nguy cú àùỉm
thuìn dûúâng nhû àậ hiïín hiïån.
Nhûng nhû hânh trònh nghòn nùm
qua, khưng hiïím nghêo nâo cố thïí
àấnh àùỉm nưíi con thuìn nây, d àố
lâ àïë chïë Ngun Mưng, 29 vẩn
qn Mận Thanh hay thûåc dên
Phấp, àïë qëc M thúâi hiïån àẩi. Àïën
k niïåm 700 nùm ngây viïn tõch trïn
àónh thiïng n Tûã ca Àûác vua Phêåt hoâng Trêìn Nhên Tưng, mưåt
trong nhûäng con ngûúâi Viïåt Nam anh
minh nhêët trong lõch sûã, chng ta lẩi
cố thïí bònh têm àổc to hai cêu thú
nhû sêëm truìn ca Ngûúâi: “Xậ tùỉc
hai phen chưìn ngûåa àấ/non sưng
nghòn thã vûäng êu vâng”. Vâ ngay
sau àố, trong àïm 28/12 vûâa qua,
khi àưåi tuín bống àấ Viïåt Nam
chđnh thûác khët phc “con ngấo ưåp”
Thấi Lan, lïn ngưi vư àõch AFF cp,
hâng triïåu ngûúâi dên cẫ nûúác àậ a
ra àûúâng, trâo nûúác mùỉt vúái rûâng cúâ
àỗ sao vâng rûåc sấng, hết vang nhû
vúä lưìng ngûåc hai tiïëng “Viïåt Nam!
Viïåt Nam!”.
3. Bẩn bê thïë giúái lẩ lng khi thêëy
ngûúâi Viïåt Nam ùn mûâng chiïëc AFF
cp nhỗ nhoi giưëng nhû ngûúâi Anh,
Braxin, Achentina, Italia ùn mûâng

FIFA cp, khiïën hổ tûúãng rùçng ngûúâi
Viïåt Nam lâ nhûäng ngûúâi cìng nhiïåt
nhêët vúái mưn tc cêìu. Nhûng bống
àấ àêu chó lâ bống àấ, gùỉn liïìn vúái
mưn thïí thao vua nây côn lâ tònh u
àêët nûúác, niïìm tûå hâo dên tưåc. Dên
tưåc Viïåt Nam chûa hùèn lâ dên tưåc
cìng nhiïåt nhêët vúái bống àấ nhûng
chùỉc chùỉn lâ mưåt trong nhûäng dên
tưåc u àêët nûúác nhêët, tûå hâo vïì dên
tưåc mònh nhêët. Vâ nhû Bấc Hưì tûâng

nối, àêy chđnh lâ sûác mẩnh lúán nhêët
gip dên tưåc ta ln vûúåt lïn trïn
nhûäng hiïím nghêo bêët trùỉc khưn
lûúâng trong tiïën trònh lõch sûã àïí tưìn
tẩi vâ phất triïín. Tûå hâo vúái quấ khûá
hiïín hấch bao nhiïu, ngûúâi Viïåt Nam
câng thûác rùçng khưng thïí sưëng mậi
vúái hâo quang ca quấ khûá, giânh
àûúåc àưåc lêåp tûå do cho dên tưåc, bẫo
vïå sûå toân vển lậnh thưí àậ khố, xêy
dûång àêët nûúác ta “àâng hoâng hún,
to àểp hún” côn khố khùn hún nhiïìu.
Chđnh vò thïë, chng ta ln trên trổng
nhûäng thânh quẫ d nhỗ nhêët trong
sûå nghiïåp cưng nghiïåp hốa, hiïån àẩi
hốa, giao lûu hưåi nhêåp ca àêët nûúác
hưm nay. Niïìm vui AFF cp lâ vêåy.
Cåc vûúåt v mưn ca HLV Calisto

vâ àoân cêìu th VN vâo lc đt hy
vổng nhêët lâm têm trđ chng ta vúä ôa
hẩnh phc vâ cng vúä ôa mưåt chên
l lúán: khi àûúåc cưí v búãi tònh u àêët
nûúác vâ niïìm tûå hâo dên tưåc, khi
phất huy cao nhêët chđ VN, trđ tụå
VN, tòm ra àûúåc “lưëi chúi VN”, con
àûúâng tûâ vûåc thùèm thêët bẩi àïën àónh
cao thânh cưng, nhiïìu khi chó trong
gang têëc.
4. Chng ta thûúâng tûå hâo dên
tưåc ta lâ mưåt dên tưåc ln “lêëy chđ
nhên thay cûúâng bẩo, lêëy àẩi nghơa
thùỉng hng tân” nhû Àẩi cấo Bònh
Ngư ca Nguën Trậi àậ viïët. Vâ
ngûúâi ta thûúâng l giẫi ngun nhên
cấc chiïën cưng hiïín hấch ca dên
tưåc tûâ cấi nhên nghơa VN, khđ phấch
VN, tinh thêìn àoân kïët VN. Nối nhû
vêåy rêët àng nhûng chûa à. Cêìn
phẫi thïm mưåt ëu tưë quan trổng: trđ
tụå VN. Sûå bûâng sấng, thùng hoa
ca trđ tụå VN tûâng gip dên tưåc ta
biïët cấch lêëy ëu thùỉng mẩnh, lêëy đt
thùỉng nhiïìu, biïët ài tùỉt àốn àêìu, biïët
cûúng nhu àng lc, lêåp nïn bao k
tđch. Trđ tụå VN tûâng thïí hiïån rûåc rúä
trong quấ khûá vúái L Thûúâng Kiïåt,
Trêìn Nhên Tưng, Trêìn Hûng Àẩo,
Quang Trung, Lï Qu, Àâo Duy Tûâ...

àïën thúâi àẩi Hưì Chđ Minh lâ Hưì Chđ


TƯÍNG BĐ THÛ NƯNG ÀÛÁC MẨNH

CH TÕCH NÛÚÁC NGUỴN MINH TRIÏËT

Chng ta phẫi xem xết, nhòn
nhêån vêën àïì úã têìm chiïën lûúåc,
quấn triïåt quan àiïím biïån chûáng,
khấch quan, nhòn thùèng vâo sûå
thêåt, phẫn ấnh àng thûåc tiïỵn àïí
àấnh giấ àng tònh hònh àêët
nûúác vâ kïët quẫ thûåc hiïån Nghõ
quët Àẩi hưåi X ca Àẫng trong
nûãa àêìu nhiïåm k qua, tòm àng
ngun nhên, rt ra nhûäng bâi
hổc kinh nghiïåm bưí đch.

Sûác mẩnh àïí chng ta vûúåt
qua nhûäng thûã thấch gay gùỉt trûúác
hïët àố lâ sûå àưìng lông hiïåp lûåc.
Câng khố khùn, thûã thấch, chng
ta câng àoân kïët, nhêët trđ, àưìng
têm hiïåp lûåc àïí vûúåt qua. Nhûäng
lc gay go nhêët, khố khùn nhêët,
tinh thêìn Viïåt Nam, húåp lûåc Viïåt
Nam lẩi câng cao hún, nố tẩo nïn
sûác mẩnh Viïåt Nam àïí chng ta
vûúåt qua thûã thấch.

Ch tõch Hưì Chđ Minh àậ dẩy:
“Dïỵ trùm lêìn khưng dên cng
chõu, khố vẩn lêìn dên liïåu cng
xong”. Nhên dên lâ lûåc lûúång
ch àẩo trong viïåc thûåc hiïån cấc
giẫi phấp; vò vêåy, phẫi thêåt sûå
phất huy dên ch, thûåc hiïån
àng phûúng chêm dên biïët, dên
bân, dên lâm, dên kiïím tra vâ
chđnh nhên dên lâ ngûúâi th
hûúãng kïët quẫ cấc giẫi phấp àố.

Minh, Vộ Ngun Giấp, Trêìn Àẩi
Nghơa, Lï Vùn Thiïm, Tẩ Quang
Bûãu, Trêìn Àûác Thẫo, Tưn Thêët
Tng... cng bao ngûúâi cố danh vâ
vư danh khấc. Cêìn khùèng àõnh dên
tưåc ta khưng nhûäng chó cố truìn
thưëng nhên nghơa, truìn thưëng anh
hng mâ côn cố cẫ mưåt truìn thưëng
trđ tụå àấng tûå hâo. Nïëu cêìn trẫ lúâi
cêu hỗi mâ cố ngûúâi àậ àùåt ra vúái M.
Porter úã trïn: lúåi thïë cẩnh tranh àùåt
biïåt ca VN lâ gò trong cẩnh tranh
toân cêìu hưm nay? Chng ta hoân
toân cố thïí trẫ lúâi: Àố lâ tinh thêìn
u nûúác ca ngûúâi VN, sûå nhên
nghơa VN vâ trđ tụå VN. Vêng, àố
thûåc sûå lâ tiïìm nùng lúán nhêët ca àêët

nûúác do bao thïë hïå àïí lẩi cho chng
ta hưm nay trong bûúác àưåt phấ tûâ
nghêo nân lẩc hêåu túái giâu cố vùn
minh. Tuy vêåy, phẫi nối rùçng àêy chó
lâ lúåi thïë úã dẩng tiïìm nùng. Khi nghe
M. Porter khuën cấo Viïåt Nam phẫi
nhanh chống vûúåt nhanh “cấi bêỵy”

cẩnh tranh bùçng lúåi thïë nhên cưng
giấ rễ vâ tâi ngun thư, thay thïë lao
àưång cêìn c bùçng lao àưång thưng
minh, con chấu mưåt dên tưåc thûúâng
tûå hâo lâ giâu thưng minh sấng tẩo
nhû chng ta khưng khỗi chẩnh lông.
Nhûng àêëy hoân toân lâ sûå thêåt. Nhû
vêåy, lúåi thïë àùåc biïåt mâ chng ta
àang cố, nhêët lâ lúåi thïë trđ tụå VN,
hiïån giúâ vêỵn àang ng qụn úã àêu àố
vâ nïëu khưng àûúåc àấnh thûác vâ
phất huy kõp thúâi, úã mûác cao nhêët,
chng ta khố cố thïí thânh cưng
trong cẩnh tranh toân cêìu thúâi kinh
tïë trđ thûác nây.
5. Nùm 2009 àậ àïën vúái dûå bấo
sệ lâ mưåt nùm cûåc k khố khùn vúái
àêët nûúác nhûng cng lâ nùm k niïåm
50 nùm ngây khai múã tuën àûúâng
Trûúâng Sún, tuën àûúâng Hưì Chđ
Minh huìn thoẩi. Àûúâng Trûúâng
Sún, àûúâng Hưì chđ Minh, nûãa thïë k

qua àậ lâ biïíu tûúång khất vổng àưåc
lêåp tûå do trong thưëng nhêët àêët nûúác

ca dên tưåc ta, biïíu tûúång ca khđ
phấch VN, trđ tụå VN, con àûúâng
biïën cấi khưng thïí thânh cố thïí.
Chúåt nhúá cêu thú àêìy tûå hâo ca
Chïë Lan Viïn:
Ưi Trûúâng Sún vơ àẩi ca ta úi
Ta tûåa vâo ngûúi kếo phấo
lïn àưìi
Ta tûåa vâo Àẫng ta lïn tiïëng hất
Sệ lẩi cố mưåt con àûúâng Trûúâng
Sún múái cng do Àẫng ta múã ra, con
àûúâng àấnh thûác vâ phất huy cao
nhêët nhûäng lúåi thïë àùåc biïåt ca dên
tưåc, diïåt trûâ tham nhng, nêng cao
tđnh minh bẩch, nêng cao hâm lûúång
trđ tụå trong lậnh àẩo ca Àẫng,
trong quẫn l àiïìu hânh ca nhâ
nûúác, trong cẫ nïìn kinh tïë vâ trong
mưỵi sẫn phêím madein Viïåt Nam.
Àêy lâ con àûúâng Trûúâng Sún
múái ca thúâi k cưng nghiïåp hốa
hiïån àẩi hốa, giao lûu hưåi nhêåp, àûa
àêët nûúác vûúåt qua nhûäng thấch thûác
hiïím nghêo, vûäng tin ài túái...

TH TÛÚÁNG NGUỴN TÊËN DNG

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

5


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

HY VỔNG VÏÌ THÚÂI K PHẤT TRIÏÍN
RÛÅC RÚÄ CA TRĐ THÛÁC VIÏÅT NAM
GS V KHIÏU

C

hng ta sưëng trong mưåt thúâi àẩi àang diïỵn ra
cåc chẩy àua úã mưỵi dên tưåc cng nhû úã mưỵi
con ngûúâi trûúác àónh cao ca trđ tụå ca nhên
loẩi. Ngây nay, liïåu trong giúái trđ thûác Viïåt Nam cố
nhûäng ai thúâ ú trûúác cåc chẩy àua nây vâ nhûäng ai
àang dưìn têm huët vâo cåc chẩy àua êëy nhû mưåt
niïìm say mï sët cåc àúâi mònh?
Cưng nghiïåp hốa vâ hiïån àẩi hốa àêët nûúác (CNHHÀH) lâ mưåt chùång àûúâng têët ëu vâ quan trổng bêåc
nhêët ca mổi dên tưåc trïn con àûúâng phất triïín. ÚÃ Viïåt
Nam, CNH- HÀH àang diïỵn ra trûúác sûå thc ếp vïì
mổi mùåt ca àêët nûúác vúái rêët nhiïìu thån lúåi vâ thấch
thûác trong bưëi cẫnh toân cêìu hốa vâ kinh tïë tri thûác
àang diïỵn ra rưång khùỉp trïn toân thïë giúái.
CNH - HÀH úã Viïåt Nam hiïån nay lâ mưåt cưng viïåc
khấ mån mâng so vúái thïë giúái. Chng ta lẩi àûáng
trûúác nhûäng khố khùn mâ trûúác àêy ba, bưën thïë k,

cưng nghiïåp hốa tẩi cấc nûúác phûúng Têy cng chûa
tûâng biïët túái. Chng ta khưng lùåp lẩi con àûúâng mâ hổ
àậ ài. Chng ta cng khưng hổc têåp àûúåc bao nhiïu tûâ

6

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

kinh nghiïåm ca hổ. Chng ta sưëng trong mưåt thúâi àẩi
mâ nïìn cưng nghiïåp trïn thïë giúái àậ phất triïín rêët cao,
trïn cú súã vêån dng nhûäng phất minh k diïåu ca
nhên loẩi trong nhûäng thêåp k vûâa qua.
Chng ta àậ vâ àang xêy dûång mưåt nïìn kinh tïë mâ
nhûäng nhên tưë cú bẫn ca nố vêỵn lâ tiïìn vưën, lâ cưng
nghïå, lâ quẫn l... Trong thïë giúái hiïån àẩi, nhûäng nhên
tưë êëy lâ cêìn thiïët nhûng khưng phẫi quan trổng nhêët.
Ngây hưm nay, cấi quët àõnh àưëi vúái mổi nïìn kinh tïë
khưng chó lâ nhûäng nhên tưë êëy mâ trûúác hïët phẫi lâ trđ
tụå ca con ngûúâi.
Lâm thïë nâo àïí cố àûúåc tiïìn vưën vâ sûã dng tiïìn
vưën mưåt cấch húåp l? Àố lâ trđ tụå.
Cố tiïìn vưën vêỵn chûa à mâ côn phẫi biïët sûã dng
mưåt cấch thưng minh nhêët nhûäng thânh tûåu ca khoa
hổc vâ cưng nghïå hiïån àẩi. Lâm thïë nâo àïí nùỉm àûúåc
cưng nghïå vâ sûã dng cưng nghïå cố kïët quẫ? Àố lâ trđ
tụå.
Cố tiïìn vưën nhiïìu, cố cưng nghïå cao, nhûng nïëu
khưng cố trònh àưå quẫn l thò bao nhiïu sûå hao tiïìn tưën

sûác chó dêỵn túái thêët bẩi mâ thưi. Lâm sao cố àûúåc mưåt
trònh àưå quẫn l thưng minh nhêët vâ cố hiïåu quẫ nhêët?
Àố lâ trđ tụå.
Têët cẫ nhûäng àiïìu nối trïn chûáng minh rùçng: Àẫng
ta àậ vư cng sấng sët khi àấnh giấ rêët cao vâ rêët
chđnh xấc vïì vai trô ca àưåi ng trđ thûác Viïåt Nam,
nhûäng ngûúâi àang nùỉm trong tay cấi k diïåu ca nhên
loẩi ngây nay: Àố lâ trđ tụå ca con ngûúâi.
Ch tõch Hưì Chđ Minh cấch àêy hún nûãa thïë k àậ
phất hiïån ra àiïìu nây khi Ngûúâi nối vïì vai trô ca vùn
hốa, trong àố cố trđ tụå ca con ngûúâi. Àố lâ“Vùn hốa
nùçm trong chđnh trõ, nùçm trong kinh tïë”. Lâm chđnh trõ
mâ thiïëu trđ tụå hay nối chung lâ thiïëu vùn hốa thò
khưng thïí thânh cưng. Lâm kinh tïë mâ thiïëu vùn hốa,
thiïëu trđ tụå thò súám mån cng thêët bẩi mâ thưi.
Quan àiïím trïn ca Hưì Chđ Minh àậ àûúåc Àẫng
Cưång sẫn Viïåt Nam lâm sấng tỗ hún nûäa khi coi vùn
hốa lâ “nïìn tẫng tinh thêìn ca xậ hưåi”, coi “khoa hổc
vâ giấo dc lâ qëc sấch hâng àêìu”.
Nhûäng quan àiïím àng àùỉn àố àậ àûúåc nêng cao
vâ c thïí hốa mưåt cấch àêìy à trong Nghõ quët 07
(khoấ X) ca Àẫng vïì trđ thûác.
Theo tưi, Nghõ quët àậ dânh nhiïìu trang àïí phên
tđch hiïån trẩng trđ thûác Viïåt Nam, nïu lïn nhûäng àống
gốp àấng kïí ca trđ thûác Viïåt Nam vâ nhûäng mùåt hẩn
chïë ca hổ. Nối tốm lẩi lâ cẫ chưỵ mẩnh vâ chưỵ ëu ca
trđ thûác.
Nïëu cêìn lâm rộ thïm nhûäng àiïìu àậ ghi trong
Nghõ quët, tưi chó xin nối thïm mưåt vâi nhû sau:

Nhûäng chưỵ mẩnh vâ chưỵ ëu mâ Nghõ quët àậ
nïu cố tđnh phưí biïën úã têìng lúáp trđ thûác trong mổi
ngânh hoẩt àưång. Nhûäng chưỵ mẩnh, chưỵ ëu êëy lẩi tưìn
tẩi úã mưỵi ngûúâi trđ thûác nhû hai nhên tưë tiïìm êín trong
mưỵi ngûúâi tri thûác. Hai nhên tưë mẩnh vâ ëu cng chõu
nhûäng tấc àưång khấch quan tûâ àúâi sưëng xậ hưåi vâ cng
tûâ thûác, tûâ àõnh hûúáng ca mưỵi con ngûúâi.
Chng ta sưëng trong mưåt thúâi àẩi àang diïỵn ra
cåc chẩy àua úã mưỵi dên tưåc cng nhû úã mưỵi con
ngûúâi trûúác àónh cao ca trđ tụå ca nhên loẩi. Ngây
nay, liïåu trong giúái trđ thûác Viïåt Nam cố nhûäng ai thúâ
ú trûúác cåc chẩy àua nây vâ nhûäng ai àang dưìn têm
huët vâo cåc chẩy àua êëy nhû mưåt niïìm say mï sët
cåc àúâi mònh? Chưỵ mẩnh vâ chưỵ ëu ca trđ thûác Viïåt
Nam trûúác hïët àûúåc tấch ra vâ trúã thânh, tưi tẩm gổi lâ
hai bưå phêån ca àưëi lêåp giûäa hai loẩi trđ thûác Viïåt Nam
hiïån àẩi.
Chưỵ mẩnh ca ngûúâi trđ thûác chên chđnh ca Viïåt
Nam lâ úã chưỵ hổ ln gùỉn cåc àúâi ca mònh vúái tiïìn
àưì ca dên tưåc. Hổ toân têm toân vûún túái àónh cao
ca phêím giấ vâ trđ tụå ca con ngûúâi. Hổ ngây àïm
suy nghơ, phất minh vâ sấng tẩo àïí mang lẩi phưìn
vinh cho Tưí qëc, danh dûå cho dên tưåc vâ lệ sưëng cho
bẫn thên mònh.
Nhûäng ngûúâi trđ thûác êëy hoân toân xa lẩ vúái mưåt bưå
phêån trđ thûác nhû Nghõ quët àậ àïì cêåp. Àố lâ nhûäng

ngûúâi giẫm st àẩo àûác nghïì nghiïåp, thiïëu thûác
trấch nhiïåm vâ lông tûå trổng, chẩy theo bùçng cêëp,
thiïëu trung thûåc vâ tinh thêìn húåp tấc, khưng thûúâng

xun hổc hỗi, thiïëu chđ khđ vâ hoâi bậo, têm trẩng
thiïëu phêën khúãi, chẩy theo lúåi đch trûúác mùỉt... Chưỵ
mẩnh ca trđ thûác Viïåt Nam khưng phẫi úã nhûäng
ngûúâi nây mâ àang ngây mưåt phất triïín úã nhûäng têìng
lúáp trđ thûác chên chđnh nhûäng hiïìn tâi ca àêët nûúác,
nhûäng vưën qu ca dên tưåc. Hổ thïí hiïån thïë mẩnh cûåc
k lúán lao ca trđ thûác Viïåt Nam. chđ vâ hoâi bậo ca
hổ àang ngây câng àûúåc bưí sung vâ cng cưë tûâ nhiïìu
phđa.
Àẫng, Nhâ nûúác vâ toân thïí nhên dên àang chúâ
mong hổ, cưí v vâ tưn vinh hổ.
Thúâi àẩi àang àùåt trûúác hổ nhiïìu thấch thûác nhûng
cng àem lẩi cho hổ nhûäng thån lúåi lúán àïí hổ vûún
lïn. Àố lâ nhûäng tiïìm nùng vư têån ca trđ tụå àang
àûúåc àấnh thûác dêåy úã con ngûúâi.
Àùåc biïåt, hổ lâ con em ca mưåt dên tưåc vûâa thưng
minh sấng tẩo lẩi vûâa ham hổc vâ hổc giỗi.
Theo tưi àố lâ nhûäng àiïím mẩnh rêët lúán àang àûúåc
chûáa àûång úã mưỵi con ngûúâi trđ thûác Viïåt Nam. Phất
huy sûác mẩnh êëy hay àïí nố li tân, àiïìu àố ph thåc
vâo phêím chêët ca mưỵi ngûúâi trđ thûác Viïåt Nam.
Trong Nghõ quët cng àậ giânh rêët nhiïìu trang àïí
nïu lïn nhûäng giẫi phấp húåp l vâ mang tđnh khẫ thi.
Nïëu cố phất biïíu vïì àiïìu nây tưi chó nïu lïn mưåt
nguån vổng tha thiïët ca tưi. Àố lâ: àưåi ng trđ thûác
Viïåt Nam cng toân thïí thanh niïn Viïåt Nam phẫi
phất huy truìn thưëng tûå cûúâng ca dên tưåc vâ hoâi
bậo lúán ca ngûúâi trđ thûác Viïåt Nam tûâ xûa àïën nay, àïí
dưìn têm huët vâ nghõ lûåc vâo cåc chẩy àua hûúáng
túái àónh cao ca trđ tụå nhên loẩi. Ta cố niïìm tûå hâo vïì

truìn thưëng anh hng vâ vùn hiïën ca dên tưåc nhûng
khưng thïí tûâ àố mâ qụn ài nhûäng mùåt ëu kếm vêỵn
côn ngûå trõ trïn nhiïìu lậnh vûåc, nhêët lâ vïì khoa hổc
cưng nghïå, vïì giấo dc vâ àâo tẩo.
Trïn nhûäng lơnh vûåc nây, tưi mong mỗi lâm thïë nâo
àïí chng ta nhanh chống àûa àûúåc hâng vẩn, hâng
chc vẩn ngûúâi Viïåt Nam ài hổc hỗi úã cấc nûúác tiïn
tiïën, xêy dûång nhiïìu trûúâng àẩi hổc cố trònh àưå ngang
têìm thïë giúái vâ múâi àûúåc hâng ngân nhûäng chun gia
úã cấc nûúác sang giẫng dẩy vâ tưí chûác nghiïn cûáu khoa
hổc cưng nghïå úã Viïåt Nam. Nïëu cấch àêy mêëy thïë k,
Pie àẩi àïë ca nûúác Nga rưìi Minh Trõ thiïn hoâng ca
nûúác Nhêåt àậ dêỵn hâng ngân thanh niïn ài theo àïí
hổc têåp vâ tòm hiïíu nûúác ngoâi thò ngây nay chng ta
lẩi àang cố à nhûäng àiïìu kiïån àïí tiïën hânh cưng viïåc
êëy vúái têìm cúä lúán hún hâng trùm lêìn.
Vúái sûå suy nghơ nối trïn, tưi tin rùçng khi Nghõ
quët ca Àẫng ài sêu vâo àúâi sưëng, khi Àẫng vâ Nhâ
nûúác thûåc sûå biïët tin dng, cưí v, phất huy mẩnh mệ
nùng lûåc sấng tẩo lúán lao ca ngûúâi trđ thûác VN, mưåt
thúâi k phất triïín rûåc rúä chûa tûâng cố ca trđ thûác Viïåt
Nam sệ múã ra.

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

7


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

SÛÅ NGHIÏÅP TRÊÌN NHÊN TƯNG
LÏ CUNG

Trêìn Nhên Tưng lâ mưåt võ hoâng àïë vơ àẩi mâ
sûå nghiïåp bao trm cẫ ba lậnh vûåc: Giûä nûúác,
dûång nûúác vâ múã nûúác. ÚÃ cẫ ba lậnh vûåc nây,
Trêìn Nhên Tưng àïìu cố nhûäng àống gốp hïët
sûác àùåc biïåt trong lõch sûã dên tưåc.

Lùng mưå Trêìn Nhên Tưng trïn ni n Tûã

V

ïì sûå nghiïåp giûä nûúác, thúâi
Trêìn Nhên Tưng, dên tưåc ta
phẫi àûúng àêìu vúái mưåt kễ
th hung hận nhêët ca thúâi àẩi: àïë
qëc Ngun Mưng. Trong vông nûãa
thïë k, phong kiïën Ngun Mưng àậ
kếo thïë giúái vâo mưåt cåc chiïën
tranh khng khiïëp. Kïët quẫ, mưåt àïë
qëc Ngun Mưng mïnh mưng
àûúåc thânh lêåp tûâ búâ Hùỉc Hẫi àïën
Thấi Bònh Dûúng. Nhûng khi àng
àêìu vúái Àẩi Viïåt, àưåi qn "bấch
chiïën bấch thùỉng" àố ba lêìn àïìu bõ
àấnh bẩi (trong àố 2 lêìn diïỵn ra dûúái
thúâi Trêìn Nhên Tưng trõ vò). Dơ nhiïn,
chiïën cưng hiïín hấch nây thåc vïì

ca cẫ dên tưåc, trong àố nưíi bêåt lïn
nhûäng danh tûúáng nhû Trêìn Hûng
Àẩo, Trêìn Quang Khẫi, Trêìn Nhêåt
Dåt, Phẩm Ng Lậo, Trêìn Qëc
Toẫn, ... Song vai trô ca Trêìn Nhên
Tưng vúái tû cấch lâ ngûúâi Tưíng chó
huy tưëi cao phẫi úã võ trđ hâng àêìu.

8

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

Tưn ẫnh ngâi Àiïìu Ngûå Giấc Hoâng

Vïì sûå nghiïåp dûång nûúác, sûå
nghiïåp ca Trêìn Nhên Tưng thïí hiïån
trïn nhiïìu mùåt. Àoẫn khc nây chó
àïì cêåp vïì sûå nghiïåp vùn hốa ca
Trêìn Nhên Tưng. Trïn lơnh vûåc vùn
hốa, cố thïí xem Trêìn Nhên Tưng lâ
mưåt trong nhûäng ngûúâi ài tiïn phong
trong viïåc sûã dng tiïëng Viïåt trong
sấng tấc vùn hổc. Cû trêìn lẩc àẩo
ph vâ Àùỉc th lêm tuìn thânh àẩo
ca lâ hai tấc phêím ca Trêìn Nhên
Tưng àûúåc viïët bùçng tiïëng Viïåt (chûä
Nưm). Mưåt võ Hoâng àïë, mưåt Phêåt
Hoâng, rêët giỗi chûä Hấn, mâ lẩi diïỵn
àẩt nhûäng tû tûúãng triïët l cao siïu

ca Phêåt giấo bùçng chûä Nưm, àùåc
biïåt lâ trong bâi Cû trêìn lẩc àẩo ph.
Tûâ kinh nghiïåm giûä nûúác trong
nhûäng thúâi k trûúác àố ca lõch sûã
dên tưåc, àưìng thúâi lâ ngûúâi lậnh àẩo
tưëi cao dên tưåc trong mưåt giai àoẩn
lõch sûã hïët sûác cam go vâ ấc liïåt,
Trêìn Nhên Tưng thûác sêu sùỉc rùçng

viïåc bẫo vïå àưåc lêåp dên tưåc khưng
tấch rúâi viïåc xêy dûång vâ phất huy
chiïìu sêu ca nïìn vùn hốa dên tưåc.
Viïåc sûã dng tiïëng Viïåt trong sấng
tấc, do àố, àưëi vúái Trêìn Nhên Tưng
tûác lâ phẫi àấp ûáng àûúåc u cêìu
phất huy tđnh àưåc lêåp dên tưåc ngay
cẫ trong vùn tûå.
Mùåt khấc, àêy àûúåc xem nhû lâ
mùåt nưíi bêåt nhêët trong sûå nghiïåp vùn
hốa ca Trêìn Nhên Tưng. Àố lâ viïåc
Trêìn Nhên Tưng àậ sấng lêåp ra phấi
Thiïìn Trc Lêm. Àêìu thïë k XII, ba
Thiïìn phấi T Ni Àa Lûu Chi, Vư
Ngưn Thưng vâ Thẫo Àûúâng dêìn
dêìn thưëng nhêët, trïn cú súã àố hònh
thânh phấi Thiïìn Trc Lêm. Àêy lâ
thiïìn phấi àêìu tiïn do mưåt ngûúâi Viïåt
Nam sấng lêåp, mâ ngûúâi àố chđnh lâ
mưåt võ hoâng àïë àûáng àêìu mưåt àêët
nûúác àậ tûâng chiïën thùỉng àưåi qn

hung hận nhêët ca thúâi àẩi. Thiïìn
phấi Trc Lêm àïì cao sûå tûå ngưå, sûå


nưỵ lûåc rên luån ca hïët thẫy mổi
ngûúâi. D xët gia hay tẩi gia, sưëng
trong cha hay úã ngoâi àúâi, miïỵn lâ
biïët tu têåp, cẫi tẩo têm tûâ ấc chuín
thânh thiïån, tûâ xao àưång chuín
thânh bònh lùång, àõnh tơnh, biïët phấ
trûâ vư minh, tham dc thò àïìu ài àïën
con àûúâng giấc ngưå. Trêìn Nhên
Tưng viïët: Dûát trûâ nhên ngậ, thò ra
tûúáng thûåc kim cûúng / Dûâng hïët
tham sên, múái lẫu lông mâu viïn
giấc / Trêìn tc mâ nïn, phc êëy câng
u hïët têëc/Sún lêm chùèng cưëc, hổa
kia thûåc àậ àưì cưng
Àiïìu quan trổng nhêët lâ Thiïìn
phấi Trc Lêm do Trêìn Nhên Tưng
sấng lêåp thïí hiïån tinh thêìn nhêåp thïë
hïët sûác mậnh liïåt. Khi xët gia, Trêìn
Nhên Tưng vêỵn quan têm àïën vêån
mïånh àêët nûúác. Trêìn Nhên Tưng àậ
chổn n Tûã lâm trung têm ca Giấo
hưåi Trc Lêm. Tẩi àêy, trïn àónh ni
n Tûã, cng vúái viïåc tu chûáng, Trêìn
Nhên Tưng cố thïí quan sất àûúåc sûå
àưång tónh ca cấc cấnh qn xêm
lùng tûâ phûúng Bùỉc xëng. Mùåt

khấc, Trêìn Nhên Tưng ài khùỉp cấc
chưën thưn dậ, khun dên bỗ nhûäng
h tc, mï tđn vâ thûåc hânh giấo l
Thêåp thiïån. Theo Trêìn Nhên Tưng
thò “sưëng mâ khưng gip gò cho àúâi lâ
àiïìu àấng hưỵ thển ca kễ trûúång
phu”. Ngay cẫ àïën thúâi àiïím trûúác
lc viïn tõch, Trêìn Nhên Tưng vêỵn
cùn dùån cấc àïå tûã rùçng: "Cấc ngûúâi
hậy xëng ni lo tu hânh, àûâng coi
sinh tûã lâ viïåc nhân". Cåc àúâi ca
Trêìn Nhên Tưng thïí hiïån mưåt cấch
sinh àưång vïì tinh thêìn nhêåp thïë
mậnh liïåt ca Thiïìn phấi Trc Lêm
n Tûã. Khi lâm vua thò thu phc
àûúåc nhên têm, "dơ nhên têm, vi k
têm" àïí àẩt cho àûúåc mc àđch tưëi
hêåu "Non sưng mn thã vûäng êu
vâng". Khi trúã thânh thiïìn sû, Trêìn
Nhên Tưng, khưng chó chun lo viïåc
"kinh kïå". Thûåc ra viïåc "kinh kïå" àưëi
vúái Trêìn Nhên Tưng cưët àïí trđ tụå
bûâng sấng nhùçm phc v nhên qìn
vúái mưåt hiïåu quẫ cao nhêët.
Nối àïën múã nûúác lâ nối àïën
"Cưng cåc Nam tiïën" ca dên tưåc
ta. Khi nghiïn cûáu "Cưng cåc Nam
tiïën" ca dên tưåc ta, Trêìn Nhên Tưng
cêìn phẫi àûúåc àùåt úã mưåt võ trđ cao
nhêët. Sau gêìn 1000 nùm bõ phong

kiïën phûúng Bùỉc àư hưå, dên tưåc ta

bûúác vâo k ngun àưåc lêåp tûâ chiïën
thùỉng ca Ngư Quìn àưëi vúái qn
Nam Hấn trïn sưng Bẩch Àùçng
(938). Tûâ àêy, vúái nhiïìu l do khấc
nhau, viïåc n ưín biïn cûúng phđa
Nam àûúåc àùåt ra. Tûâ trong mưëi quan
hïå Viïåt - Champa, lc "àưëi àêìu", lc
"àưëi thoẩi", lậnh thưí Àẩi Viïåt dêìn dêìn
àûúåc múã rưång vïì phđa Nam. Lõch sûã
àậ ghi nhêån "cåc àưëi thoẩi" giûäa hai
vûúng triïìu Viïåt - Champa do Trêìn
Nhên Tưng khúãi xûúáng lâ ngổn
ngìn dêỵn àïën cåc hưn nhên Chïë
Mên - Huìn Trên, àem lẩi cho Àẩi
Viïåt mưåt vng àêët hïët sûác rưång lúán:
Chêu Ư vâ Chêu L, tûác vng àêët tûâ
Triïåu Phong (Quẫng Trõ) àïën Duy
Xun (Quẫng Nam). Dơ nhiïn àïí cố
àûúåc "cåc àưëi thoẩi" àêìy ngoẩn
mc, Trêìn Nhên Tưng vûâa gêy dûång
thïë lûåc ca Àẩi Viïåt, vûâa tẩo cho
chđnh bẫn thên mònh mưåt uy àûác à
sûác thuët phc Champa ài theo con
àûúâng hôa bònh trong viïåc bang giao
giûäa hai qëc gia. Trong lúâi àïì tûâ cho
bûác tranh Trc Lêm àẩi sơ xët sún
àưì, Trêìn Chđ Chđnh viïët: "Cố lc Ngâi
viïỵn du hốa àưå cho cấc nûúác lên

bang, phđa Nam àïën têån Chiïm
Thânh, àậ tûâng khêët thûåc úã trong
thânh. Vua nûúác Chiïm Thânh biïët
àûúåc àiïìu àố, hïët sûác kđnh trổng múâi,
dêng cng trai lïỵ, sùỉp sùén thuìn bê,
thên hânh tiïỵn Ngâi vïì nûúác vâ àem
àêët hai Chêu lâm lïỵ cng dêng cho
Ngâi. ÊËy lâ Thêìn Chêu vâ Hốa Chêu
nay vêåy".
Sau cåc khấng chiïën chưëng
Ngun Mưng lêìn thûá hai vâ lêìn thûá
ba thùỉng lúåi, dûúái thúâi Trêìn Nhên
Tưng, thanh thïë Àẩi Viïåt lêỵy lûâng
khùỉp cội Àưng Nam Ấ mâ chổn kïë
sấch múã nûúác bùçng con àûúâng hûäu
nghõ vâ hôa bònh quẫ thêåt lâ vơ àẩi.
Búãi lệ xûa nay trong lõch sûã dên tưåc
cng nhû lõch sûã thïë giúái, viïåc múã
nûúác theo con àûúâng phi binh àao thò
hiïëm thêëy.
"Cåc àưëi thoẩi" giûäa Trêìn Nhên
Tưng vâ Chïë Mên dêỵn àïën cåc hưn
nhên lõch sûã mâ ch rïí lâ hoâng àïë
Champa vâ cư dêu lâ Cưng cha Àẩi
Viïåt. Vâ têët nhiïn, àïí cố àûúåc cåc
hưn nhên lõch sûã nây, Trêìn Nhên
Tưng àậ phẫi vûúåt qua nhiïìu trúã lûåc
khấc. Chng ta biïët rùçng Cưng cha
Huìn Trên lâ ngûúâi con gấi duy nhêët

ca Trêìn Nhên Tưng. Vûúåt qua àûúåc
nhûäng tònh cẫm thiïng liïng ca gia
àònh, Trêìn Nhên Tưng vâ con lâ
Huìn Trên àậ nïu mưåt têëm gûúng
sấng ngúâi vò àẩi cåc mâ hy sinh.
Mưåt trúã lûåc lúán hún lâ sûå k thõ
chng tưåc. Khi vêën àïì cêìu hưn ca
Chïë Mên àûúåc àùåt ra, hêìu hïët triïìu
thêìn àïìu khưng mën. Hùèn lâ triïìu
thêìn khưng hiïíu hïët nghơa ca
cåc hưn nhên, nhûng chùỉc chùỉn
trong hổ vêỵn côn vûúáng bêån sûå k thõ
chng tưåc. Mùåc dêìu vêåy, quët àõnh
Trêìn Nhên Tưng trûúác sau vêỵn
khưng thay àưíi. Thấng Sấu - 1306,
khi àûa cưng cha Huìn Trên vïì
Champa, vùn nhên trong triïìu ngoâi
nưåi phêìn lúán mûúån viïåc vua Hấn
àem Chiïu Qn gẫ cho Hung Nư,
lâm bâi thú Nưm àïí mâ móa mai, chï
cûúâi. Khưng phẫi lâ ngêỵu nhiïn mâ
xët hiïån nhûäng cêu ca nhû:
Tiïëc thay cêy qụë giûäa rûâng/Àïí
cho thùçng Mấn, thùçng Mûúâng nố leo
Hóåc:
Tiïëc thay hẩt gẩo trùỉng ngêìn/Àậ
vo nûúác àc lẩi vêìn lûãa rúm
Vûâa lâ Thấi thûúång hoâng, vûâa lâ
mưåt võ thiïìn sû un thêm Phêåt hổc,
Trêìn Nhên Tưng àậ thêëm nhìn sêu

sùỉc tinh thêìn bònh àùèng chûáa àûång
trong giấo l Phêåt giấo: "Khưng cố
àùèng cêëp trong dông mấu cng àỗ;
khưng cố àùèng cêëp trong giổt nûúác
mùỉt cng mùån", nïn trúã lûåc ca sûå k
thõ chng tưåc úã Trêìn Nhên Tưng àậ bõ
loẩi bỗ mưåt cấch tuåt àưëi. Vâ cåc
hưn nhên k th àố àûúåc tẩo dûång
trong mưåt tinh thêìn nhû vêåy.
Viïåc múã nûúác vûúåt qua àêo Hẫi
Vên àem lẩi cho Àẩi Viïåt hai cûãa
biïín: Tû Hiïìn vâ Àâ Nùéng, sêu vâ
thån lúåi cho thy qn, kïët húåp vúái
ni cao hiïím trúã khưng chó gốp phêìn
bẫo vïå biïn cûúng phđa Nam mâ hún
thïë nûäa nố àậ múã ra bûúác phất triïín
múái trong chiïën lûúåc Nam tiïën ca
dên tưåc ta. Cố thïí xem àêy nhû lâ
bûúác then chưët ca quấ trònh Nam
tiïën. Tûâ àêy dông Nam tiïën ca
ngûúâi Viïåt ngây câng dưìn dêåp nhû
mưåt cún thy triïìu àang cìn cån
dêng lïn. Chûa àêìy mưåt thïë k sau
khi Ư L sấp nhêåp vâo Àẩi Viïåt thò
Hưì Qu Ly àậ cố thïm Thùng Hoa vâ
Tû Nghơa. Thïm nûãa thïë k nûäa, Lï
Thấnh Tưng àậ cùỉm mưëc trïn ni Àấ
Bia úã Ph n...

VÙN HIÏËN

VIÏÅT NAM

9


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

CHA BƯÅC
NÚI VUA QUANG TRUNG
HỐA PHÊÅT
ÀƯNG A

Nïëu Gô Àưëng Àa lâ àõa danh ghi lẩi dêëu êën àẩi thùỉng ma xn K Dêåu 1789 quết sẩch 20 vẩn qn xêm lûúåc Thanh ra
khỗi búâ cội àêët nûúác ca anh hng dên tưåc Quang Trung - Nguỵn Hụå thò mưåt ngưi cha nhỗ nùçm trïn àêët phûúâng
Khûúng Thûúång, qån Àưëng Àa, cha Bưåc lẩi lâ núi thïí hiïån niïìm tin u tûå hâo ca ngûúâi dên Thùng Long - Hâ Nưåi vúái
ngûúâi anh hng ấo vẫi kiïåt xët, núi vua Quang Trung hốa Phêåt trong lông nhên dên th àư àêët nûúác tûâ gêìn 200 nùm
qua.

C

ha Bưåc cố tïn lâ Sng Phc tûå, hiïåu lâ Thiïn
Phc. Cố tâi liïåu cho rùçng Cha Bưåc cố tûâ àêìu
thïë k XI àïën thïë k XVII, Cha tổa lẩc giûäa
cấnh àưìng Khûúng Thûúång, gêìn Gô Àưëng Àa - cûãa
ngộ chiïën lûúåc ra vâo kinh thânh Thùng Long mẩn
phđa Têy Nam.
Xûa kia Cha Bưåc thåc khu vûåc qn àưåi ca vua
Quang Trung khi tiïën vâo bao vêy tiïu diïåt mêëy mûúi
vẩn qn xêm lûúåc Mận Thanh. Trong trêån àấnh qn
Thanh tiïu diïåt àưìn Khûúng Thûúång, cha bõ chấy, bõ

phấ hu nùång nïì. Sau khi àẩi thùỉng qn Thanh, vua
Quang Trung àậ cho xêy dûång, tưn tẩo lẩi cha. Cha
lâ núi àïí thúâ phêåt nhûng vò nùçm úã giûäa bậi chiïën
trûúâng ca trêån Àưëng Àa nïn tûâ àố Cha Bưåc côn lâ
núi thúâ cng nhûäng vong hưìn àậ hy sinh trong trêån
chiïën lõch sûã nây, ghi nhúá chiïën cưng oanh liïåt ca
qn vâ dên ta trong thúâi àẩi Quang Trung.
Cha Bưåc

10

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

Ngoâi nhûäng àùåc àiïím chung ca mưåt ngưi cha,
Cha Bưåc côn cố nhûäng nết khấc biïåt mâ chng ta
khưng hóåc hiïëm gùåp úã nhûäng ngưi cha khấc nhû:
ngoâi thúâ tûúång Phêåt, cha côn thúâ tûúång Àûác Ưng.
Sau nây ngûúâi ta khùèng àõnh chùỉc chùỉn àố lâ tûúång
vua Quang Trung nhúâ nhûäng chûáng cûá thuët phc.
Khi nhâ Têy Sún sp àưí, nhâ Nguỵn àân ấp, truy
quết khùỉp núi, àïí trấnh sûå khng bưë gùỉt gao ca triïìu
Nguỵn, nhên dên àậ bđ mêåt àc tûúång vua Quang
Trung àûa vâo thúâ vúái tïn lâ tûúång Àûác Ưng. Nhên
dên àậ bđ mêåt tẩc dông chûä ''Bđnh Ngổ tẩo Quang
Trung tûúång'' vâo sau bïå tûúång. Cấc nhâ sûã hổc àậ xấc
àõnh àûúåc Bđnh Ngổ lâ nùm 1846. Trong mưåt lêìn quết
dổn, chónh trang lẩi cha ngûúâi ta àậ phất hiïån ra
dông chûä nây.
Tûúång vua Quang Trung àûúåc thúâ úã bïn phẫi bấi

àûúâng, úã giûäa lâ vua Quang Trung, hai bïn lâ cêån thêìn
Ẫnh: Nhêåt Ấnh


Tûúång vua Quang Trung trong cha Bưåc

Ngư Thò Nhêåm vâ Ngư Vùn Súã, vua vúái vễ mùåt nghiïm
nghõ, mònh mùåc hoâng bâo, mang àai ngổc, m bònh
àđnh kiïíu xung thiïn. Àiïìu àấng ch ca cm tûúång
nây lâ Vua Quang Trung vúái mưåt chên ài hâi, mưåt
chên àïí ra ngoâi, cho thêëy vua vûâa trang nghiïm
nhûng cng ung dung, gêìn gi vúái bïn dûúái. Côn hai
võ àẩi thêìn thò nghiïng mònh nhû àang chúâ lïånh.
Nùm 2005, tưi cố àïën thùm Bẫo tâng Quang Trung
úã Têy Sún, Bònh Àõnh, lẩi bùỉt gùåp ''bưå ba nây''. Ngûúâi
ta bẫo nhốm tûúång àố àûúåc mư phỗng tẩi Cha Bưåc.
Viïåc phất hiïån vâ àc tûúång mư phỗng àố cho chng
ta mưåt nết nhòn múái nhûng khưng xa lẩ vúái ngûúâi anh
hng ấo vẫi cúâ àâo. Sûå gêìn gi, giẫn dõ nhû nhûäng
ngûúâi bònh dên chên àêët, hònh ẫnh mâ ta chó cố thïí
thêëy àûúåc úã nhûäng ưng vua vưën xët thên tûâ nưng dên
ấo vẫi. Àiïìu àố khưng chó àún giẫn lâ khi tẩc tûúång,
ngûúâi ta cưë tònh lâm khấc àïí trấnh sûå kiïím duåt. Mâ
trïn hïët, àố lâ mưåt nết cûúâi trong sấng, gêìn gi ca
vua tưi nhâ Têy Sún.
Àiïìu àùåc biïåt nûäa lâ bûác hoânh phi àûúåc treo trûúác
ban thúâ vua Quang Trung, vúái 4 chûä ''Uy phong lêỵm
liïåt''. Àêy àûúåc xem lâ àiïìu lẩ trong mưåt ngưi cha vò
trong cha chng ta thûúâng thêëy sûå thanh bònh, tơnh
tẩi. Bûác hoânh phi thïí hiïån àûúåc phong thấi ca ngûúâi

anh hng Quang Trung. Vâ àưi cêu àưëi bïn tûúång vua
Quang Trung: ''Àưng l vư trêìn àẩi àõa sún hâ lûu
àưìng v/ Quang Trung hoấ phêåt tiïíu thiïn thïë giúái
chuín phong vên''. Tẩm dõch lâ: "Cûãa àưång khưng
bi trêìn, nïìn cưåt côn àêy giûäa ni sưng rưång lúán/
Quang Trung hoấ Phêåt, giố mêy chuín cẫ thïë giúái
dûúái trêìn". Têët cẫ thïí hiïån sûå ngûúäng mưå, thânh kđnh,

tûå hâo ca ngûúâi dên th àư àưëi vúái ngûúâi anh hng
dên tưåc.
Hiïån nay khi vận cẫnh cha, chng ta vêỵn thêëy dêëu
tđch Hưì tùỉm tûúång. Tûúng truìn trûúác àêy hưì rưång
bẩt ngân, khi nghơa qn Têy Sún hẩ àưìn Khûúng
Thûúång àậ àïí cho àân voi nùçm, tùỉm úã àêy. Tûâ àố hưì
cố tïn lâ Hưì tùỉm tûúång. Khi hỗi thùm nhûäng ngûúâi àïën
vận cẫnh cha àïìu biïët àïën Hưì tùỉm tûúång, nhêët lâ
nhûäng ngûúâi giâ, sùén sâng say sûa kïí lẩi sûå tđch vïì hưì,
cha trong niïìm tûå hâo. Trẫi qua bao biïën cưë lõch sûã,
hưì giúâ chó côn nhû mưåt cấi ao nhûng cng à àïí chng
ta hònh dung ra àûúåc phêìn nâo khđ thïë chiïën thùỉng,
lâm ch ca àoân qn Têy Sún. Ngoâi Hưì tùỉm tûúång,
úã phđa sau cha ngûúâi ta côn thêëy mưåt cấi gô, àố lâ núi
chưn cêët nhûäng nghơa qn àậ ngậ xëng àïí lâm nïn
chiïën thùỉng Àưëng Àa oanh liïåt.
Sau khi phất hiïån têëm bia àïì Niïn hiïåu Quang
Trung tûá niïn (1792), quẫ chng àc thúâi Cẫnh Thõnh
vâ nhûäng hiïån vêåt thïí hiïån lông ngûúäng mưå ca nhên
dên àưëi vúái ngûúâi anh hng dên tưåc Quang Trung...
Ngây 13-1-1964 Bưå Vùn hoấ thưng tin cưng nhêån Cha
Bưåc lâ di tđch lõch sûã vùn hoấ, àïí àúâi àúâi con chấu nhúá

àïën ngûúâi Anh hng ấo vẫi - võ vua lưỵi lẩc ca lõch sûã
Viïåt Nam.
Àûúåc thúâ ngûúâi anh hng dên tưåc Quang Trung lâ
mưåt vinh dûå lúán ca cha. Tûâ khi phất hiïån chđnh xấc
nhâ cha cố tûúång thúâ vua Quang Trung, Cha Bưåc
àûúåc nhiïìu ngûúâi quan têm thùm viïëng. Nhên dên
thûúâng àïën tïë lïỵ thïí hiïån lông biïët ún ngûúâi anh hng
dên tưåc. Cng xët phất tûâ lông biïët ún thânh kđnh mâ
nhiïìu ngûúâi àậ lâm thú, ghi bt tđch, cêu àưëi àïí thïí
hiïån lông ngûúäng mưå ca mònh, hiïån vêỵn côn lûu giûä
tẩi cha. Tiïu biïíu nhû thú ca sû thêìy V Thanh
Un: ''Sûå nghiïåp Têy Sún hiïín hấch thay/ Lưi àònh
cún nưíi nûúác bònh ngay/ Miïëu thanh kïë diïåu n sưng
ni/ Cha Bưåc cú thêìn chuín giố mêy/ Nûúác Viïåt,
tïn truìn vang v tr/ Dông Hưìng tiïëng Viïåt khết
àưng têy/ Cën vâng chối lổi thiïn oanh liïåt/ Dên tưåc
anh hng nưëi mậi àêy''.
Àùåc biïåt khi àưìng chđ Trûúâng Chinh àïën viïëng
thùm cha àậ àïí lẩi bt tđch ca ngúåi sûå nghiïåp oanh
liïåt ca vua Quang Trung vâ niïìm tûå hâo vïì thúâi àẩi
Têy Sún. Àưìng thúâi nhùỉc nhúã thïë hïå sau phẫi xûáng
àấng vúái niïìm tûå hâo àố. Hiïån nay bt tđch àố vêỵn
àûúåc treo trang trổng tẩi cha: ''Hâo khđ Têy Sún toẫ
ni sưng/ Anh hng ấo vẫi phêët cúâ hưìng/ Cûáu dên
dûång nûúác n búâ cội/ Sûå nghiïåp mn nùm tẩc ni
sưng/ Con chấu ngây nay rêët tûå hâo/ Phất huy truìn
thưëng chđ câng cao/ Nûúác non hng vơ, hoa thúm
ngất/ Bậo tấp qua rưìi, àểp biïët bao''...
Hùçng nùm cûá vâo ngây 5 thấng Giïng êm lõch, khi
cẫ nûúác tûng bûâng k niïåm chiïën thùỉng Àưëng Àa, thò

tẩi Cha Bưåc tiïën hânh lïỵ dêng hûúng àïí tïë lïỵ nhûäng
anh hng nưng dên khúãi nghơa. Àùåc biïåt lâ ngûúâi anh
hng dên tưåc Quang Trung -Nguỵn Hụå.

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

11


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

Lâng Àiïìn Trò, Qëc Tën, Nam sấch, Hẫi Dûúng qụ nhâ ca tấc giẫ

MA XN
TRONG NGƯI NHÂ NHỖ
TRÊÌN ÀÙNG KHOA

N

hâ ca nhûäng nưng dên àưìng bùçng Bùỉc Bưå
thûúâng rêët giưëng nhau. D tûúâng àêët mấi
gianh, hay tûúâng xêy mấi ngối, hóåc nhâ
bïtưng mấi bùçng thò cng thûúâng chó cố ba gian. Ca
dao xûa: “Ba gian nhâ ra loâ xoâ”. Rưìi Nguỵn Bđnh:
Gốc sên vâ vûúân nhận àậ ài vâo têåp thú
Gốc sên vâ khoẫng trúâi ca Trêìn Àùng Khoa

12

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

“Ba gian àêìy cẫ ba gian nùỉng chiïìu”. Trong ba gian
nhâ êëy, gian giûäa lâ gian quan trổng nhêët. Àố lâ gian
thúâ tưí tiïn, cng lâ gian dng àïí àưëi ngoẩi. Têët cẫ
nhûäng gò sang trổng nhêët ca gia àònh àïìu àûúåc
“chûng” ra úã àêy. Bẫng Gia àònh vễ vang. Bùçng Tưí

Trong khung cûãa sưí - núi Trêìn Àùng Khoa
thûúâng ngưìi lâm thú thúâi niïn thiïëu

Trêìn Àùng Khoa vâ mể trûúác cùn bïëp nhỗ (ẫnh
chp Tïët Tên T 2001)


qëc ghi cưng. Rưìi giêëy khen, bùçng khen. Rưìi hoânh
phi, cêu àưëi. Rưìi t chê, t gûúng. Sau ư kđnh t lâ
nhûäng bưå cưëc pha lï, nhûäng vỗ chai rûúåu Têy àûúåc sûu
têìm úã rêët nhiïìu núi. Vỗ chai cng thânh vêåt trang trđ.
Búãi àố lâ nhûäng àưì ngoẩi àùỉt tiïìn. Trưng rộ ra lâ mưåt
gia àònh giâu cố. Nhûng àố lâ cấi giâu ẫo, chó phư ra,
khoe vúái thiïn hẩ. Côn àúâi sưëng thûåc ca cẫ gia àònh
lẩi chòm khët úã gian bïn. Àố lâ gian bìng quanh
nùm tưëi mô. ÚÃ àố lónh kónh nhûäng êu mëi, lổ mùỉm,
rưìi chum khoai, vẩi gẩo, rưìi nhûäng têëm ấo tậ, vùỉt trïn
cêy sâo treo bïn tûúâng. Mi êím mưëc. Mi ca trùm thûá
lûu cûäu. Chõu khưng thïí phên biïåt àûúåc mưåt cấch rẩch
rôi. Chó biïët àố lâ mi ca sûå sưëng.
Cùn nhâ ca tưi cng vêåy. Thã xûa lâ nhâ ba gian

mấi rẩ. Nố cng hao hao nhû nhâ anh Pha, chõ Dêåu.
Nùm 1972, bưë mể tưi múái dûång àûúåc thânh nhâ ngối ba
gian. Cùn nhâ chó xêy bùçng mưỵi mưåt bao ximùng trưån
vúái vưi cất. Vêåy mâ khưng hiïíu sao, nố vêỵn tưìn tẩi
àûúåc àïën bêy giúâ.
Ngây xûa, khi tưi côn lâ mưåt cêåu bế, nhûäng ngây
cëi nùm ấp Tïët rêåm rõch lùỉm, cẫ nhâ chín bõ lấ dong,
gẩo nïëp trûúác àố àïën mêëy ngây. Rưìi gối bấnh, låc
bấnh, thûác sët àïm, chúâ ùn miïëng bấnh chûng àêìu
tiïn. Giêy pht êëy sûúáng lùỉm. Ngûúâi bêån nhêët nhâ vâo
dõp Tïët lâ mể tưi. Ngây cëi nùm, chiïìu 29 Tïët, mể tưi
thûúâng pha mưåt thng nûúác vưi, båc ngổn chưíi rúm
gổn lẩi, rưìi bẫo tưi ra quết vâo gưëc cấc cêy. Tưi rêët ngẩc
nhiïn. Mể tưi bẫo: “Àïí sùỉm ấo múái cho cêy cưëi. Ngây
Tïët, mònh mùåc ấo múái, thò cêy cưëi nố cng àûúåc mùåc ấo
múái chûá!”. Thïë lâ tưi ra vûúân, lổ mổ quết nûúác vưi lïn
tûâng gưëc cêy. Cêy bûúãi, cêy dûâa, cêy cau, cêy na, cêy
mđt... Sấng mưìng mưåt, àng lâ ngây àêìu nùm múái,
nûúác vưi àậ khư, cẫ khu vûúân nhâ tưi sấng rûåc lïn,
tûng bûâng trong mâu trùỉng àưìng phc ca cêy cưëi.
Bûäa cưỵ tên xn, mể tưi cng lẩi xễ thûác ùn ra, chia lâm
nhiïìu phêìn, phêìn nâo cng cố àêìy à cấc mốn xưi,
chê, thõt, miïën, dûa hânh... rưìi bẫo tưi cho gâ, lúån, chố,
mêo cng ùn. Ngûúâi ùn mốn gò thò nhûäng con vêåt ni
trong nhâ cng àûúåc ùn nhûäng thûá êëy. Mể tưi bẫo:
“Mònh cố Tïët, chng nố cng phẫi cố Tïët chûá!”.
Mưåt tưëi, mể tưi bẫo tưi ra vûúân hấi trêìu, nhúá vùån to
ngổn àên, àïí cêy trêìu nhêån ra ch khưng phẫi lâ kễ
trưåm. Trûúác khi hấi, phẫi nối: “Trêíu trêíu trêìu trêìu.
Mây lâm cha tao. Tao lâm cha mây. Tao khưng hấi

ngây. Thò tao hấi àïm. Tónh dêåy cho tao hấi”. Mể tưi
bẫo, ngây xûa mể tưi hấi trêìu àïm, bâ tưi cng dùån thïë,
khưng nối nhû vêåy, giân trêìu sệ li. Tưi chùèng biïët àêëy
cố phẫi lâ cêu ca dao khưng, hay chó lâ cêu vê mể tưi
nghơ ra àïí dẩy tưi. Khi bâ ngoẩi tưi mêët, mể tưi xế chiïëc
khùn tang ra thânh hâng trùm mẫnh nhỗ: “Con hậy ra
àeo tang cho nhûäng cêy cưëi ài, khưng cêy nố hếo li
mêët. Bâ mêët rưìi, con thêëy cêy cưëi nố cố bìn khưng?”.
Thïë lâ tưi lẩi ra vûúân, li ci àeo tang cho tûâng cêy
trêìu, cêy cau, cêy na... Trong con mùỉt rưi, cêy cưëi, trêu
bô, gâ lúån, chố mêo cng cố niïìm vui, nưỵi bìn nhû

nhûäng con ngûúâi. Tònh cẫm êëy, tưi tiïëp nhêån àûúåc tûâ
mể. Tiïëp nhêån rêët tûå nhiïn vâ nối ra trong nhûäng bâi
viïët ca mònh cng rêët tûå nhiïn. Lc êëy, tưi hoân toân
khưng biïët àố lâ th phấp nhên hoấ úã trong nghïå
thåt. Mể tưi cng khưng cố àõnh dẩy tưi lâm nghïå
thåt. Vò bâ chûa tûâng àûúåc cùỉp sấch àïën lúáp ngây
nâo. Mậi àïën sau nây tưi múái hiïíu mể tưi. Àố lâ khi cấc
anh chõ tưi cố con. Mể tưi dùån: “Chng mây phẫi dẩy
cấc con u thiïn nhiïn, u cêy cưëi vâ cấc con vêåt
trong nhâ. Mưåt àûáa trễ bễ ngổn cêy non múái trưìng, bùỉn
chïët con chim àang bay, hay phang gậy chên con gâ,
con chố thò sau nây lúán lïn chng sệ lâm àiïìu ấc àưëi
vúái con ngûúâi...”
Mêëy chc nùm qua rưìi, nhûäng bâi hổc àêìu àúâi êëy
ca mể tưi àưëi vúái tưi rêët thêëm thđa. Nùm nay mể tưi àậ
ngoâi 80 tíi nhûng bâ c vêỵn úã qụ vúái cêy cưëi, vûúân
tûúåc, lúån gâ, sưëng bùçng tiïìn trúå cêëp ca con cấi. Cấc
con àïìu cố nhâ cao cûãa rưång úã thânh phưë cẫ nhûng mể

tưi khưng ra úã phưë. Bâ c khưng chõu nưíi sûå ưìn âo,
phưìn tẩp ca phưë phûúâng. C bẫo: “Tao sinh ra úã àêy,
sưëng úã àêy thò cng chïët úã àêy thưi”. Mể tưi khưng ra
phưë, mâ mêëy anh em tưi cng khưng thïí vïì qụ àûúåc,
nïn bâ chõ gấi tưi phẫi tr lẩi úã qụ àïí chùm sốc bưë mể
giâ. D bêån bõu cưng viïåc àïën àêu, thấng nâo tưi cng
vïì qụ. Rưìi Tïët nâo cng vïì. Cố lêìn, chiïìu 29 Tïët tưi vïì,
thêëy cêy cưëi trong khu vûúân nhâ tưi àậ trùỉng xoấ mưåt
mâu àưìng phc Tïët nhû nùm nâo. Tưi ngẩc nhiïn quấ,
vò nhâ tưi khưng côn trễ con nûäa. Cấc chấu nưåi, ngoẩi
ca bưë mể tưi cng àïìu ài hổc xa, rưìi cng theo nhau
ra thânh phưë úã cẫ. Mể tưi cûúâi: “Mể quết hưm qua àêëy.
Quết thïë cho cấi vûúân nố êëm. Nhû cấc con vêỵn côn bế
tđ, vêỵn lùng xùng rđu rđt úã nhâ...”.
Mể nhâ thú Trêìn Àùng Khoa.

Ẫnh trong bâi: Dûúng Minh Long

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

13


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

mûa xn
GIÛÄA LÔNG
THÂNH PHƯË
HẨ HUÌN

I
Nhûäng ma xn trûúác, khi côn úã giûäa mưåt vng qụ
n tơnh, nùm nâo cng vêåy tưi àïìu dânh mưåt, hai ngây
cëi nùm ài àêu àố, khỗa vâo dông thúâi gian bưån bïì
cưng viïåc tòm vïì cho mònh mưåt khoẫng lùång àïí nghe
nhûäng k niïåm tûå trong sêu thùèm tûâ miïìn k ûác cûåa
qåy thûác dêåy. Tưi lang thang ra bïën sưng ngùỉm con àô
lùång lệ cùỉm sâo àúåi khấch, ngùỉm dông sưng àậ ài qua
ma mûa l cìng nhiïåt nhûng cng àêìy xưëc nưíi nhû
àúâi ngûúâi ài qua tíi trễ bêy giúâ xanh trong dông nûúác.
Tưi lang thang ra cấnh àưìng lâng ngùỉm cêy àa giâ trú
trổi bïn cưìn hoang, ngân ngân lấ vêỵy giố vïì têm sûå mâ
khưng hïët nưỵi cư àún. Tûâ ngây chuín lïn thânh phưë tưi
khưng côn dânh cho mònh àûúåc khoẫng lùång mưång mú
àố nûäa. Àûúâng phưë khưng phẫi lâ con àûúâng lâng dânh
cho nhûäng bûúác chên phiïu lậng. Nhiïìu lêìn ài trong
cưng viïn vâo àïm mûa lẩnh cëi nùm tưi bìn bậ

14

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM


ngùỉm nhûäng gưëc cêy xâ cûâ trùỉng nhúåt àûáng nghiïng
bïn cấc lưëi môn àen ngôm nghe lông mònh êím ûúát vâ
nghe cẫ tiïëng thúã dâi ca k niïåm xûa. Khưng côn
cẫnh ni sưng àùåt bây mêm tiïåc thiïn nhiïn múâi khấch
tao nhên àïí rệ lưëi vâo miïìn k ûác tưi chú vú, ht hêỵng

giûäa nhõp àiïåu gêëp gấp , hưín hïín ca phưë phûúâng.
Mưåt lêìn ài trong cưng viïn nhû thïë bưỵng nhiïn sau
lûng tưi vang lïn tiïëng bûúác chên lïåt sïåt, miïët dâi
xëng mùåt àûúâng ca àưi dếp lï chùỉc gốt àậ quấ môn.
Tưi ngoẫnh lẩi. Àố lâ ngûúâi úã cng con hễm nhỗ vúái tưi
- Mưåt ưng giấo giâ vïì hûu cố cåc sưëng khưng lêëy gò
lâm dû dẫ. ÚÃ cng hễm, thónh thỗang gùåp nhau tưi chó
châo lêëy lïå, khưng mùån mâ lùỉm. Tưi nghe ngûúâi ta nối
ưng nây khố tđnh, sưëng khếp mònh vâ côn chi li tûâng
àưìng dûa àưìng mëi. Chúi àâo tïët nùm nâo ưng cng
chổn vâo thúâi àiïím chúå tân àïm giao thûâa khi àûúâng
phưë àậ quẩnh quệ bống ngûúâi mua hoa vâ nhûäng
ngûúâi bấn hoa àâo chó côn cấch bấn àưí bấn thấo,bấn rễ
nhû cho khưng àïí kõp vïì àốn nùm múái. Sau nây tòm
hiïíu k tưi múái vúä lệ ưng giấo giâ ài chúå tân àïm ba
mûúi tïët khưng phẫi nhùçm mua hoa rễ nhû lúâi vo ve
thệ thổt ca mêëy qu bâ rưỵi viïåc .Tûúãng àậ hổc ngân
cën sấch, thû sún xët lưå, sânh sỗi thûúãng hoa vổng
nguåt tưi vêỵn ngúä ngâng trûúác lưëi chúi hoa xn ca
ưng giấo giâ. Nhûäng ngûúâi cưët cấch thanh cao thò u
thđch hoa mai . Loâi hoa bùng cú cưët ngổc tûå nhiïn
hûúng, khinh giấ lẩnh d núã trïn sûúân ni àấ, khưng
lôe loểt sùỉc mâu, khưng ganh àua vúái trùm loâi hoa
khấc. Hoa àâo mang cưët cấch giưëng hoa mai nhûng
côn nưìng êëm hûúng võ qụ nhâ. Ưng giấo giâ chúi hoa
khưng hùèn chó u cưët cấch ca hoa mai hoa àâo . Àïm
ba mûúi tïët ưng chêåm rậi, lùång lệ ài sët dậy hâng hoa.
Ưng biïët chđnh xấc hoa nâo do ngûúâi bn tûâ núi khấc
mang àïën , hoa nâo do ngûúâi trưìng tûå chùåt mang bấn
àïí lo trang trẫi ba ngây tïët. Mưỵi nùm ưng àïìu búát mưåt

sưë tiïìn tûâ nhûäng àưìng lûúng hûu eo hểp dânh cho
ngûúâi bấn hoa cố khn mùåt rêìu rơ nhêët mưåt sûå bêët
ngúâ th võ. Khưng lûúån lúâ mùåc cẫ ưng lùèng lùång àûa
tiïìn mua hoa vâo nhûäng pht giêy cëi cng ca
phiïn chúå khi mâ àûúâng phưë àậ quẩnh quệ bống
ngûúâi mua hoa. Cố ngûúâi bấn hoa ngẩc nhiïn thêëy ưng
àûa tiïìn nhiïìu hún giấ àôi bấn búát lẩi tiïìn cho ưng
hóåc biïëu thïm ưng mưåt àưi cânh ưng àïìu lùỉc àêìu cẫm
ún.

giẫi thđch: Cung Trêìn lâ cấch nối lấi. Cung Trêìn lâ Trên
cng. Tûác lâ chên àậ bûúác àïën àûúâng cng nïn múái
phẫi lâm nghïì cho thụ sấch c khưën khố nây. Tưi lẩi
giẫi nưm theo cấch ca tưi. Cung Trêìn nghơa lâ chên
thânh cng bẩn àổc. Búãi cấi dông chûä nhâ sấch Cung
Trêìn àùỉp bùçng xi mùng, àûúåc khẫm chi chđt nhûäng
mẫnh gûúng vúä êëy cûá ấm ẫnh tưi, bấm riïët lêëy tưi ài
vâo têån trong giêëc ng. Nhiïìu àïm mûa nhoang
nhoấng sêëm chúáp, tưi thêëy dông chûä khẫm bùçng
gûúng vúä êëy bùỉt sấng ấnh sấng trúâi cûá loế trùỉng, ấnh
rûåc lïn trong àïm tưëi mõt mng. Ưng ch hiïåu sấch
chùèng phẫi chên cng múái lâm nghïì cho thụ sấch c.
Àêëy lâ con mổt sấch thêåt sûå. Nhûng khưng phẫi con
mổt ùn thng tûâng trang sấch qu. Ưng lâ con mổt ùn
chûä, ngêm thên xấc mònh trong chûä nghơa. Sët ngây,
tưi thêëy trïn tay ưng lc nâo cng cố mưåt cën sấch gò
àêëy. Cấc chấu ỗ trong con hễm nhỗ chùèng biïët nghe ai
sui bẫo gổi ưng bùçng cấi tïn lẩ: Vùn sơ êín gia. Hưìi tưi
múái chuín tûâ qụ lïn, nhûäng ngûúâi hâng xốm múái
nối vúái tưi ưng ch nhâ sấch lâ mưåt ngûúâi bđ êín, đt chõu

giao du vúái lấng giïìng. Khấm phấ ra, tưi biïët ngûúâi ta
múái chó nhêån biïët àûúåc phêìn nưíi ca mưåt con ngûúâi.
Cấi nghïì cho thụ vâ cố bấn sấch c khưng phẫi lâ
nghïì chđnh ca ưng. Tìn nâo tưi cng thêëy ngûúâi bûu
tấ àïën àûa cho ưng giêëy múâi nhêån tiïìn nhån bt. Khi
thò tûâ cấc bấo chđ, khi thò tûâ cấc nhâ xët bẫn gûãi vïì.
Chùèng biïët cấi nghïí cho thụ sấch vâ viïët vùn nghïì
nâo cho bất cúm àêìy hún nhûng nhiïìu nùm rưìi tưi thêëy
ưng vêỵn nghêo rúát, xûúng vai vêỵn như lïn nhôn nhổn
sau lúáp ấo rưång thng thònh c kơ. "Ưng êëy chùèng

II
Cng trong con hễm nhỗ mâ tưi àang úã cố mưåt nhâ
cho thụ vâ mua bấn sấch c: Nhâ sấch Cung Trêìn.
Nhâ sấch c, cấi biïín hiïåu cng c rđch. Dông chûä Nhâ
sấch Cung Trêìn àùỉp bùçng xi mùng nưíi trïn bûác tûúâng
nham nhúã àêìy nhûäng vïët sûát sểo theo mûa nùỉng thúâi
gian. Mêëy anh bẩn tưi, nhûäng nhâ vùn, nhâ thú úã tónh
lễ giẫi nghơa chûä Cung Trêìn mưỵi ngûúâi mưåt khấc. Anh
bẩn nhâ thú thò bẫo: Cung Trêìn cố nghơa lâ cung àân
giûäa trêìn ai. Anh bẩn nhâ vùn thò vûâa ngấp dâi vûâa

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

15


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU
nghêo nhû anh tûúãng àêu. Rêët nhiïìu chấu úã àêy àûúåc

ưng êëy cho tiïìn, cho tiïìn bùçng thú...". Cho tiïìn bùçng
thú? Tưi khưng hiïíu. Ch em tưi ngc ngùỉc cûúâi: "Lâ
thú àùng bấo àêëy. Tïn ca ưng nhûng àõa chó nhêån tiïìn
nhån bt lẩi lâ ca cấc em nhâ nghêo". Khi lên la lâm
quen àûúåc vúái ưng tưi múái vúä nhệ ra cấi sûå cho thú ca
ưng. Thò ra ưng gip cấc em bùçng nhûäng bâi thú viïët
cho thiïëu nhi àùng trïn bấo Thiïëu niïn Tiïìn phong,
bấo Nhi Àưìng, bấo Khùn quâng àỗ, Mûåc tđm... Nhiïìu
em nhêån àûúåc bấo biïëu vâ tiïìn nhån bt tûâ Hâ Nưåi
gûãi vïì cûá tûúãng nhêån àûúåc mốn quâ ca ưng giâ Noel
trong àïm Thiïn cha giấng sinh.

mưåt thúâi. Thânh phưë àậ thûác dêåy chûa sau nhûäng
phếp mâu múã toang nhûäng tû duy trò trïå tûâ thúâi bao
cêëp côn àêu àố sau lúáp ấo choâng àen? Tûúãng àïm
giao lûu thú dòu tưi vâo vúái trùng mú rûúåu mêåt chùèng
ngúâ chđnh tưi cng àûúåc àấnh thûác àïí nghe tiïëng thúã
ca phưë phûúâng. Sët mưåt thúâi gian dâi tưi lùång lệ
lùỉng nghe sûå thûác dêåy ca thânh phưë. Lâm sao àïí cưng
dên thânh phưë phẫi lâ cưng dên thên thiïån, lâm sao àïí
thânh phưë trúã thânh mấi nhâ chung ca têët cẫ mổi
ngûúâi. Cêu hỗi lúán cng lâ mc tiïu ca ưng Ch tõch
àang theo àíi vổng lïn nhûäng tiïëng lông khất khao
cêåp bïën thiïån khiïën bao ngûúâi phẫi suy ngêỵm.

III
Tưi àûúåc nghe rêët nhiïìu cêu chuån vïì ưng ch
tõch thânh phưë T. H. Mưåt lêìn, vâo dõp hoa àâo núã tưi
àûúåc múâi dûå mưåt àïm giao lûu thú ca cấc c cao tíi
trong Cêu lẩc bưå Hâm Rưìng. Àêy lâ mưåt Cêu lẩc bưå cố

uy tđn nhêët úã tónh Thanh Hoấ. Khưng phẫi vò nhûäng
hưåi viïn toân lâ nhûäng cấn bưå trung cao cêëp àậ nghó
hûu mâ côn vïì nhûäng kiïën àống gốp cho Qëc thấi
dên an. Tûâ nhûäng kinh nghiïåm ưng nùm thấng thùng
trêìm, cìn cån bậo tấp chđnh trõ. Cấc c bẫo: "Thùçng
êëy àûúåc àêëy. Nố biïët àấnh thûác thânh phưë nây thûác
dêåy...". Rưìi cấc c lån vïì tûâng viïåc bùỉt cẫ thânh phưë
nây thûác dêåy ca ưng Ch tõch. Nâo lâ viïåc ưng dng
cẫm dổn sẩch mêëy ngân kiưët, lïìu tranh quấn lấ, lêën
chiïëm vóa hê. Nâo lâ nhûäng bậi rấc vêỵn ngûå trõ lêu nay
úã khùỉp phưë phûúâng bưỵng biïën dêìn thânh nhûäng bưìn
hoa, nhûäng cưng viïn cêy xanh gổi tiïëng chim vïì...
Nhiïìu cưng trònh múái mang dấng dêëp lưëi kiïën trc
hiïån àẩi àua nhau xët hiïån, sûâng sûäng nghiïng bống
xëng mấi phưë c thêëp lê tê, mï mïåt ng thiïëp sët

IV
Tûâ ngây chuín lïn thânh phưë tưi khưng àûúåc lang
thang giûäa lông thiïn nhiïn rưång múã àïí rệ vâo miïìn
k ûác nhûng tưi lẩi àûúåc thang lang trong ngốc ngấch
nhûäng sưë phêån con ngûúâi. Tưi lẩi tòm àûúåc cho mònh
nhûäng khoẫng lùång múái, nhûäng khoẫng lùång xanh
thùỉm tònh nhên gian giûäa cấi ưìn ẫ, àua chen ca phưë
phûúâng. Thấng giïng, nâng tiïn ma xn àang rêy
mûa bưåt lâm chung chiïng cẫ àêët trúâi. Nhûäng hẩt mûa
bi li ti dõu dâng sâ xëng tûâng cấnh hoa ngổn cỗ,
tûâng chưìi non lưåc biïëc, tûâng cânh cêy khùèng khiu tri
lấ... nhû nhûäng giổt sûäa, nhû nhûäng lúâi ru, dõu xoa sûå
khùỉc nghiïåt ca ma àưng giấ lẩnh, dõu xoa nhûäng
bìn vui mậi hiïån hûäu trong kiïëp phêån con ngûúâi.

Mûa xn, mûa xn dõu ïm giûäa lông thânh phưë.
Khưng hiïíu sao khi nghơ àïën hònh ẫnh ưng giấo giâ
chúi hoa àâo ngây tïët, ngûúâi cho thụ vâ mua bấn sấch
c, ưng Ch tõch thânh phưë tưi lẩi cûá nghơ túái nhûäng
hẩt mûa ngâo ngổt ca ma xn.
Xn 2009

Cêìu Hâm Rưìng

16

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM


CHÚÅ CHÛÄ NGÂY TÏËT
TRỔNG CHĐNH - THANH HÔA

T

hânh phưë Hưì Chđ Minh nhûäng ngây giấp Tïët khưng khđ àốn xn nhû bûâng sấng hún lïn búãi
nhûäng khu phưë bấn chûä Hấn ca bâ con ngûúâi Hoa úã vng Chúå Lúán. Cng nhû mổi nùm,
nhûäng ngây nây, mưåt sưë ngûúâi Hoa cố tâi thû phấp úã cấc phưë nhû Hẫi Thûúång Lận Ưng,
Nguỵn Trậi, Lûúng Nhûä Hâi... (Qån 5) lẩi bây bân, xïëp giêëy, àùåt bt nghiïn àïí chín bõ cho mưåt
ma chúi chûä múái. Khấc vúái lưëi chúi chûä Hấn truìn thưëng ca ngûúâi miïìn Bùỉc thûúâng viïët bùçng
mûåc Tâu àen trïn nïìn giêëy hưìng àiïìu àún hóåc giêëy dố, côn ngûúâi Hoa viïët bùçng mûåc kim nh trïn
nïìn giêëy hoa àỗ cố têím hûúng thúm. Theo phong tc àốn nùm múái ca ngûúâi Hoa, cấc nhâ thû phấp
nưíi tiïëng úã àêy nhû Lêm Àẩi Thån, Trûúng Kiïën Qëc, Kim Hy, Lêm Mận Thanh... thûúâng viïët
nhûäng chûä, cêu àưëi... mang hâm chc phc, cêìu tâi, lâm ùn may mùỉn nhû phc, lưåc, tâi, danh hóåc
“khai trûúng hưìng phất” (khai trûúng phất tâi lúán), “ng phc lêm mưn” (nùm àiïìu phc àïën nhâ)...

bấn cho khấch mổi núi àem vïì treo trong nhâ àïí cêìu chc cho mưåt nùm múái tưët lânh, lâm ùn têën túái.

Nhûäng bûác thû phấp trïn ban thúâ àốn
Tïët ca mưåt gia àònh úã Chúå Lúán

Ưng James Winton (du khấch M) xem
nhâ thû phấp Kim Hy nhẫ tûâng nết chûä
Anh Lûúng úã phưë Lûúng Nhûä Hâi àang viïët cêu àưëi Tïët

Mưåt gốc chúå chûä ngûúâi Hoa
úã Qån 5, Tp. Hưì Chđ Minh

Nhâ thû phấp Trûúng Kiïën Qëc, ngûúâi cố
thêm niïn gêìn 50 nùm trong nghïì khoe cêy
àẩi bt

Nh vâng chûä

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

17


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

TIÏËN S GIÊËY
VÂ CON TÔ HE
PHAN CÊÍM THÛÚÅNG

...Ưng Tiïën s cố cúâ biïín, cên àai, lổng. Ưng nây nhùỉc nhúã trễ con hổc
hânh cêín thêån, cưë gùỉng thânh ngûúâi cố hổc thûác cố bùçng cêëp vâ àûúåc lâm
quan gip vua trõ nûúác. Vâ nïëu hổc dưët mâ vêỵn cố bùçng cêëp vâ àûúåc lâm
quan thò chđnh lâ tìng “Tiïën s giêëy” àố thưi...

V

âo nhûäng nùm 1960, 1970,
úã Ph Qëc (Qëc Oai, Hâ
Nưåi), nhùçm dõp Trung thu
vâ Tïët Ngun àấn ngûúâi ta bây
bấn cấc àưì chúi cùỉt dấn giêëy tinh
xẫo. Àùåc biïåt lâ cấc con giưëng dûúái
dấng vễ cấc nhên vêåt lõch sûã, cao
chûâng 20 phên, gùỉn vâo chiïëc cêìn
tre dâi chûâng 40cm, tay cố khúáp
cêìm binh khđ nưëi vúái chiïëc cêìn tre
bùçng mưåt súåi dêy chó cố dấn mưåt lấ
cúâ ng sùỉc. Khi giố thưíi, lấ cúâ rung
rinh, nhûäng con giưëng giêåt giêåt àưi
tay ma binh khđ. Lc àố khưng hïì
cố àưì chúi àiïån, thïë lâ mưåt sấng
tẩo. Khi trễ con chổn con giưëng,
ngûúâi ta cố thïí àoấn tđnh cấch ca
chng. Àûáa ûa nghiïm nghõ,
thûúång vộ, thò chổn Quan Cưng
giấp xanh, mùåt àỗ, rêu dâi. Àûáa
bưåc trûåc, nống nêíy thò chổn
Trûúng Phi giấp àen, mùåt àen, rêu
xưìm. Àûáa hiïìn lânh thò chổn Triïåu

Vên, hóåc Àûúâng Tùng bêån câ sa
àưåi m thêët Phêåt. Giấ ca mưỵi con
giưëng khoẫng 1960-1970 tûâ 2-5 xu.
So vúái nghïì hâng mậ hiïån nay, thò
nhûäng con giưëng àố lâ nhûäng tấc
phêím. Bêy giúâ cng đt ngûúâi nhúá
rùçng Ph Qëc tûâng cố mưåt nghïì
th cưng àùåc sùỉc. Vng Thûúâng
Tđn, Ph Xun lẩi cố nghïì nùån
con tô he. Nghïì nây khưng chó
nhên dõp tïët xn thu, mâ rong

18

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

ríi quanh nùm qua cấc chúå phiïn
úã lâng vâ àûúâng phưë Hâ Nưåi. Chúå
phiïn xûa, đt thò thấng hổp àưi lêìn,
nhiïìu thò tìn mưåt lêìn, tẩi mưåt bậi
àêët trưëng khoẫng giûäa nhiïìu lâng,
sao cho dên lâng nâo cng chó phẫi
ài bưå khoẫng nùm bêíy cêy lâ vûâa.
Gưìng gấnh thng mng thốc gẩo,
tưm cấ, gâ võt, rau cỗ ra chúå bn
bấn, song phêìn nhiïìu lẩi lâ trao
àưíi, chûá đt mua bùçng tiïìn. Rêët
nhiïìu vêåt sẫn lâm bùçng tay nhû rưí
rấ, vẫi diïìm bêu khưí rưång chó

khoẫng 35 - 40 phên. Thúâi bao cêëp,
ra chúå nhû vêåy àïìu bõ coi lâ bn
lêåu, nïn àưi khi bõ thûúng nghiïåp
dểp chẩy nhû võt, vâ cng chẩy
nhû võt vûát cẫ thng mng khi
mấy bay M àïën. Ngûúâi ta nối
rùçng kinh tïë thõ trûúâng cố mêìm
mưëng ngay tûâ thúâi bao cêëp chđnh
lâ nhûäng phiïn chúå nây. Mểt tô he
lâ mốn hâng ca trễ con. Phêìn
nhiïìu àûúåc nùån rêët vng bùçng bưåt
sùỉn nhåm phêím. Ngûúâi ta lâm
khn tre vng nhû bao diïm rưìi
nùån lïn àố nhûäng con gâ, võt, vâ
hoấ lấ. Trễ khưng mêëy khi ra chúå,
mâ bâ mể mua quâ mang vïì. Chúi
chấn cố thïí ùn. Bỗng ngư cng
vêåy, nhåm phêím trưng sùåc súä
nhû tô he. Àùåc biïåt lâ cố ưng lâm tô
he bùçng cấch thưíi mưåt loẩi bưåt kểo
dễo cố mêìu àỗ nêu, gùỉn vâo con

giưëng thûúâng lâ cố hònh gâ võt mưåt
chiïëc dùm kên lấ, bẩn cố thïí thưíi
kïu te te, chến thò rêët ngổt. Ngûúâi
nùån tô he cố àùèng cêëp khưng
nhiïìu. Ưng vï cht bưåt gùỉn vâo cấi
que nùån thên trûúác rưìi àưi chên, ài
hâi, ấo giấp ài, giấp bng. Khn
mùåt, vï trôn àưi con mùỉt tđ xđu rưìi

àđnh vâo, dng dao gưỵ nhêën khoế
mưi khoế mi. Àưi tay nùån sau,
àeo giấp tay, cêìm binh khđ, lûng
cùỉm vâi lấ cúâ lïånh. Nïëu cố tốc thò
dng mêíu lûúåc bđ nhêën thânh nïëp
trïn àêìu. Mưỵi con giưëng nhû vêåy
chó nhỗ bùçng ngốn tay t. Giấ bấn
ph thåc vâo àưå tinh xẫo, câng
nhỗ àưi khi câng àùỉt tiïìn. Thûúâng
lâ mưåt bưå Lûu, Quan, Trûúng,
hóåc thêìy trô Àûúâng Tùng, Thẩch
Sanh, L Thưng, cưng cha. Xem
nùån tô he giưëng nhû xem biïíu diïỵn
nghïå thåt vêåy.
Ngûúâi xûa tuy nghêo, nhûng
lẩi ùn nhiïìu cấi Tïët êm lõch. Tïët
mng ba thấng ba, ùn bấnh trưi
bấnh chay, kiïng lûãa tûúãng nhúá
ưng Giúái Tûã Thưi vò sơ khđ mâ cộng
mể chïët chấy trong rûâng. Tïët Àoan
ngổ, mng nùm thấng nùm, ùn
rûúåu nïëp, hoa quẫ têíy khûã sêu bổ.
Rùçm thấng bẫy, Tïët Vu Lan xấ tưåi
vong nhên, cng chấo cho mổi cư
hưìn lang thang trïn cẩn vâ dûúái
nûúác. Rùçm thấng tấm, lâ tïët Trung


thu, úã Viïåt Nam dânh riïng cho trễ
con. Lc nây hoa quẫ nhiïìu, bấnh

nûúáng bấnh dễo tûúång trûng cho
mùåt trúâi vâ mùåt trùng, khi chng ta
quay quanh ta vâ ta quay quanh
chng. Mng chđn thấng chđn, Tïët
trng dûúng rưìi kïët thc úã Tïët
Ngun àấn sang nùm múái. Ngûúâi
thúâi cưí phêìn àưng lâm nưng
nghiïåp, đt ra khỗi lâng qụ ca
mònh. Thúå th cưng vâ ngûúâi bn
bấn cố thïí ài xa, rêët xa. Ùn tïët
xong, sau thấng giïng, hổ khúãi
hânh, sau vâi thấng dâi rong ríi,
hổ trúã vïì nhâ, súám lâ rùçm thấng
bẫy, mån lâ rùçm thấng tấm,
mån nhêët lâ tïët Trng dûúng. Hổ
phẫi cho khấch bưå hânh, vâ cng lâ
thúâi gian tu nghiïåp úã nhâ chín bõ
hâng hổ cho nùm sau.Nïëu mng
chđn thấng chđn, ai khưng vïì àûúåc,
thò lïn àâi Vổng hûúng, mưåt kiïën
trc thûúâng cố úã ngoẩi vi àư thõ
cho khấch lúä àûúâng lïn àố ëng
rûúåu vâ ngống vïì qụ hûúng. Vâ
vêỵn côn hẩn chốt lâ Tïët Ngun
àấn àïí àoân t àẩi gia àònh.
Àưi vúå chưìng trễ vúái àûáa con lâ
tiïíu gia àònh, àûúåc lưìng trong àẩi
gia àònh lâ ưng bâ, c k, cư dò, ch
bấc tẩo ra mưåt quan hïå dông tưåc
lúán. Cấi nây n ưín thò àêët nûúác

n ưín. Sûå suy àưìi tûâ bïn trong
hay tûâ bïn ngoâi àïìu cố nguy cú
lâm hỗng cẫ hai. Trong bưën giai

têìng S - Nưng – Cưng – Thûúng,
cố thïí chổn mưåt. Trong bưën nghïì
nưng-canh-tiïìu-ngû-mc lẩi cố thïí
lâm cẫ. Tûå rên luån lïỵ nghơa, tâi
nùng thò cêìm k thi hổa. Têët cẫ cấc
mốn àưì chúi xûa àïìu nhùçm mc
àđch hûúáng nhên vâ hûúáng nghiïåp
nây, tûác sao cho trễ hiïíu biïët con
ngûúâi tûå nhiïn, sau àố hiïíu biïët
thên phêån xậ hưåi ca mònh. Tiïën s
giêëy lâ mưåt àưì chúi nhû vêåy.
Sau Tïët Vu Lan, ngûúâi ta bùỉt
tay vâo lâm àưì chúi hâng mậ cho
Trung thu. ÚÃ Thanh Hoấ, Bùỉc
Ninh, Hâ Têy, Hẫi Dûúng khưng
àêu khưng cố thúå giỗi. ÚÃ Hâ Nưåi,
thò têåp trung úã phưë Hâng Mậ.
Nhûäng àêìu sû tûã giêëy thò trung
têm lẩi úã phưë Ngộ Huån. Àên
ưng sao thò lêëy hònh m thêët Phêåt,
thùỉp nïën sấng vâ quay khi àêíy.
Àên kếo qn tûå quay nhúâ àưëi lûu
húi nống. Àên con cấ, àùåc biïåt lâ
con Thiïìm thûâ mònh cấ àêìu sû tûã,
hóåc rưìng. Àûúng nhiïn lâ cố cẫ
ưng Tiïën s cố cúâ biïín, cên àai,

lổng. Ưng nây nhùỉc nhúã trễ con
hổc hânh cêín thêån, cưë gùỉng thânh
ngûúâi cố hổc thûác cố bùçng cêëp vâ
àûúåc lâm quan gip vua trõ nûúác.
Vâ nïëu hổc dưët mâ vêỵn cố bùçng
cêëp vâ àûúåc lâm quan thò chđnh lâ
tìng “Tiïën s giêëy” àố thưi.
Trong thúâi chiïën tranh àưì hưåp vâ
kim loẩi cố nhiïìu. Nhûäng bâ àưìng

nất ài thu mua, rưìi bấn cho nhûäng
ngûúâi lâm àưì chúi. Nhûäng con thỗ
cố bấnh xe, khi kếo chẩy thò àưìng
thúâi gộ vâo cấi trưëng bum bum.
Nhûäng con bûúám khi kếo thò vêỵy
cấnh. 9 giúâ tưëi rùçm Trung thu nổ,
khi àưì chúi nhûåa àậ trân ngêåp, cố
ưng lậo bấn hâng vêỵn côn ngun
mưåt xe ba gấc àưì chúi sùỉt têy, bên
khốc hu hu. Mưåt bâ c thêëy
thûúng, bên mua mưåt con bûúám,
rưìi an i: “Àïí sang nùm bấn vêåy”.
Ưng trẫ lúâi “Sang nùm thò gó hïët,
bấn cho khó â”. Nhûäng àưì chúi cưí
truìn cûá chïët dêìn chïët môn, chó
côn lẩi khoa hâng mậ cho cấc v
thúâ cng nhûng chïë tấc vng vïì
lùỉm. Thay thïë vâo àố lâ cấc àưì chúi
tên thúâi: mùåt lẩ nhûåa, sng nhûåa,
têìu bay, xe tùng àiïìu khiïín bùçng

àiïån tûã. Trđ tûúãng tûúång phong
ph cng ài theo cng thúâi vúái
ưng Tiïën s giêëy ngây xûa. Vò têët
cẫ ngûúâi ta dng kđnh viïỵn vổng
nhòn gêìn mùåt trùng, rưìi leo lïn àố
cùỉm cúâ, chõ Hùçng cng búát ài àưi
phêìn thú mưång, tế ra cng chó lâ
quẫ cêìu lưín nhưín, chùèng cố sûå
sưëng. Nhúá ngây nâo chúi chưìng n
chưìng hoa vâ àấnh chuìn, àïí
nhêíy cao mậi, tung cao mậi túái trúâi
xanh vâ chúåt nhúá cêu thú k dõ ca
T Xûúng:
“Nùm chêu cng mưåt ưng mâ
Kïí ra thò lẩi mưỵi nhâ mưåt ưng”.

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

19


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

Nhûäng àïm hất, àâo nûúng hiïån ra nhû tûâ trong mưång: Mùåt trôn thu nguåt. Mùỉt sùỉc dao cau. Vâo - dun khụ cấc. Ra - vễ
hưìng lêu. Lúâi êëy gêëm - Miïång êëy thïu - Tâi lưỵi lẩc chùèng thua nâng Ban - Tẩ. Dõu nhû mai - Trong nhû tuët - nết phong lûu chi
kếm bẩn Vên - Kiïìu. Vâ nhû vêỵn côn àêy, mưëi dun giûäa vùn nhên vâ ẫ àâo, mưëi quan hïå quan trổng nhêët ca lưëi thûúãng thûác
ca tr. Búãi quấ trònh tham gia sinh hoẩt ca tr lâ quấ trònh vùn nhên sấng tẩo, thûúãng thûác, thïí nghiïåm cấc tấc phêím ca
mònh.

Tranh: Bi Xn Phấi

VÙN NHÊN VÂ Ẫ ÀÂO
NGUỴN XN DIÏÅN

20

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM


V

ùn nhên, trđ thûác xûa ln
gùỉn bố vúái cấc sinh hoẩt
lâng xậ, trong àố cố viïåc
soẩn thẫo cấc thû tõch àïí phc v
sinh hoẩt tưn giấo, tđn ngûúäng ca
cưång àưìng. Nhûäng thû tõch êëy àậ
cố mưåt àúâi sưëng riïng trong dông
chẫy ca vùn hốa Viïåt, trúã thânh
thưng àiïåp trao chuín tûâ thïë hïå
nây sang thïë hïå khấc mang têm
hưìn vâ cùn cûúác Viïåt Nam.
500 nùm vïì trûúác, tẩi àònh lâng
Àưng Ngẩc, Tûâ Liïm (Hâ Nưåi) àậ
diïỵn ra lïỵ hưåi àêìu xn cêìu phc
trong khưng khđ àẩi lïỵ trang
nghiïm, hâo hng. Mưåt vùn nhên
hay chûä trong lâng lâ Lï Àûác Mao

(1462- 1529) thay mùåt 8 giấp viïët 9
bâi thú àïí cấc giấp àổc vâ khen
thûúãng cho cấc cư àâo. Àố lâ bâi
Àẩi nghơ bất giấp thûúãng àâo giẫi
vùn soẩn trûúác nùm 1505, tûác lâ
khoẫng cëi thïë k XV àêìu thïë k
XVI. Àêy chđnh lâ tû liïåu súám nhêët
mang hai chûä “ca tr”. Àêy cng
lâ bâi thú cưí nhêët hiïån biïët cố hai
chûä ‘ca tr’ lêìn àêìu tiïn cố mùåt
trong vùn hổc viïët, lâ tû liïåu súám
nhêët àïí khùèng àõnh ca tr àậ cố
mùåt trong vùn hốa Viïåt Nam tûâ thïë
k XV.
Trẫi qua nhiïìu thïë k, tc hất
thúâ thêìn úã àònh Àưng Ngẩc vêỵn
àûúåc duy trò vâ tẩo thïm nhiïìu
ëu tưë vùn hốa àùåc sùỉc, trong àố cố
lïå thûúãng àâo thõ ën trúã thânh
mưåt nết àểp vïì sûå trên trổng ca
cưång àưìng àưëi vúái nghïå thåt vâ
nghïå s. Ngây hưåi lâng, cấc ẫ àâo
àûáng trûúác àiïån thúâ, tay cêìm lấ
phấch hất cấc bâi hất thúâ nhû Thết
nhẩc, Bùỉc phẫn, Hất Giai, Àưåc
ph... Giấo phûúâng nhêët àõnh sệ
hỗi cho bùçng àûúåc tïn hu ca cấc
võ thânh hoâng àïí khi hất àïën
nhûäng chûä êëy thò trấnh ài. Cấc cư
àêìu hất àïën nhûäng cêu cố chûä êëy

thò hất thêåt nhỗ, vâ hất chïåch ài.
Nïëu cư àêìu khưng nhúá, cûá thïë hất
thùèng khưng kiïng thò ngûúâi cêìm
chêìu sệ gộ liïn hưìi vâo tang trưëng
vâ cho ngûâng cåc hất. Khi êëy
quẫn giấp ca giấo phûúâng phẫi
àïën nối khố vúái cấc c trong lâng
àïí xin cho lâm lïỵ tẩ vúái thấnh vâ
xin cấc c chiïëu cưë cho. Khi êëy,
ngûúâi àâo nûúng sệ biïån cúi trêìu,
àïën trûúác àiïån lâm lïỵ tẩ lưỵi vúái
Thấnh vâ cấc quan viïn.
Ngûúâi àûúåc lâng tđn nhiïåm
cêìm chêìu phẫi lâ ngûúâi am hiïíu vïì
vùn chûúng vâ êm låt. Thûúãng
cưng minh lâng múái phc, vò nïëu
thûúãng “rưång” thò lâng tưën tiïìn,
thûúãng “hểp” thò àâo nûúng chï lâ
ky bo, khưng biïët nghe hất nghe
àân. Cố khi ngûúâi cêìm chêìu mâ
khưng biïët thûúãng thûác, gùåp cư
àâo àanh àấ hất mưåt cêu khiïën
ngûúâi cêìm chêìu phẫi xêëu hưí bỗ roi
chêìu mâ vïì. Lâng tưi nùm xûa àậ
xẫy ra chuån êëy, khiïën cho cư àâo
giïỵu rùçng: “Nâo nhûäng ưng nghê
ưng cưëng úã àêu/ Àïí cho ưng lậo
mốm ngưìi cêu con trẩch vâng”.
Ưng lậo mốm êëy àậ phẫi bỗ cåc.

Vò thïë dên gian vêỵn bẫo: “úã àúâi cố
bưën thûá ngu/ Lâm mai, Lậnh núå,
Gấc cu, Cêìm chêìu”.
Ngây xûa, cố cư àâo hổ
Nguỵn àậ cố cưng gip tiïìn ca
àïí châng thû sinh nghêo V Khêm
Lên àưỵ Tiïën sơ. V Khêm Lên, qụ

xậ Ngổc Lùåc, huån Tûá K (Hẫi
Dûúng) lâ mưåt anh hổc trô nghêo
thưng minh chùm chó, vò dò ghễ
àưåc ấc hâ hiïëp nïn phẫi bỗ nhâ
lang thang xin ùn àưå nhêåt. Khi àïën
lâng Dõch Vổng (Tûâ Liïm) xin ùn úã
trûúâng ưng Hûúng cưëng thò àûúåc
thûúng vâ chu cêëp cho ùn hổc.
Trong khoẫng hai nùm viïåc hổc àậ
ngây câng tiïën túái, trong trûúâng
khưng côn ai lâ àưëi th nûäa.
Ma xn nùm êëy, lâng Dõch
Vổng vâo àấm rûúác thêìn. Mêëy
ngûúâi bẩn hổc r ưng ài xem hưåi.
Trai gấi cẫ lâng àïìu ùn mùåc àểp,
chen chc nhau xem hất. Riïng
ưng thò mùåc ấo bưng c bêín, dûåa
cưåt lến xem nhû chó súå ngûúâi khấc
thêëy mònh. Giấo phûúâng àïën hất
cố mưåt cư àâo hất tíi chûâng mûúâi
bẫy, mûúâi tấm nhan sùỉc xinh àểp,
àoan trang; mưỵi lêìn nâng cêët tiïëng

hất thò tiïìn vâ la thûúãng cho nâng
nếm àêìy xëng mẫnh chiïëu hoa
nâng ngưìi hất. Lc cư àang ma,
ấnh àëc lúán ngoâi sên chiïëu qua
gốc àònh, khiïën cư nhòn thêëy ưng,
chùm ch mưåt hưìi lêu, bêìn thêìn
nhû àấnh mêët mưåt vêåt gò, khưng
sao hất àûúåc nûäa. Ngûúâi lâng
àang xem cho lâ cư bõ trng phong
àưåt ngưåt, ai nêëy àïìu khưng vui.
Ngûúâi cêìm chêìu phẫi xin dûâng
àïm hất. V Khêm Lên cng theo
mổi ngûúâi ra vïì. Hưm sau vâo lc
xïë trûa, thêëy cố ngûúâi con gấi àïën
Tranh: Phẩm Cưng Thânh

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

21


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU
thùèng chưỵ ưng, an i vâ tùång ưng
10 quan tiïìn cng cấc thûá àưì ùn
mùåc, rưìi trên trổng tûâ biïåt. Tûâ àố,
cûá dùm ba thấng mưåt lêìn cư lẩi àïën
chưỵ ưng úã, may vấ, nêëu nûúáng cho
ưng. Lc múái gùåp cư gấi, ưng rêët
xc àưång vâ kđnh trổng cư. Lêu

ngây thânh quen, biïët cư gấi u
mònh, ưng bưỵng dûng nẫy sinh
lông tâ vẩy, lễn túái chưỵ cư gấi xin
ng cng. Cư gấi nghiïm khùỉc cûå
tuåt. Ưng lêëy lâm hưí thển xin lưỵi
nâng, vâ tûâ àố câng thïm niïìm
kđnh u, trên trổng.
Hai nùm sau, gùåp k thõ Hưåi,
ưng sûãa soẩn vïì qụ àïí àùng k
thi theo hưå tõch úã qụ nhâ. Cư gấi
àïën tiïỵn, àûa tùång rêët hêåu. Lc sùỉp
chia tay, ưng cêìm tay cư gấi xin
àûúåc biïët qụ quấn, hổ tïn àïí sau
nây biïët chưën tòm nhau. Cư gấi
khưng cho ưng biïët gò vïì thên thïë,
gia cẫnh. Ma thu, ưng vïì thi úã
huån úã ph àïìu àưỵ àêìu. Thi
Hûúng, thi tónh cng nhêët. Cha
ưng bân chuån hưn nhên, àõnh
hỗi con nhâ thïë gia cho ưng. Ưng
cưë chưëi tûâ vâ thânh thûåc kïí lẩi
chuån riïng, xin àûúåc lêëy ngûúâi
con gấi êëy. Cha ưng nưíi giêån quët
khưng cho lêëy cư àâo kia vâ mùỉng
ưng rêët nhiïìu. Ưng båc phẫi nghe
lúâi cha dẩy.
K thi Hưåi nùm sau, cư gấi àem
lïỵ tùång rêët hêåu vâ túái àúåi V Khêm
Lên úã chưỵ trổ tẩi kinh àư. Lên
ngûúång ngêåp, khưng biïët nối gò.

Cư gấi nối vúái Lên: “Thiïëp biïët cẫ
rưìi, chùèng cêìn châng nối. Tiïìn
Ẫnh: Àưỵ Nam Cao

22

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

trònh ca châng côn xa mn dùåm,
thiïëp hên hẩ khưng xûáng hêìu hẩ
khùn lûúåc cho châng. Àố lâ sưë
phêån ca thiïëp”. Tûâ àố ưng khưng
gùåp lẩi cư àâo trễ àố nûäa. V
Khêm Lên àưỵ Tiïën sơ khoa thi nùm
Bẫo Thấi thûá 8 (1727).
Sau ưng thi àưỵ, vâo lâm viïåc
trong viïån Hân lêm, ài sûá phûúng
Bùỉc, lâm quan trong kinh ngoâi
trêën trẫi hún mûúâi mêëy nùm. Ưng
côn àûúåc triïìu àònh cûã ài dểp giùåc
giậ. Dểp xong giùåc, ưng àûúåc
phong lâ Qån cưng, lâm viïåc úã
Ngûå sûã àâi, rưìi thùng Tïí tûúáng, vễ
vang hiïín hấch khưng ai bùçng.
Mưỵi khi kïí chuån àậ qua, ưng lẩi
than thúã bìn rêìu tûå trấch mònh.
Ưng àậ sai ngûúâi ài tòm chưỵ úã ca
cư gấi nhûng vêỵn khưng tòm àûúåc.
Trong mưåt tiïåc hất úã nhâ ngûúâi

bẩn àưìng liïu hổ Àùång, thêëy cố
ngûúâi con gấi àang gieo phấch
giûäa chiïëu hoa trưng giưëng vúái
ngûúâi con gấi ngây xûa. Hỗi ra thò
àng lâ nâng. Dêỵu cho phong trêìn
dêìu dậi mâ nết kiïu sa àùçm thùỉm
cng tiïëng phấch tuåt k vêỵn côn
nhû xûa. Ưng hỗi thùm vïì nhûäng
ngây thấng àậ qua ca cư, thò biïët
mûúâi nùm trûúác cư lêëy mưåt viïn
quan vộ úã trêën Thấi Ngun. Khi
vộ quan nây chïët, hai ngûúâi chûa
cố con cấi gò, nâng khưng biïët ài
àêu, chó côn mưåt đt tû trang, múái
lêìn vïì qụ c. Gùåp àûáa em chùèng
ra gò, phấ tấn sẩch cú nghiïåp, cư
àânh dùỉt mể giâ lûu lẩc trong
thânh Trâng An, dûåa vâo cấc nhâ
quìn thïë, àân hất qua ngây kiïëm
miïëng ùn. Nghe cêu chuån ca
nâng, ưng khưng sao nến nưíi xốt
thûúng, bên àốn cẫ hai mể con
nâng vïì mưåt núi úã riïng, chu cêëp
àêìy à. Hún mưåt nùm sau, mể cư
mêët. Ưng lo chưn cêët chu àấo.
Tang ma cho mể xong, cư gấi lẩi tûâ
biïåt ra ài, cố lệ lẩi dêën thên vâo
chưën ca trûúâng àêìy bêët trùỉc. Ưng
giûä lẩi khưng àûúåc, hêåu tùång cư rêët
nhiïìu tiïìn bẩc, cư cng khưng

nhêån. Ưng cưë ếp thò cư nối: “Thiïëp
khưng cố phc àûúåc lâm vúå tûúáng
cưng, thò nhûäng thûá tiïìn bẩc nây
àêu cố phc àïí tiïu mâ nhêån. Rưìi

nâng lến bỗ ra ài. Ưng cho ngûúâi
nhâ àíi theo mâ khưng kõp,
khưng rộ ài àêu. Vïì sau, biïët nâng
lâ ngûúâi huån Chûúng Àûác xûá
Sún Nam (nay lâ huån Chûúng
M, Hâ Nưåi).
Vâo cëi thïë k XIX àêìu thïë k
XX, ngûúâi Phấp àậ àùåt xong nïìn
àư hưå tẩi Àưng Dûúng. Nhiïìu tónh
l, huån l àûúåc mổc lïn bïn
cẩnh nhûäng trc àûúâng giao thưng
lúán nhỗ. Mưåt sưë giấo phûúâng ca
tr úã nưng thưn àậ di chuín ra
tónh vâ bấm theo dổc cấc trc
àûúâng giao thưng àïí múã nhâ hất
(ca quấn).
Trûúác kia ngûúâi hất àïën nhâ
ngûúâi nghe hất. Kïí tûâ khi cố ca
quấn, ngûúâi nghe hất àïën ca quấn
àïí nghe hất. Tûâ àố nẫy núã mưëi
tònh giûäa vùn nhên vâ àâo nûúng.
Àố lâ mưåt mưëi quan hïå khấ thùỉm
thiïët, gêìn gi giûäa Nguỵn
Khuën vâ cư àâo Sen ngûúâi lâng
Thi Liïåu, huån Nam Trûåc, tónh

Nam Àõnh; giûäa Dûúng Khụ vúái
cư Hưìng, cư Tuët, cư àêìu Hai, cư
àêìu Phêím, cư àêìu Cc, cư àêìu
Oanh, cư àêìu Cêìn. Lâ Dûúng Tûå
Nhu vúái cư àêìu Khanh, cư àêìu
Vùn, cư àêìu Ph, cư àêìu Kim…Vâ
nhâ nho tâi tûã Nguỵn Danh Kïë àậ
gùåp gúä àâo nûúng tâi sùỉc Nhûä Thõ
Nghiïm trong mưåt ca quấn úã phưë
Hâng Thao, thânh Nam Àõnh. u
vò tâi, cẫm vò tònh rưìi hổ kïët dun
chưìng vúå. Cåc hưn nhên nây àậ
sinh ra Tẫn Àâ Nguỵn Khùỉc Hiïëu
- mưåt thi sơ tâi hoa àa tònh. Ngay
em gấi ca Tẫn Àâ lâ cư Trang
cng lâ mưåt àâo nûúng: Cố phẫi cư
Trang em êëm Hiïëu/ Ngûúâi xinh
xinh íu àiïåu dấng con nhâ (Tùång
cư àêìu Trang - Trêìn Tấn Bònh).
Khùỉp cấc núi phưë thõ ca quấn ca
tr mổc lïn nhû nêëm sau mûa. úã
miïìn Trung thò Hâ Tơnh, Nghïå An,
Thanh Hốa, tónh nâo cng cố nhâ
hất cư àêìu. úã miïìn Bùỉc nhûäng
thânh phưë lúán àïìu cố nhâ hất, úã
Nam Àõnh trûúác cư àêìu múã nhâ
hất úã phưë Hâng Thao, sau thiïn
xëng Ngậ Sấu. Theo phống sûå
àiïìu tra ca k giẫ Hưìng Lam trïn
bấo Trung Bùỉc ch nhêåt sưë 129,

nùm 1942 thò riïng nùm 1938,
ngoẩi ư Hâ Nưåi cố 216 nhâ hất vâ
gêìn 2000 cư àêìu têåp trung trûúác thò
úã Hâng Giêëy, êëp Thấi Hâ, sau àïën
Khêm Thiïn, Ngậ Tû Súã, Vẩn Thấi,
Cha Múái, Cêìu Giêëy, Kim Mậ, Vùn
Àiïín, Gia Qët.
Trong cấc khu phưë cố cấc ca
quấn ẫ àâo, Khêm Thiïn vâ Ngậ
Tû Súã lâ nhûäng àõa chó nưíi tiïëng vò
sûå gùỉn bố vúái cấc nhâ vùn nhâ thú
nưíi tiïëng: Tẫn Àâ, Nguỵn Tn,
V Bùçng, Hoâi Àiïåp Thûá Lang, V
Hoâng Chûúng.
Khêm Thiïn lâ núi nhưån nhõp
nhêët ca lâng cêìm ca thã êëy. Núi
àêy cố nhâ hất 24 gian, cố nhûäng
ngûúâi quẫn l giỗi giang, khiïën
cho cẫ khu phưë quanh nùm àỗ
àên. Nhâ vùn V Bùçng gổi xốm
Khêm Thiïn lâ “cấi nưi vùn nghïå
ca Hâ Nưåi”. Ưng cho biïët: “tưi
chûa thêëy cố nhâ vùn nhâ bấo àêët
Bùỉc nâo mâ lẩi khưng ra vâo nhâ
hất cư àêìu”, vâ cấc xốm cư àêìu
“quẫ lâ cấi lô àc ra vùn nghïå sơ”.
Vâ ưng kïí vïì viïåc lâm bấo úã nhûäng
tôa bấo “lc àố úã nhûäng con

àûúâng Nhâ thûúng Ph Doận
nhûng thêåt tònh chó cố mưåt anh
quẫn l vâ mưåt ngûúâi ty phấi úã
àêy thûúâng trûåc mâ thưi. Côn bao
nhiïu nhên viïn tôa soẩn thiïët lêåp
àẩi bẫn doanh úã Khêm Thiïn, Vẩn
Thấi ... Àẩi bẫn doanh lûu àưång,
nay úã nhâ nây mai úã nhâ khấc.
Chng tưi viïët bâi, sûãa bâi úã nhâ
hất rưìi gối trôn cẫ lẩi àïí vâo mưåt
chưỵ nhêët àõnh. Sấng ra ngûúâi ty
phấi àẩp xe cổc câ, cổc cẩch xëng
lêëy bâi, àem vïì cho nhâ in xïëp chûä.
Mưỵi tìn lïỵ mưåt lêìn, tưi lẩi hẩ san
tûâ xốm vïì nhâ in àïí “mi” vâ vết
tiïìn kết chi nhâ hất”.
Phẫi nối rùçng vùn hốa ẫ àâo,
vùn hốa ca tr àậ thêëm àêỵm trong
sấng tẩo ca thi sơ, vùn sơ trûúác
1945. Cng tẩi Khêm Thiïn,
Nguỵn Tn àậ sưëng vâ tđch ly
vưën liïëng cho cấc tấc phêím vïì ca
tr nhû Àúái roi, Cha Àân. Trêìn
Huìn Trên àậ sưëng úã ngộ Cưëng
Trùỉng, Khêm Thiïn. Châng thi sơ
tâi hoa ca xûá súã “Rau têìn” nây àậ
tùång danh ca Quấch Thõ Hưì nhûäng

dông thú chûáa chan niïìm ûu tû:
Tûå cưí sêìu chung kiïëp xûúáng

ca/Mïnh mưng trúâi àêët vêỵn khưng
nhâ/Ngûúâi úi mûa àêëy? Hay sïnh
phấch/Tay ëu gieo lông xëng
chiïëu hoa... Thưi khốc chi ai kiïëp
àổa àêìy/T bâ têm sûå rốt nhau
say/ Thú ta gûãi tùång ngûúâi ngêm
nhế/Cho vt giổng sêìu tan bống
mêy. Nùm êëy Quấch Thõ Hưì trôn
30 tíi.
Thïë Lûä, V Hoâng Chûúng,
Xn Diïåu, Nguỵn Bđnh cng cố
nhiïìu bâi thú gûãi gùỉm têm hưìn
àưìng àiïåu vúái cấc àâo nûúng àem
tâi sùỉc tíi thanh xn dêng tùång
tri êm. Vúái Thïë Lûä lâ “Bïn sưng
àûa khấch”, vúái V Hoâng
Chûúng lâ “Nghe hất” nùỉn nốt cêu
chûä nhû ai nùỉn phđm tú: Phấch
ngổt, àân say, nïåm khối ïm/Tiïëng
ca bìn nưíi giûäa chûâng
àïm/“Canh khuya àûa khấch...”.
Lúâi gieo ngổc/Mú gấi Têìm Dûúng
thoẫng ấo xiïm. Vúái Xn Diïåu lâ
“Lúâi k nûä”, mâ theo Hoâi Thanh
thò “Ngûúâi k nûä ca Xn Diïåu
cng bú vú nhû ngûúâi T bâ ph.
Nhûng nâng khưng lùång lệ bìn
mâ ta thêëy nâng run lïn vò àau
khưí: Em súå lùỉm. Giấ bùng trân mổi
nễo/ rúâi àêìy trùng lẩnh lệo sët

xûúng da”...
Lẩi cố cêu chuån rùçng cố mưåt
àâo nûúng tâi sùỉc vển toân, tûâng
lâm mï mêín bao quan viïn vâ tao
nhên mùåc khấch. Mưåt àïm mûa
giố, nâng ài hất úã lâng bïn trúã vïì
thò bõ cẫm lẩnh vâ qua àúâi ngay
bïn cêìu Trô (Sún Têy). Dên lâng vâ
cấc quan viïn thûúng cẫm nâng àậ
chưn cêët vâ lêåp miïëu thúâ nâng
ngay bïn cêìu. Cêu chuån êëy
khiïën bao ngûúâi xốt thûúng cho
thên phêån tâi hoa bẩc mïånh, ‘nûãa
chûâng xn thóỉt gậy cânh thiïn
hûúng’ ca ngûúâi ca nûä nổ. Nhâ
thú V Àònh Liïn nghe chuån,
cẫm àưång mâ viïët bâi Cẫm tẩ vúái
hai cêu kïët: Tẩ lông nâo biïët nïn
chi àûúåc/Phấch ngổc dưìn thïm
mưåt nhõp vâng. Sau khi nghe
chuån vâ àổc bâi thú ca V
Àònh Liïn, chung vúái mưëi àưìng
cẫm êëy, hổa sơ Bi Xn Phấi àậ k

hổa lẩi hònh ẫnh ca ngûúâi ca nûä
qua tûúãng tûúång. Nhûäng nết vệ
gêìy gåc mẫnh mai ca ưng nhû
thêëu àûúåc cẫ cấi thên phêån tâi hoa
nhûng mïånh bẩc.
Thûúãng thûác ca tr gổi lâ

“nghe hất”, chûá khưng phẫi lâ
“xem hất”. Àâo nûúng ca tr chó
ngưìi n gêìn nhû bêët àưång trong
sët cåc hất trïn mưåt mẫnh chiïëu
cẩp àiïìu, vúái vễ mùåt bònh thẫn,
àoan trang. Àâo nûúng chó cố mưåt
cưỵ phấch tre àùåt trûúác mùåt vâ “àưëi
thoẩi” vúái khấch nghe chó bùçng
giổng hất vâ tiïëng phấch ca
mònh. êëy vêåy mâ nghïå thåt nây
àậ gốp cho vùn chûúng hâng
nghòn bâi thú viïët bùçng chûä Nưm
chûáa àûång rêët nhiïìu têm trẩng, rêët
nhiïìu biïën thấi vi tïë ca têm hưìn
Viïåt Nam qua nhiïìu thïë k vúái cấc
tïn tíi tiïu biïíu nhû: Nguỵn
Cưng Trûá, Cao Bấ Quất, Nguỵn
Khuën, Dûúng Khụ, Dûúng Tûå
Nhu, Nguỵn Hâm Ninh, Chu
Mẩnh Trinh, V Phẩm Hâm,
Nguỵn Thûúång Hiïìn, Phan Bưåi
Chêu, Bi K, Tẫn Àâ...
Trong kho tâng vùn chûúng ca
tr, cấc bâi hay nhêët vêỵn lâ nhûäng
bâi ghi lẩi k niïåm giûäa vùn nhên
vâ ẫ àâo. Mưỵi bâi hất lâ mưåt cêu
chuån riïng tû thi võ, mâ rêët
nhiïìu trong sưë nây lẩi lâ nhûäng
sấng tấc ngêỵu hûáng, ngay trong
chiïëu hất, ngay trong tiïåc rûúåu.

Xûa nay, àïën vúái ca tr lâ
nhûäng têm hưìn u tiïëng hất,
tiïëng thú, tiïëng tú, nhõp phấch ca
tr, àïí sễ chia têm sûå, àïí hoâ mònh
vâo thïë giúái nưåi têm sêu thùèm ca
nhûäng tri êm, àïí hâo hûáng dưëc
sẩch ti tiïìn vâo cåc hất mâ
thûúãng cho mưåt ngốn nghïì tâi hoa.
Vâ vùn nhên vâ ca nûä vêỵn lâ
mưåt mưëi quan hïå mâ dûúâng nhû
chó cố tẩo hốa múái ban tùång àûúåc.
Cố phẫi vò thïë mâ mưëi tònh giûäa
vùn nhên vâ ca nûä ln úã trong trđ
nhúá ngûúâi àúâi? Cố phẫi vò thïë mâ
nhûäng mưëi tònh nây àûúåc lûu giûä
trong vùn chûúng rêët thi võ cho d
nố hiïån diïån vâ tưìn tẩi mưåt cấch
rêët mong manh?

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

23


GIAI PHÊÍM XN K SÛÃU

CÊY CÊÌU TRONG ÀIÏÅU HÔ NAM BƯÅ
LÏ XN

Ca dao, dên ca lâ giai àiïåu àúâi sưëng tònh cẫm ca ngûúâi Viïåt Nam. Lêëy cẫnh ng tònh lâ phûúng thûác phư diïỵn nhiïìu nhêët ca
ca dao dên ca. ÚÃ Nam Bưå, túái àêu ta cng gùåp cẫnh sưng nûúác mïnh mang, kïnh rẩch chùçng chõt chia xễ cấc miïåt vûúân, àem
ph sa tùỉm mất cho cêy trấi. ÚÃ mẫnh àêët giâu hoa quẫ vâ trđ dng nây, túái àêu ta cng gùåp nhûäng àiïåu hô, àiïåu l, túái àêu ta
cng gùåp nhûäng cêy cêìu, tûâ "cêìu tre lùỉc lễo gêåp ghïình khố ài" túái "cêìu vấn àống àinh", rưìi cêìu xi mùng, cêìu sùỉt...

À

ậ tûâ lêu, cêy cêìu lâ súåi dêy tònh cẫm xốa ài sûå
xa cấch giûäa nhâ "bêåu", nhâ "qua", giûäa "mònh"
vâ "ta". Vâ núi àêy àậ sẫn sinh biïët bao cêu ca
dao, dên ca mang hònh bống cêy cêìu theo cấc àiïåu hô
Cêìn Thú, Àưìng Thấp, Bẩc Liïu, Kiïn Giang, Câ Mau.
Hậy nghe lúâi mưåt ngûúâi mể ru con:
Vđ dêìu cêìu vấn àống àinh,
Cêìu tre lùỉc lễo gêåp ghïình khố ài.
Nhûng ngûúâi mể vêỵn dùån con:
Khố ài mể dùỉt con ài,
Con ài trûúâng hổc mể ài trûúâng àúâi.

24

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

hóåc:
Khố ài bêåu vêỵn cûá ài,
Mûúån ly ëng rûúåu, mûúån àúân àấnh chúi.
Thò ta chùèng côn thêëy cấi khố, cấi khưí àêu nûäa mâ
chó thêëy cấi chđ, cấi tònh, cấi vui. Àố chó lâ "vđ dêìu" thưi,
chûá thûåc ra chùèng cố cêìu nâo ngùn àûúåc lông ngûúâi.

Cng vò chiïëc cêìu tre "lùỉc lễo" mâ châng trai bưåc lưå mưåt
nưỵi lo:
Cêìu tre lùỉc lễo anh thùỉt thễo råt gan.
Súå em ài chûãa quen àâng,
Ri em cố mẩnh hïå, lúä lâng dun anh...


(hô Cêìn Thú)
Cêìu tre àậ ëu, àậ khố ài côn nhûäng cêìu vấn
mỗng, vấn ëu, vấn óçn thò sao? Ta hậy lùỉng nghe ûúác
mú ca mưåt cư gấi:
Anh vïì xễ vấn cho dây,
Bùỉc cêìu sưng cấi cho thêìy mể sang.
Cấc cư gấi àưi khi mûúån cúá cêìu chïnh vïnh àïí
àûúåc ngûúâi u dùỉt qua:
Cêìu cao vấn ëu giố rung,
Em khưng ài àûúåc cêåy cng cố anh.
(hô Trâ Vinh)
Mưåt châng trai bưåc lưå nưỵi ngúâ vûåc àưëi vúái bẩn tònh:
Cêìu cao vấn ëu, con ngûåa nhỗ xđu, nố chẩy tûá
linh.
Em ài àêu tùm tưëi mưåt mònh,
Hay lâ em cố tû tònh vúái ai?
(hô Kiïn Giang)
Vâ àêy lâ lúâi mưåt cư gấi ch àưång bùỉc mưåt cêy cêìu
cố mûúâi hai têëm vấn thêåt chùỉc àïí àúåi ngûúâi u. Con
sưë 12 cng lâ biïíu trûng mûúâi hai bïën nûúác cåc àúâi
mâ cư gấi sệ chổn mưåt bïën nûúác trong, bïën cố anh:
Bïn nây sưng em bùỉc cêìu mûúâi hai têëm vấn.
Bïn kia sưng em lêåp cấi quấn hai têìng,

Ba núi ài nối, khưng ûng,
Bấn bn ni mể, cêìm chûâng àúåi anh.
(hô Sốc Trùng)
Châng trai trong àiïåu hô Cêìn Thú lẩi liïn tûúãng
giûäa "miïëng vấn con vông" vâ tđnh "ham mï cúâ bẩc"
ca em àïí cố mưåt lúâi khun:
Bûúác lïn cêìu vấn mỗng, miïëng vấn cong vông,
Thêëy em mï cúâ bẩc, trong lông hïët thûúng.
Nhûng nïëu em lâ ngûúâi anh ûng, anh cêët cưng tòm
kiïëm, thò cêìu gò anh cng chùèng ngẩi:
Xa nhau anh mën lẩi gêìn,
Cêìu khưng tay võn, anh lêìn anh qua.
(hô Bẩc Liïu)
Cho d "cêìu vấn àống àinh" thêåt vûäng, nhûng nưỵi
àau, nưỵi bûåc dổc ca châng trai nghêo xa xûá khưng
tiïìn cûúái vúå cûá ấm ẫnh:
Bûúác xëng cêìu, cêìu óçn, cêìu oẩi,
Bûúác xëng tâu, tâu chẩy, tâu nghiïng.
Em thûúng anh bốp bng àûâng phiïìn,
Àúåi anh vïì xûá kiïëm tiïìn cûúái em.
(hô Long An)
Hai cêu àêìu ca giổng hô àưëi nhau chan chất vúái
cấch ngùỉt nhõp ngùỉn 3/2/2 diïỵn tẫ mưåt têm trẩng, mưåt
chđ hûúáng ca châng trai. Thïë múái biïët sûác mẩnh ca
tònh u!
Cố khi lúâi nối ca châng mưåc mẩc thùèng thùỉn, tuy
cố pha cht dưỵi húân:
Cêìu cao vấn ëu, giố rung,
Em thûúng anh thò thûúng àẩi, ngẩi ngng thò
àûâng thûúng.

(hô Câ Mau)
Àiïåu "L qua cêìu" cûá vùng vùèng khùỉp miïìn sưng

nûúác, trïn ghe, trïn xìng. Cấc châng trai cư gấi tỗ
tònh, giêån húân, nguån ûúác, chia tay bïn nhûäng cêy
cêìu. Con ngûúâi Nam Bưå ln mang trong mònh chêët
"dộng dậ", "trổng nghơa khinh tâi" vò thïë trong àiïåu hô,
hổ khun nhau àûâng vò "cêìu danh vổng" mâ "tham
àố bỗ àùng":
Cêìu nâo cao bùçng cêìu danh vổng,
Nghơa nâo trổng bùçng nghơa tao khang.
(hô Àưìng Thấp)
Nïëu tònh dun trc trùåc thò d cố ài qua cêìu sùỉt
vûäng chùỉc àïën àêu hổ vêỵn thêëy khưng vûäng:
Anh ài qua cêìu sùỉt,
Anh nùỉm tay em thêåt chùỉc, miïång hỗi gùỉt
chung tònh.
Bûúám xa bưng tẩi nhy, anh xa mònh tẩi ai?
(hô Sốc Trùng)
Nhûäng cêy cêìu gùỉn bố thên thûúng vúái àúâi sưëng
lam l ca ngûúâi dên lao àưång. Nố êín hiïån lung linh
trong têm hưìn ca hổ qua mưỵi àiïåu hô, àiïåu l, nố
vang ngên mậi vúái sống nûúác mïnh mang vâ vúái
mn vẩn nưỵi lông.

VÙN HIÏËN
VIÏÅT NAM

25