Luận án tư tưởng triết học trong truyện kiều của nguyễn du

VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

ĐINH THỊ ĐIỂM

TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC TRONG TRUYỆN KIỀU
CỦA NGUYỄN DU

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

HÀ NỘI - 2016


VIỆN HÀN LÂM
KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM
HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI

ĐINH THỊ ĐIỂM

TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC TRONG TRUYỆN KIỀU
CỦA NGUYỄN DU

Ngành
Chuyên ngành
Mã số

: Triết học
: CNDVBC & CNDVLS
: 62220301

LUẬN ÁN TIẾN SĨ TRIẾT HỌC

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học:
1. PGS.TS. Nguyễn Văn Cƣ
2. PGS.TS. Lê Thị Lan

HÀ NỘI - 2016


ỜI CẢM ƠN
Trước hết, tôi muốn bày tỏ lòng cảm kích và sự biết ơn sâu sắc đối với hai giáo
viên hướng dẫn PGS.TS. Nguyễn Văn Cư và PGS.TS. Lê Thị Lan đã giúp đỡ tận tình và làm
việc với tất cả tinh thần trách nhiệm, đặc biết hai thầy cô đã có những ý kiến đóng góp quý
báu đồng thời sữa chữa rất công phu để tôi hoàn thành được luận án của mình.
Tôi xin gửi lời cảm ơn trân trọng đến quý thầy, cô giáo trong Khoa Triết học Học Viện Khoa học xã hội, đặc biệt là PGS.TS. Phạm Văn Đức, PGS.TS. Hồ Việt
Hạnh đã tạo mọi điều kiện thuận lợi và ủng hộđề tài luận án của tôi rất nhiệt tình đểtôi
có cơ hội thực hiện niềm đam mê khoa học của mình. Xin được cảm ơn các thầy
cô trong Hộiđồng khoa học,đã tận tình đóng góp ý kiến với tinh thần khách quan và
khoa học để luận án của tôiđược hoàn thiện hơn.
Tôi không thể thực hiện được sự nghiệp học tập của mình nếu như không có sự
ủng hộ và tạo điều kiện mọi mặt từ phía cơ quan công tác của mình, vì thế tôi vô cùng
biết ơn sự giúp đỡ quí báu của ban lãnh đạo Trường sĩ quan Tăng Thiết giáp - Bộ tưlệnh
Tăng Thiết Giáp. Đặc biệt là sựủng hộ và giúp đỡ kịp thời của PGS. TS. Thiếu Tướng
Hoàng Trung Kiên.
Tôi không xem việc tôi làm này như một công trình cá nhân, mà đằng sau luôn là
sự giúp đỡ và chia sẻ của thầy cô, bạn bè, gia đình, và sự hiện diện vắng mặt vô giá của
những người tôi không thể nhắc hết tên, đặc biệt là bố mẹ yêu quí của mình. Con cảm
ơn bố mẹ vì tất cả những hi sinh, vất vã mà bố mẹđã dành cho con. Ở một nơi nào đó
có ai sẵn sàng hi sinh tất cả mọi của cải, mọi thứ ân sủng quí giá nhất trên đời, sẵn sàng
vì con mình mà chịu đựng tất cả thì đó chính là bố mẹ của tôi. Con yêu bố

mẹ thật nhiều!
Hà Nội, năm 2016

TÁC GIẢ LU N ÁN

Đinh ThịĐiểm


LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan Luận án: Tư tưởng triết học trong Truyện Kiều
của Nguyễn Du là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Luận án đã được
nghiên cứu một cách khoa học và nghiêm túc, các trích dẫn trong luận án
là trung thực. Những kết luận khoa học của luận án chưa từng được công
bố trong bất kỳ công trình khoa học nào khác.
Hà Nội, năm 2016

T C GIẢ

Đinh ThịĐiểm

NN


MỤC LỤC
A. MỞĐẦU.............................................................................................................. 1
B. NỘI DUNG .......................................................................................................... 5
Chƣơng 1. TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨ

IÊN Q AN ĐẾN ĐỀ

TÀI LU N ÁN......................................................................................................... 5
1.1.Tình hình nghiên cứu về hoàn cảnh ra đời Truyện Kiều và những sáng tạo
của Nguyễn Du so với tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài
Nhân.................................................................................................................... 5
1.2. Tình hình nghiên cứu vềảnh hưởng của tư tưởng triết học Việt Nam và triết
học Nho - Phật - Lão trong Truyện Kiều ................................................. 11 1 . 3 .
Tì n h h ì n h n g h i ê n c ứ u v ề t ư t ưở n g t r i ế t h ọ c t r o n g Tr u y ệ n Ki ề u c ủ a Nguyễn
Du................................................................................................. 20 1.4. Qua
việc khảo cứu các công trình liên quan đến đề tài tác giả lựa chọn và xác định
những vấn đề cần tập trung giải quyết trong luận án......................... 31
Chƣơng 2. TRUYỆN KIỀU VÀ NHỮNG TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC ẢNH
HƢỞNG ĐẾN TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU........................................ 34
2.1. Bối cảnh lịch sử ra đời của của tác phẩm Truyện Kiều và những sáng tạo
của Nguyễn Du so với nguyên tác.................................................................... 34
2.2. Những tư tưởng triết học ảnh hướng đến Truyện Kiều của Nguyễn Du... 44
Chƣ ơng 3. NỘI DUNG NHỮNG TƢ TƢỞNG TRIẾT HỌC CƠ BẢN
TRONG TRUYỆN KIỀU CỦA NGUYỄN DU .................................................. 72
3.1. Khái niệm tư tưởng và tư tưởng triết học .................................................. 72
3.2. Tư tưởng triết học về nhân sinh trong Truyện Kiều của Nguyễn Du........ 77
3.3. Tư tưởng triết học về xã hội trong Truyện Kiều của Nguyễn Du ............ 98
Chƣơng 4. GIÁ TRỊ VÀ HẠN CHẾ CỦA TƯ TƯỞNG TRIẾT HỌC TRONG
TRUYỆN KIỀU .................................................................................................... 113
4.1.Giá trị nhân sinh, giá trị xã hội và giá trịđối với văn hóa dân tộc ........... 113
4.2. Những hạn chế của tư tưởng triết học trong Truyện Kiều ...................... 139
C. KẾT LU N....................................................................................................... 153
NHỮNG CÔNG T ÌNH ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ

IÊN Q AN ĐẾN

LU N ÁN............................................................................................................. 155
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO........................................................... 156


A. MỞĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Tác phẩm Truyện Kiều của đại thi hào Nguyễn Du được chưng cất từ tinh hoa
trí tuệ dân tộc, đứng ở vị trí hàn lâm cao sang nhưng lại có sức lan tỏa với sức sống
mạnh mẽ trong dân chúng. Từ bậc học giảđến tầng lớp thường dân không ai lại
không thuộc một vai câu Kiều. Hơn ba ngàn hai trăm câu thơ từ xưa được phổ biến
sâu rộng trong đời sống nhân dân. Người ta có tâm trạng thường đọc Kiều, vui thì
hát Kiều, vịnh Kiều, buồn lại lẫy Kiều, lo lắng bất an trong lòng thì bói Kiều, thi thố,
giải trí lại đố Kiều, tập Kiều. Chừng ấy câu thơ của Kiều như có cuộc sống riêng
ngoài đời vì có thể bất kỳtâm trạng vui, buồn, thương, ghét nào của con người cũng
có thểứng với một hai câu Kiều để biểu lộ, để ngẫm ngợi, để giải tỏa, biện minh,
giải thích và đồng cảm. Có những câu Kiều đã trở thành chân lý trong tư duy của
quần chúng, có tính triết lý rất sâu sắc. Trong một thời gian dài, Truyện Kiều với
những giá trị mà tác giả truyền tải đã xâm nhập vào những hành vi ứng xử của người
dân trong đời sống. Truyện Kiều như là triết lý ởđời khuyên răn con người về
lẽsống, chỉ dạy về cách xử thế trong đời. Đọc Truyện Kiều, thuộc Kiều, nghiên cứu
Truyện Kiều sẽ thấy được những giá trị triết học trong đó để trở nên "Người" hơn,
nhân ái hơn, văn hóa hơn và học được cách ứng xử trong cuộc sống trí tuệ hơn.
Truyện Kiều thật đẹp về mặt văn chương, sâu sắc về mặt chính trị, hội tụđầy
đủcác giá trị chân-thiện-mỹ mang tính dân tộc, đầy tính triết lý nhân sinh cùng sự minh
triết trong cuộc đời. Mặt khác, Truyện Kiều còn có tính giáo dục ở nhiều phương
diện, chuyên chở trong đó một nền tảng ý thức nhân văn và luân lý đạo đức của người
Việt Nam một cách tự nhiên và sâu sắc. Hơn nữa, trong nền kinh tế thị trường với
sựmở rộng giao lưu văn hóa, hội nhập như hiện nay nếu thế hệ trẻ Việt Nam chỉ trang
bịcho mình vốn kiến thức về văn hóa của dân tộc hết sức mong manh thì sợ rằng luồng
gió văn hóa ngoại lai sẽ thổi bay đi hết những giá trị văn hóa thuần Việt. Với việc

nghiên cứu đề tài "Tư tưởng triết học trong Tuyện Kiều của Nguyễn Du" tác
giảmong muốn thế hệ trẻ biết tiếp thu, giữ gìn và trân trọng những tinh hoa văn hóa
của dân tộc qua đó tự trang bị cho mình vốn hiểu biết cần thiết về giá trị văn hóa
của chính dân tộc mình, bởi lẽ Truyện Kiều là thi phẩm kiệt xuất chứa đựng rất nhiều
tinh hoa văn hóa của dân tộc Việt Nam.
1


Bàn đến Truyện Kiều, mặc dù đã có rất nhiều công trình nghiên cứu ở các góc
độ khác nhau, nhưng Truyện Kiều vẫn là một đề tài hấp dẫn cho bất cứ ai đến với nó.
Không phải là trường hợp ngoại lệ, Truyện Kiều đặc biệt hấp dẫn và cuốn hút tác
giảkhi đặt vấn đề khám phá tư tưởng triết học ẩn chứa trong tác phẩm. Việc tìm ra
tưtưởng triết học trong Truyện Kiều sẽ góp phần lý giải được phần nào nguyên nhân tạo
ra giá trị bất hủ của Truyện Kiều và làm tăng tính giáo dục bằng những luân lý đạo
đức cho con người. Làm rõ tính triết học ẩn chứa trong Truyện Kiều sẽ góp phần lý
giải được về kiếp người, về số phận con người, hiểu thêm về quan niệm sống ởđời, về
triết lý nhân sinh, thấy được giá trị của những triết lý trong Truyện Kiều đối với xã hội,
học được cách ứng xử tao nhã, tế nhị, văn hóa và vô cùng trí tuệ. Vì vậy, đề tài mong
muốn khảo sát các tư tưởng triết học trong Truyện Kiều, một tác phẩm văn học nổi
tiếng của dân tộc, từđó thấy được giá trị của những tư tưởng triết học trong Truyện
Kiều đối với văn hóa dân tộc và đối với đời sống xã hội hiện nay. Đặc biệt trong
thời kỳ phát triển nhanh chóng của khoa học kỹ thuật và công nghệthông tin như vũ
bão, với xu thế hội nhập, mở rộng sự giao lưu về văn hóa như hiện nay thì việc bảo
tồn, giữ gìn, tôn vinh và học hỏi những giá trị tinh hoa của triết học dân tộc lại càng
quan trọng hơn bao giờ hết.
2. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu của luận án
+ Mục đích nghiên cứu:
Làm rõ tư tưởng triết học trong Truyện Kiều của Nguyễn Du, qua đó rút ra
được giá trị của nó đối với đời sống nhân sinh, xã hội và đối với văn hóa dân tộc.
+ Nhiệm vụ nghiên cứu:

- Làm rõ bối cảnh lịch sử - xã hội và các dòng tư tưởng ảnh hưởng đến sự ra đời
của tác phẩm Truyện Kiều cùng những sáng tạo của Nguyễn Du so với nguyên tác.
- Làm rõ những nội dung tư tưởng triết học cơ bản trong Truyện Kiều của
Nguyễn Du.
- Đánh giá về giá trị và hạn chế của các tư tưởng triết học trong Truyện Kiều đối
với đời sống xã hội.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu của luận án
+ Đối tượng nghiên cứu:Đối tượng nghiên cứu của luận án là tư tưởng triết
học trong Truyện Kiều, chủ yếu tập trung vào triết học nhân sinh và tư tưởng triết
học xã hội.
2


+ Phạm vi nghiên cứu:
Phạm vi của luận án chỉ giới hạn việc phân tích tư tưởng triết học trong Truyện
Kiều của Nguyễn Du ở khía cạnh triết học nhân sinh và triết học xã hội. Lấy cuốn
"Nguyễn Du và Truyện Kiều" của Nguyễn Thạch Giang khảo đính và chú thích
làm tài liệu chính để trích dẫn các câu Kiều.
4. Cơ sở lý luận và phƣơng pháp nghiên cứu của luận án
+ Cơ sở lý luận:
Tác giả luận án lấy lý luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh
v à q u a n đ i ể m c ủ a Đả n g c ộ n g s ả n Vi ệ t N a m l à m c ơ s ở l ý l u ậ n . Đồ n g t h ờ i đặ t mọi
vấn đề nghiên cứu trong mối quan hệ biện chứng và đặt trong điều kiện lịch sử cụ
thểđể nghiên cứu một cách khách quan về những tư tưởng triết học cơb ả n t r o n g T
r u y ệ n K i ề u q u a đ ó r ú t r a đượ c n h ữn g g i á t r ị v à h ạ n c h ế c ủ a n ó t r o n g đời s ố ng x ã h ộ i.
+ Phương pháp nghiên cứu:
Luận án sử dụng phương pháp luận duy vật biện chứng và duy vật lịch sử,
ngoài ra còn sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: so sánh và đối
chiếu, phân tích và tổng hợp, phương pháp liên hệ thực tiễn và phỏng vấn lấy ý
kiến chuyên gia.

5. Đóng góp mới của luận án
+ Luận án đã làm rõ được sựảnh hưởng của các dòng tư tưởng triết học đến
Truyện Kiều của Nguyễn Du, như tư tưởng Việt Nam, tư tưởng Nho - Phật - Lão.
+ Luận án đã phân tích và làm rõ được những nội dung cơ bản của tư tưởng
triết học trong Truyện Kiều, đó là tư tưởng triết học nhân sinh và tư tưởng triết học xã
hội.
+ Từ việc nghiên cứu và làm rõ tư tưởng triết học trong Truyện Kiều, luận án đã
rút ra được giá trị và hạn chế của nó đối với đời sống xã hội và đối với văn hóa của
dân tộc.
6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận án
+ Ý nghĩa lý luận:
Kết quả của luận án đạt được giúp chúng ta hiểu hơn về tư tưởng triết học của
chính dân tộc mình, từđó hiểu thêm về biện chứng trong tâm hồn người Việt, giải
3


mã được sự phong phú trong đời sống tinh thần và sức mạnh vươn lên vượt qua
mọi khó khăn, gian khổ trong cuộc sống hàng ngày của người dân.
Với kết quả nghiên cứu mà luận án đã đạt được sẽ góp phần học hỏi và phát
huy những giá trị văn hóa của dân tộc, gúp thế hệ trẻ Việt Nam biết tiếp thu, biết
giữ gìn và trân trọng những tinh hoa văn hóa của dân tộc mình.
+ Ý nghĩa thực tiễn:
Có thể vận dụng những triết lý mang tính giáo dục mà Nguyễn Du gửi gắm
trong Truyện Kiều vào đời sống hàng ngày, vào mối quan hệứng xử giữa người với
người để cuộc sống ngày càng trở nên tốt đẹp hơn, văn hóa hơn.
Luận án có thể dùng làm tài liệu tham khảo trong nghiên cứu và giảng dạy triết
học Phương Đông, triết học Việt Nam, và văn học Việt Nam.
7.

ết cấu của luận án

Ngoài phần mởđầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, luận án gồm có 4
chương, 11 tiết.

4


B. NỘI DUNG
Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨ

IÊN Q AN ĐẾN

ĐỀ TÀI LU N ÁN
1.1.Tình hình nghiên cứu về hoàn cảnh ra đời Truyện Kiều và những sáng
tạo của Nguyễn Du so với tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm
Tài Nhân
1.1.1. Những nghiên cứu về hoàn cảnh ra đời của tác phẩm Truyện Kiều
Trong cuốn "Kỷ niệm 200 năm sinh Nguyễn Du", do Ủy ban khoa học xã hội
Việt Nam, Viện Văn học phát hành năm 1971, ngay ở bài "Diễn Văn khai mạc lễkỷ
niệm 200 năm sinh thi hào dân tộc Nguyễn Du" do ông Hoàng Minh Giám đọc đã
khẳng định: Thời đại Nguyễn Du là thời đại đau khổ và oanh liệt vào bậc nhất trong
lịch sử Việt Nam, thời đại của chếđộ phong kiến mục nát, thời đại của nhiều cuộc
khởi nghĩa nông dân liên tiếp, nhất là cuộc khởi nghĩa Tây Sơn vĩđại đã lật đổ vua
chúa trong nước và chiến thắng hai mươi vạn quân Mãn Thanh xâm lược. Nhưng
rốt cuộc xã hội Việt Nam thời ấy vẫn không thoát ra khỏi chếđộ phong kiến. Với lời
khẳng định trên, tác giảđã cung cấp cho chúng ta thấy tình hình chính trị-xã hội thời
đại Nguyễn Du đầy bất ổn và hỗn loạn trong dân chúng cùng sự nổi dậy chưa từng có
của các cuộc khởi nghĩa nông dân chống lại giai cấp phong kiến.
Ở công trình "Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực Nguyễn Du" của giáo sư Lê

Đình Kỵ là một công trình mang tính khái quát cao đồng thời phân tích sâu sắc bối
cảnh thời đại Nguyễn Du. Cùng với sự rối ren trong xã hội, sự tiêu điều về kinh tế và
suy đồi vềđạo đức là hàng loạt phong trào nông dân khởi nghĩa: "Đó là lịch sửcủa
những nội chiến miên man, của những cuộc tranh giành địa vị, giết hại lẫn nhau
trong triều đình. Đồng thời, đó cũng là lịch sử của những cuộc khởi nghĩa nông
dân anh dũng, "cầm lửa đốt trời", những cuộc vùng dậy của nhân dân rút cuộc bịđè
bẹp, nhưng ý chí thì không sao dập tắt nổi"[45, tr. 23].
Tác giả Xuân Diệu với cuốn "Truyện Kiều trong văn hóa Việt Nam" đã nói lên
sựđau khổ của thời đại thấm vào ngòi bút Nguyễn Du, để rồi bật lên tiếng khóc lớn
dưới chếđộ xã hội hà khắc "Đoạn trường tân thanh" là "tiếng kêu mới về nỗi đứt
ruột". Tác giảđã vạch ra những mâu thuẫn không giải quyết được của xã hội phong
kiến, cuối cùng Xuân Diệu kết luận: "Nguyễn Du của ta sống trong một thời
5


đại chếđộ phong kiến ở Việt Nam tan rã đến tột độ, một thời đại loạn ly, một xã
hội tan nát đã làm cho tâm hồn rất mực dễ cảm, rất mực thương người của Nguyễn
Du đau đớn xót xa. Ông lấy những đau khổ của thời đại làm những đau khổ của
chính mình" [20, tr.8-9].
Bài viết "Nguyễn Du với nhân vật Từ Hải" của tác giảĐặng Thanh Lê đã phân
tích một cách sắc sảo bối cảnh thời đại Nguyễn Du là một giai đoạn lịch sử có nhiều
biến cố lớn lao và mọi giá trịđều bịđảo lộn, một thế kỷ "cương thường đảo lộn,
thếsựđảo điên". Bên cạnh những quan lại tha hóa, hèn nhát, là một số anh hùng nổi
lên với lý tưởng "giữa đường dẫu thấy bất bằng mà tha": "Thế kỷ XVIII là thế kỷ nông
dân khởi nghĩa. Sử sách cũng đã kể lại nhiều sự kiện như trên khi viết về lịch
sửvùng dậy của nông dân Việt Nam thời đại này. Ở một phạm vi nhất định, nói màn
báo ân báo oán trong Truyện Kiều gắn bó với tư tưởng " bảo dân" của các lãnh
tụnhân dân khởi nghĩa thế kỷ XVIII cũng không phải là không có cơ sở" [52, tr. 358].
Nghiên cứu về hoàn cảnh ra đời của Truyện Kiều không thể không nhắc tới
công trình vô cùng giá trị, phân tích hết sức sâu sắc mọi khía cạnh từ kinh tế, chính

trị, xã hội đến các cuộc đấu tranh giai cấp trong thời đại Nguyễn Du đó là cuốn
"Truyện Kiều và thời đại Nguyễn Du" của tác giả Trương Tửu. Với công trình này
Trương Tửu đã phân tích đầy thuyết phục những mâu thuẫn nảy sinh trong xã hội
dẫn ðến các cuộc nổi dậy của nông dân chống lại bọn cường hào, diệt trừ quan
tham. Tình hình kinh tếđình trệ, cộng với sự bóc lột nông dân thậm tế của giai cấp
thống trịđã làm cho mâu thuẫn xã hội lên đến đỉnh điểm.
Lê Đình Kỵ với cuốn "Hiểu đúng đắn về Truyện Kiều" đã làm rõ tình hình rối
ren về chính trị và bất ổn về xã hội với sự sụp đổ liên tiếp của các triều đại đã làm
chấn động đến tâm hồn dễ cảm của Nguyễn Du, nhiều khi làm cho ông mất niềm tin
vào cuộc sống mà phải hướng niềm tin vào định mệnh: "Ở vào thời kỳ ly loạn, đảo
điên, tính mệnh con người như cỏ rác, tư tưởng người ta cũng dễ hướng vào chủ
nghĩa định mệnh. Thời đại Nguyễn Du là thời đại có nhiều biến cố dữ dội, bao nhiêu
sự việc diễn ra Nguyễn Du không sao hiểu được. Những tranh giành giết hại lẫn
nhau vẫn thường thấy ở các triều đại trước đến thời Nguyễn Du thì trở thành
chuyện hàng ngày" [44 ,tr. 19].
Cùng với quan điểm trên trong cuốn "Nguyễn Du về tác gia và tác phẩm"
Nguyễn Hữu Sơn đã phân tích về tình trạng hỗn loạn và xu thế tan rã của xã hội
6


phong kiến Việt Nam lúc bấy giờđã làm cho đời sống nhân dân hết sức cực khổ:
"Không cần phải mô tả nhiều ai cũng có thểđoán biết người dân Việt Nam sống
giữa những biến cốấy, giữa sự tan vỡ của một chếđộđã tàn ác lại càng tàn ác hơn
trong khi nó tan vỡ thì lầm than khốn khổ như thế nào. Cái cảnh sớm màn loan
trướng huệ, chiều chiếc lá lênh đênh không phải là cảnh tưởng tượng mà là cảnh
Nguyễn Du từng mục kích, từng trải qua vậy nên Nguyễn Du đã cảm thông được
một phần nỗi khổ chung của con người bị chà đạp dưới một chếđộ ngày càng thêm
mục nát" [79, tr. 483-484].
ĐỗĐức Dục với cuốn "Về chủ nghĩa hiện thực thời đại Nguyễn Du" đã phân tích một
cách cụ thể tình hình kinh tế suy sụp, chính trị rối ren và tác giả còn vẽ lên được bức

tranh khá hào hùng về cuộc nổi dậy long trời lỡđất của lực lượng nông dân chống lại
phong kiến đứng đầu là Nguyễn Huệ: "Xã hội Việt Nam ở thế kỷ 18, đó là những đảo
lộn chưa từng thấy trên bối cảnh hoàng hôn phong kiến bầy ra một mặt thối nát và bất
lực của vua chúa, mặt khác cùng cực và trổi dậy của nông dân" [15, tr.140].
Ở công trình "Lịch sử tư tưởng Việt Nam" do Nguyễn Tài Thư chủ biên đã
phản ánh về sự xuống dốc của đạo đức trong xã hội, sự tiêu cực và bệ rạc trong thi
cử, phản ánh một nền giáo dục hư hỏng trong bối cảnh thời đại Nguyễn Du, với
tình trạng mua quan bán chức, đút lót trong thi cửđểđược đậu đạt một cách công
khai "Xã hội loạn lạc của thế kỷ XVIII là nguồn gốc của những suy tư văn học và
sáng tác văn học. Nhiều tác phẩm văn học lớn đã ra đời, như "Chinh Phụ Ngâm" của
Đặng Trần Côn và Đoàn ThịĐiểm, "Cung Oán Ngâm Khúc" của Nguyễn Gia Thiều,
và nhất là cuốn Truyện Kiều của Nguyễn Du, ra đời đầu thế kỷ XIX, là tác phẩm
tiêu biểu của văn học cổđiển Việt Nam. Các tác phẩm trên phản ánh nhiều cảnh ngộ
éo le của con người, thể hiện nhiều khát vọng về tình yêu và lẽ sống, vềđạo làm
người, đồng thời đề cập đến nhiều phương hướng giải quyết các vấn đềnhân sinh và
xã hội" [102, tr. 413].
"200 năm nghiên cứu bàn luận Truyện Kiều" do tác giả Lê Xuân Lít sưu tầm
(2005), là một công trình đồ sộ và mang tầm vóc khoa học lớn lao, chứa đựng trong
đó nhiều bài viết sắc sảo, có giá trị rất lớn về mặt học thuật đặc biệt với bài viết
"Chiếc ngai vàng mục rũa và sấm sét của phong trào nông dân khởi nghĩa" của
Đặng Thanh Lê đã phân tích một cách sát thực về tình hình kinh tế, chính trị, đạo đức
khủng hoảng một cách trầm trọng trong toàn bộ cơ cấu xã hội phong kiến và sức trỗi
7


dậy với một khí thế chưa từng có trong phong trào nông dân khởi nghĩa. "Chưa bao
giờ, chếđộ phong kiến Việt Nam, giai cấp phong kiến Việt Nam lại bộc lộ bản chất
tiêu cực, phản động của nó một cách trắng trợn, lỗ liễu và toàn diện như lúc này.
Không những bất lực, nó còn đi vào con đường phản động trên mọi vấn đề kinh tế,
chính trị, ngoại giao…đặt ra trước mắt. Tuy nhiên trận tuyến hàng đầu vẫn là cuộc đấu

tranh giữa những người nông dân chống lại giai cấp phong kiến với một khí thế
quyết liệt chưa từng có trong lịch sử chếđộ phong kiến Việt Nam"[52, tr. 22-24].
Ngoài những công trình, bài viết đã phân tích ở trên về hoàn cảnh lịch sử thời
đại Nguyễn Du còn có một số công trình, bài viết cũng đề cập đến vấn đề này
nhưcuốn "Khảo luận về Truyện Kiều của Đào Duy anh", năm 1943, đã đề cập đến
hoàn cảnh ra đời của Truyện Kiều nhưng mới chỉ là bản tóm tắt, thống kê những
sựkiện lịch sử chưa phân tích vềđiều kiện kinh tế, chính trị thời đại Nguyễn Du. Còn
Trương Tửu thì lại tuyên bố: "Truyện Kiều là bức tranh trung thành của thời đại
Tây Sơn, tiếng nói trung thành của quần chúng nhân dân đã làm ra phong trào Tây
Sơn, ý thức sâu sắc về cuộc chiến chống phong kiến đương thời với tất cảưu điểm,
khuyết điểm, nhược điểm của tầng lớp xã hội bị bóc lột, áp bức tiến hành cuộc
chiến đấu ấy" [101, tr. 515].
Như vậy, với những công trình tâm huyết, với những bài viết sắc sảo và những
kết luận sát thực với thực tế tình hình kinh tế, chính trị, xã hội cuối thế kỷ XVIII
đầu thế kỷ XIX hầu như các tác giảđã làm rõ được bối cảnh thời đại Nguyễn Du.
Tác giả luận án trên cơ sở kế thừa những thành tựu nghiên cứu của các tác giảđi
trước sẽđi vào tìm hiểu về hoàn cảnh ra đời của Truyện Kiều một cách chuyên sâu hơn
và cố gắng tiếp cận theo một hướng kế thừa có sáng tạo để thấy được những tiền
đề kinh tế, chính trị-xã hội và tư tưởng nào đã tác động đến Nguyễn Du góp phần
hình thành nên những tư tưởng triết học trong Truyện Kiều.
1.1.2. Những nghiên cứu về sáng tạo của Nguyễn Du trong Truyện Kiều
so với tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân
Công trình "Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều" của tác
giảPhan Ngọc đã làm rõ được sự sáng tạo của Nguyễn Du so với tác phẩm Kim
Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân ở góc độ kết cấu, bố cục và cách kể
chuyện, xét về mặt kết cấu hầu như tiểu thuyết Trung Quốc đều kết cấu theo lối
chương hồi truyền thống. Sang Truyện Kiều, chúng ta hầu như bước sang một thế
giới khác
8

hẳn, đây là việc Nguyễn Du làm khác hẳn so với thể loại truyền thống của tiểu
thuyết Trung Quốc, sự việc diễn ra do cái lôgic khách quan của cuộc sống, và quan
trọng hơn ông đặt sự việc vào một thếđối lập, vào những tương phản bắt người ta
phải rút ra những kết luận cần thiết.
Đào Duy Anh trong sách "Khảo luận về Truyện Thúy Kiều" đã nêu lên nhiều
vấn đề mới quan trọng như sự tích lịch sử của Thúy Kiều, đặc biệt là tác giả so
sánh Truyện Kiều với Kim Vân Kiều truyện, và đã nêu lên nhận định mới:
"Nguyễn Du đã hoán cốt đoạt thai Kim Vân Kiều truyện mà tạo thành một tác
phẩm hoàn toàn mới. Nguyên Văn thì tự sự rất tỷ mỷ mà khô khan, Nguyễn Du thì tự
sự vắn tắt, gọn gàng, vừa tự thuật vừa tự luận khiến văn có hứng thú, Nguyễn Du
tuy không tả thực nhưng lại là một tay tâm lý học sành sỏi"[1,tr.49]. Những ý kiến
của Đào Duy Anh rất độc đáo và giá trịvì nó đã gợi hướng mới cho những
người đi sau nghiên cứu về những sáng tạo của Nguyễn Du vượt hẳn nguyên tác.
Cùng đồng nhất với quan điểm trên tác giả Nguyễn Lộc trong cuốn "Văn học
Việt Nam nửa cuối thế kỷ XVIII, nửa đầu thế kỷ XIX" đã cho rằng: "Ngày nay có lẽ
hầu hết học giảđều xem Truyện Kiều không phải là tác phẩm dịch hay phóng tác,
mà là một tác phẩm sáng tạo đích thực. Lẽ cố nhiên, là được sáng tạo theo các quy
luật của văn học trung đại, trên cơ sở vay mượn, cải biến, cải tạo một truyện có sẵn
để tạo thành một tác phẩm khác, xuất phát từ một cảm hứng mới với những nguyên
liệu mới, những điều nghe thấy, cảm xúc, suy nghĩ của mình trong hoàn cảnh xã hội
Việt Nam thời đại Nguyễn Du"[59,tr.67].
Nghiên cứu về vấn đề này Nguyễn Thạch Giang đã đưa ra ý kiến của mình:
"Ngày nay, tuy lác đác vẫn còn có người xem Truyện Kiều là tác phẩm dịch, mô
phỏng, song tuyệt đại bộ phận học giả vẫn xem Kiều là một sáng tác"[28,tr.73].
Ngay học giả Trung Quốc trong công trình "So sánh văn học Trung Quốc và văn học
nước ngoài‟‟ do Chu Vi Chi chủ biên. Khi đề cập tới Truyện Kiều của Nguyễn Du
tuy cũng nói "phiên bản" của tiểu thuyết Trung Quốc, song đã viết: "Truyện Kiều
tuy vay mượn đề tài của tiểu thuyết Kim Vân Kiều truyện, nhưng quyết không
phải là một tác phẩm dịch, cũng không phải là tác phẩm mô phỏng máy móc đơn

giản, mà là một thành quả lớn của việc cấu tứ lại một cách tinh vi, và tái tạo lại trên cơ
sở dị thực" [10, tr. 317].

9


Vượt xa tất cả những nghiên cứu đã phân tích ở trên về phương diện sáng tạo
của Nguyễn Du so với tác phẩm Kim Vân Kiều truyện của Thanh Tâm Tài Nhân,
tác giả Trần Đình Sửđã đề cập tới sự sáng tạo của Nguyễn Du về góc độ tư tưởng và
quan niệm mới về con người, mà trong nguyên tác không có để cho ra đời một kiêt
tác bất hủ với thời gian, tuy nhiên tác giả chưa đi sâu vào chứng minh và làm rõ cụ
thể sáng tạo về mặt tư tưởng mới như thế nào nhưng phải thừa nhận đây là một tìm
tòi và phát hiện vô cùng đáng trân trọng và có giá trị gợi mở cho người đi sau tiếp
tục nghiên cứu mà từ trước chưa ai đề cấp tới.
N.L Niculin, nhà nghiên cứu về văn học Việt Nam, đã có bài viết hết sức đặc sắc
"Nguyễn Du nhà thơ nhân đạo lỗi lạc" trình bày một cách thuyết phục những sáng
tạo bậc thầy của Nguyễn Du trong Truyện Kiều so với nguyên tác ban đầu vềcốt
truyện, về hình tượng nhân vật, đặc biệt tác giả nhấn mạnh sự sáng tạo của Nguyễn
Du trong việc dựa trên truyền thống thơ ca Việt Nam và đã sử dụng rất nhiều hình
ảnh của ca dao để sáng tạo ra một hệ thống hình tượng độc đáo.
Lê Hoài Nam đã có một sự so sánh Truyện Kiều với Kim Vân Kiều truyện rất
chi tiết trong cuốn "200 năm nghiên cứu và bàn luận về Truyện Kiều" về phương diện
hình thức nghệ thuật, phương pháp sáng tác cho đến tính hiện thực, tính tư tưởng,
đồng thời tác giảđã thực hiện việc đối chiếu giữa hai tác phẩm để tìm ra điểm
dịđồng về các mặt như tổ chức kết cấu, tính cách nhân vật, cơ sở chủđề tư tưởng.
Từ kết quả những so sánh ấy tác giảđã rút ra những nhận định về cách xử lý cuốn
Kim Vân Kiều truyện, về tài năng nghệ thuật, về phong cách và phương pháp sáng
tác, về thế giới quan Nguyễn Du và giá trị chân chính của Truyện Kiều. Đây thực sự
là một bài viết tâm huyết, so sánh một cách chi tiết và đưa ra những kết luận hết
sức giá trị, đồng thời tác giảđã có những phát hiện mới mẻ về sáng tạo của Nguyễn

Du vượt trội nguyên tác.
Trong cuốn "Nguyễn Du về tác gia và tác phẩm", tác giả Nguyễn Hữu Sơn với
bài viết "Tiếp cận Truyện Kiều của Nguyễn Du trong sự so sánh với Kim Vân Kiều
truyện của Thanh Tâm Tài Nhân" đã làm nổi bật sự khác biệt về nội dung xã hội,
màu sắc triết lý. Đây thực sự là một quá trình nghiên cứu dựa trên tinh thần khoa
học, đã đi sâu lý giải giá trị và đặc trưng của mỗi tác phẩm và tác giảđã đi đến kết
luận: "Thực tế cho thấy, nếu tác phẩm gốc, nguyên mẫu thường mới chỉ là những
phác họa, những nguyên liệu mới được pha chế, thì các nhà nghệ sĩđã phù
10


phép hoán cải cốt truyện, mở rộng dung lượng hiện thực, đưa vào trong đó ý nghĩa
triết lý, sức khái quát cao và được thể hiện trong một hình thức nghệ thuật sinh
động" [79, tr. 530].
Trần Thị Phương Phương với bài viết "Tiếp cận Truyện Kiều từ hướng văn
học so sánh và phương pháp so sánh loại hình lịch sử". Ở bài viết này tác giảđã có
ba hướng chủ yếu trong việc so sánh, nhứ nhất là so sánh Truyện Kiều với chính
nó, đây là vấn đề liên quan đến văn bản, thứ hai là so sánh Truyện Kiều với các tác
phẩm văn học dân tộc vừa cho thấy sự phát huy truyền thống trong sáng tác của
Nguyễn Du, vừa cho thấy những nét độc đáo đặc sắc của riêng nhà thơ và Truyện
Kiều. Và điều quan trọng thứ ba là việc so sánh Truyện Kiều với nguyên tác của
nó, từđó tác giả khẳng định: "Việc so sánh Truyện Kiều với Kim Vân Kiều truyện
cho thấy nguồn gốc của Truyện Kiều, nhưng chủ yếu cho thấy Truyện Kiều của
Nguyễn Du không phải là bản dịch từ văn xuôi sang văn vần, mà là một sáng tác của
Nguyễn Du cả về mặt hình thức và nội dung tác phẩm" [56, tr. 628].
Như vậy, qua những công trình đã khảo cứu ở trên dù đánh giá khác nhau
nhưthế nào về mức độ sáng tạo của Nguyễn Du trong Truyện Kiều nhưng tất cảđều
thống nhất và đi đến kết luận: Truyện Kiều không phải là một tác phẩm dịch mà là
một kiệt tác được sáng tạo vô cùng độc đáo bởi trái tim và khối óc tài hoa của thiên tài
Nguyễn Du. Mặc dù các tác giảđã chỉ ra sự sáng tạo của Nguyễn Du về mặt văn

chương, nghệ thuật, cốt truyện, tình tiết, nhân vật, tuy nhiên chưa có tác giảnào bàn
đến việc sáng tạo của Nguyễn Du trong quan niệm mới về con người, vềcuộc đời
đầy biến động, về một chủ nghĩa nhân đạo mới mà trong nguyên tác không có, tức
là Nguyễn Du đã lồng vào đó một tư tưởng mới, đây là sự sáng tạo cần phải nghiên
cứu và làm rõ, vậy nên tác giả luận án trên cơ sở tiếp thu những nghiên cứu của các
học giảđi trước để làm nền tảng, cơ sở cho mình đi vào tìm hiểu nghiên cứu về tư
tưởng mới Nguyễn Du đã gửi gắm trong Truyện Kiều.
1.2. Tình hình nghiên cứu vềảnh hƣởng của tƣ tƣởng triết học Việt Nam
và triết học Nho - Phật - Lão trong Truyện Kiều
1.2.1. Những nghiên cứu vềảnh hƣởng của tƣ tƣởng triết học Việt Nam
trong
Truyện Kiều.
Trước khi nói tới ảnh hưởng của tư tưởng triết học Việt Nam trong Truyện
Kiều chúng ta tìm hiểu một số quan điểm về vấn đề Việt Nam có triết học hay
11


không? Hay Việt Nam chỉ có tư tưởng triết học. Giáo sư Nguyễn Tài Thư cho rằng
"Từ rất sớm trong lịch sử, người Việt Nam đã hình thành một loại kiến thức chung có
tính chất phổ biến cho cả tự nhiên, xã hội và tư duy con người. Kiến thức đó là gì?
Là triết học hay chưa triết học? Là tư tưởng đang quá độđến triết học? Nhưng mọi
người đều nhất trí xem đó là kiến thức khái quát nhất, kiến thức đóng vai trò thế
giới quan và phương pháp luận của người Việt Nam trong lịch sử" [102, tr.3]. Với
cách đặt vấn đề và giải thích như trên tác giảđã khẳng định Việt Nam ngay từrất sớm
đã có tư tưởng triết học, đó là những kiến thức chung nhất về thế giới hướng dẫn
người Việt nhận thức và hành động trong cuộc sống.
Ở bài viết "Lịch sử tư tưởng, lịch sử triết học hay lịch sử tư tưởng triết học Việt
Nam" giáo sư Lê Hữu Tầng cho rằng "Ở Việt Nam, không có những trước tác thuần
túy triết học, tức là thuần túy bàn về các quy luật chung nhất của tồn tại và tưduy,
càng không có những học thuyết riêng, được xây dựng một cách chặt chẽ và có hệ

thống về những vấn đề này. Tuy nhiên rải rác ở nơi này hay nơi kia trong di sản
tinh thần của cha ông ta đểlại, lại có những tư tưởng triết học nhất định, tức là những
tư tưởng, quan điểm gắn liền với việc giải quyết phương diện này hay phương
diện kia của vấn đề cơ bản của triết học"[86, tr.60-61]. Điều này muốn nói rằng: Ở
Việt Nam không có triết học theo nghĩa hàn lâm, theo nghĩa kinh điển được xây
dựng có hệ thống, cấu trúc chặt chẽ nhưng chắc chắn có tư tưởng triết học nằm rải
rác trong di sản tinh thần của cha ông ta để lại.
Trong cuốn "Lịch sử tư tưởng Việt Nam" do Nguyễn Tài Thư chủ biên đã
khẳng định "Một dân tộc đã có nhiều dịp tổng kết về công cuộc dựng nước và
giữnước như dân tộc ta không thể không phát triển về mặt nhận thức. Rất tiếc là
lịch sử chưa đúc kết thành những hệ thống triết học. Nhưng rõ ràng là đã hình
thành những lý luận ở mức độ khái quát, những lý luận giữ vai trò thế giới quan
chung và phương pháp luận cho các lĩnh vực hoạt động tinh thần và hoạt động thực
tiễn giữnước và dựng nước. Lý luận đó có thể tìm thấy rải rác trong các bài cáo, bài
biếu, bài văn, bài thơ, bài luận. Ởđó tuy chưa phải là triết học thuần túy, nhưng đã
đềcập tới một số vấn đề của bản thân triết học, ởđó không còn là tư tưởng nói chung
mà đã là tư tưởng triết học"[102, tr.16-17]. Với quan điểm này tác giảđã khẳng
định chắc chắn Việt Nam trong lịch sửđã có tư tưởng triết học của mình, chẳng qua
chưa có điều kiện đểđúc kết thành những hệ thống triết học.
12


Theo giáo sư Nguyễn Tài Thưở bài viết "Mấy vấn đề về lịch sử tư tưởng Việt
Nam" đã khẳng định: Lẽđương nhiên lịch sử tư tưởng Việt Nam trước hết phải khai
thác tư tưởng triết học, phải coi trọng các tư tưởng triết học. Tư tưởng triết học Việt
Nam trong lịch sử tuy chưa phát triển thành hệ thống triết học, những vẫn hình thành
các tư tưởng, các quan điểm, quan niệm, các phạm trù. Vì vậy, những tư tưởng nói
lên lập trường triết học Việt Nam đó là "tư tưởng về quan hệ giữa trời với người, giữa
tài và mệnh, giữa thời với thế, giữ tĩnh tại và biến dịch"[103, tr.38- 39]. Ngoài tư
tưởng nổi bật của triết học Việt Nam là tư tưởng yêu nước, tư tưởng nhân nghĩa, đạo

lý làm người, thì các tư tưởng triết học Việt Nam mà giáo sưNguyễn Tài Thư nêu
ra ở trên đều dàn trải trong Truyện Kiều của Nguyễn Du.
Trong cuốn "Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực Nguyễn Du" của giáo sư Lê
Đình Kỵđã phân tích một cách thuyết phục tính dân tộc, đặc biệt là tư tưởng yêu
nước ảnh hưởng một cách mạnh mẽđến Nguyễn Du trong quá trình sáng tác
Truyện Kiều, khẳng định tình yêu quê hương được nối dài bởi những lẽ sống khác
nên có sức tổng hợp lớn lao và được kết tinh trong những giá trị tốt đẹp được nhân dân
Việt Nam trân trọng qua bao đời.
Giáo sưĐặng Thai Mai trong bài viết "Đặc sắc của văn học cổđiển Việt Nam qua
nội dung Truyện Kiều" đã cho rằng: "Truyện Kiều dạy cho ta biết yêu thiên nhiên,
khi thi sĩ gây cho ta mối tình cảm sâu sắc đối với cảnh vật, thì đồng thời cũng bồi
dưỡng nỗi lòng yêu quê hương đất nước. Tình yêu quê hương làng mạc đó chính là một
yếu tốđể bồi dưỡng tinh thần yêu nước của con người. Qua Truyện Kiều, có những bức
họa, bức cảnh tuyệt diệu mà độc giả luôn luôn có thểđối chiếu với thực tếViệt Nam, làm
cho ta tin chắc rằng đó là hình thái màu sắc của đất nước Việt Nam. Chúng ta không
lấy làm lạ khi những người bôn tẩu việc nước và gặp bước đường trắc trở vẫn mở
một trang Kiều, tìm lấy một lý do cho sự hi sinh với lý tưởng của mình trong câu thơ
Kiều giản dị: "Tấc lòng cố cuốc tha hương. Đường kia nổi nọngổn ngang bời bời".
Nhân dân mãi yêu Truyện Kiều, cũng vì qua Truyện Kiều, mọi
người đều thấy rằng non nước, quê hương của ta quả là đáng yêu"[62, tr. 58-59].
Với quan điểm trên tác giảđã khẳng định đọc Truyện Kiều nhân dân Việt Nam
càng thêm yêu đất nước mình hơn, điều này có được là do Nguyễn Du đã tiếp thu tư
tưởng yêu nước một cách nhuần nhuyễn để rồi tuôn chảy thành những câu thơlục bát
đẹp mượt mà ca ngợi vẽđẹp con người và cảnh vật Việt Nam.
13


Tác giảĐặng Thanh Lê với bài viết "Truyện Kiều, thành tựu rực rỡ và kết tinh
giá trị ngôn ngữ thơ ca dân tộc" đã khai thác ảnh hưởng của tư tưởng yêu nước đến
Nguyễn Du trong quá trình sáng tác Truyện Kiều bằng ngôn ngữ dân tộc. Với bài viết

này tác giảđã khái quát được sự vận dụng triệt để ngôn ngử dân tộc trong sáng tác
Truyện Kiều và sự thẩm thấu của ngôn ngử dân tộc vào trong trái tim Nguyễn Du.
Cùng với quan điểm trên, tác giả Trương Tửu với công trình "Truyện Kiều và thời
đại Nguyễn Du" cũng đã khẳng định: "Nghệ thuật Truyện Kiều làm vẻ vang cho
tiếng nói dân tộc. Ở tác phẩm kiệt xuất ấy, mỗi từ ngữ là một chất sống, mỗi hình ảnh
là một giá trị tình cảm, mỗi nhịp điệu là một nét uẩn khúc của tâm tư, mỗi cảnh ngộ là
một tư tưởng sinh động. Toàn truyện là một hòa điệu siêu việt của ngôn ngữ dân tộc, tư
tưởng và cuộc sống dân tộc tràn trề sinh lực"[101, tr. 210-211].
Ngoài hấp thụ tư tưởng yêu nước, trong Truyện Kiều còn thấm đẫm tư tưởng đạo
hiếu, tưtưởng nhân ái bao dung, đạo lý làm người, tư tưởng nhân đạo tốt đẹp của dân
tộc Việt Nam. Giáo sư Hà Văn Tấn trong bài viết "Lịch sử Việt Nam và tưtưởng Việt
Nam" đã nêu lên: "Mỗi lần dân tộc đứng trước thử thách của lịch sử, ông cha ta lại
trở lại với những giá trị tư tưởng đã có từ lâu. Đôi khi, con người dường như quay
trở lại với quá khứ quanh co, chẳng hạn Kiều của Nguyễn Du, dường nhưđã nghe
tiếng kêu thương về thân phận con người và đòi giải phóng cá nhân"[87, tr. 33].
Trong cuốn "Đại cương lịch sử tử tưởng triết học Việt Nam" do giáo sư
Nguyễn Hùng Hậu chủ biên đã khẳng định: "Khi phản ánh công cuộc xây dựng và
bảo vệđất nước, triết học Việt Nam hướng chủ yếu đến vấn đề nhân sinh, đến đạo lý
làm người, đến vấn đềđạo hiếu của con người" [34, tr.12]. Vậy nên, Nguyễn Du đã
tiếp thu, kế thừa tư tưởng đạo hiếu của triết học dân tộc đưa vào Truyện Kiều một
cách rất thuyết phục qua hình ảnh nhân vật Thúy Kiều một lòng hiếu thảo với cha
mẹ, hi sinh tình yêu, tuổi xuân để gia đình được bình yên.
Đặng Thanh Lê trong bài viết "Thế giới Truyện Kiều - con người Truyện
Kiều" đã chỉ ra tư tưởng đạo hiếu trong truyền thống của dân tộc Việt Nam mà
Nguyễn Du đã khắc họa ở nhân vật Thúy Kiều: "Hành động, "Dẽ cho để thiếp bán
mình chuộc cha" của nàng chủ yếu xuất phát từ tình cảm yêu thương chân thành
đối với cha. Đây là tình cảm tự nhiên trong truyền thống Việt Nam xưa kia chứ
không phải một nghĩa vụđơn thuần cực đoan theo chữ hiếu của phong kiến.
14

Có thể nói, đây là chữ hiếu mang nội dung nhân dân đằng sau hình thức khái
niệm phong kiến".
N.I.Niculin, nhà nghiên cứu văn học của Nga đã có hẳn một bài viết về
tưtưởng nhận đạo của Nguyễn Du chính là tư tưởng nhân đạo của nhân dân Việt
Nam được hun đúc trong quá trình lịch sử của dân tộc. Ở bài viết "Nguyễn Du nhà thơ
nhân đạo lỗi lạc", tác giảđã kết luận: "Trong lịch sử văn học Việt Nam, sáng tác
Nguyễn Du tự nó đã làm thành cả một thời đại. Nguyễn Du có một vai trò lớn lao trong
quá trình xây dựng truyền thống văn học dân tộc, trong sự hình thành của ngôn ngữ
dân tộc Việt Nam" [74, tr.66].
Tác giả Huỳnh Công Bá trong cuốn "Lịch sử tư tưởng Việt Nam" với quan điểm
con người sinh ra rồi vẫn thuộc về trời đất, trời đất biến chuyển tác động đến con người
và Nguyễn Du đã khéo léo lồng tư tưởng này vào trong Truyện Kiều: "Con người
còn là sự hợp lại của hai phần: thể xác và linh hồn, xác là thể phách, hồn là tinh anh.
Không chỉ thể phách mà cả tinh thần của con người cũng từ vũ trụtách ra mà có. Chết
là trở về với đất, còn tinh thần thì bay lên cao trong sáng". Nhưvậy chết chỉ là thể
xác, còn tinh thần thì về với trời. "Thác là thể phách, còn là tinh anh" [4,tr.73]. Ở quan
điểm này tác giảđã chỉ ra được sựảnh hưởng của tư tưởng triết học nhân sinh của dân
tộc trong Truyện Kiều Nguyễn Du.
Tác giả Nguyễn Hùng Hậu đã chỉ ra ảnh hưởng sâu sắc của tư tưởng mệnh trời
trong quan niệm về triết học nhân sinh của dân tộc.: "Ý chí của trời gọi là" mệnh",
"thiên mệnh". Trời là lẽđịnh trước, thích mà không thể làm được, sức người không
thể thay đổi được, mệnh như một trái núi đè lên con người, con người vùng vẫy
nhưng không sao thoát được" [34, tr.216 - 217]. Ởđây tác giả nêu bật lên được ảnh
hưởng của tư tưởng thiên mệnh trong quan niệm của triết học Việt đến Truyện
Kiều của Nguyễn Du, tuy nhiên mới chỉ nhìn thấy được ảnh hưởng tiêu cực duy
tâm, tin vào mệnh trời, phó mặc cho số phận, định mệnh với tư tưởng buông trôi
"Chờ xem con tạo xoay vần ra sao" chứ chưa làm rõ được ảnh hưởng tích cực của
hành động con người chống lại thiên mệnh trong khi Nguyễn Du đã từng tuyên
bốtrong Truyện Kiều "Xưa nay nhận định thắng thiên cũng nhiều". Vậy nên ở phần

ảnh hưởng tích cực khi con người biết vươn lên, tích cực chiến đấu để chống lại
mệnh trời tác giả luận án sẻ cố gắng đi vào luận giả và nghiên cứu.
15


Như vậy, qua các công trình đã nêu ở trên chúng ta thấy hầu như các tác giả
đều khẳng định viết nên thiên truyện bất hủ bằng thể thơ lục bát Nguyễn Du đã hấp
thụ sâu sắc bởi tư tưởng triết học dân tộc, nổi bật là tư tưởng yêu nước, tư tưởng
nhân đạo, tư tưởng đạo hiếu, tư tưởng thiên mệnh theo cách hiểu của dân gian Việt.
Trên cơ sở tiếp thu và kế thừa những nghiên cứu của các tác giảđi trước, tác giả luận
án sẻ tiếp tục nghiên cứu về vấn đề này tuy nhiên đi theo một hướng mới đó là tìm
hiểu và làm sáng tỏ nguyên nhân khiến Nguyễn Du đã nâng được tiếng nói dân tộc
lên thành ngôn ngữ của thơ ca. Điều này sẽ luận giải được sựảnh hưởng của tư
tưởng yêu nước Việt Nam trong Truyện Kiều của Nguyễn Du một cách thuyết
phục. Mặt khác, tác giả luận án sẻ tiến hành nghiên cứu tư tưởng nhân đạo tích cực
của dân tộc trong Truyện Kiều, làm rõ tính bao dung đối với kẻ thù cũng là nhân
đạo, chấp nhận một cô gái giang hồở chốn lầu xanh "ong qua bướm lại đã thừa xấu
xa" đưa về làm vợ cũng là nhân đạo, từ một cô gái lầu xanh cho thay bậc đổi ngôi
trở thành mệnh hệ phụ nhân là đỉnh cao của nhân đạo tích cực trong Truyện Kiều
mà Nguyễn Du đã ảnh hướng sâu sắc bởi tư tưởng nhân đạo của dân tộc.
1.2.2. Những nghiên cứu vềảnh hƣởng của tƣ tƣởng triết học Nho - Phật Lão trong Truyện Kiều.
Đầu tiên có thể nói đến công trình nghiên cứu rất công phu và vô cùng sâu sắc
của Phan Ngọc với cuốn "Tìm hiểu phong cách Nguyễn Du trong Truyện Kiều",
ởcông trình này ngoài việc nghiên cứu về vấn đề tư tưởng của Truyện Kiều thì Phan
Ngọc đã dành khá nhiều tâm huyết nghiên cứu vềảnh hưởng của Phật giáo trong
Truyện Kiều ở khía cạnh thao tác: "Trong Truyện Kiều rất nhiều những thuật
ngữPhật giáo. Các nhà nghiên cứu đã nói nhiều vềảnh hưởng của Phật giáo đến
Truyện Kiều nhưng họ chỉ xét ở khía cạnh nhận thức, hoặc để khen hoặc để chê.
Cần phải xét ở khía cạnh thao tác" [72, tr. 64]. Không những thế, Phan Ngọc còn lý
giải tại sao Nguyễn Du lại chọn hệ suy luận của Phật giáo với những tính tích cực

của Phật giáo đồng thời tác giả cũng nói lên sự hạn chế của việc sử dụng Phật giáo
trong Truyện Kiều: "Nguyễn Du đã chọn hệ suy luận Phật giáo, vì Phật giáo gần
quần chúng, dùng nó thì loại trừđược tôn ty, đẳng cấp, nói được cái mơước được
giải thoát. Phật giáo trong khi giúp nhà thơ vươn lên cái chung, cái nhân loại, nhưng
đồng thời cũng khiến cho tác phẩm mang tính chất van đời, nhập vào cái
16


vòng luẩn quẩn của một kiến giải siêu hình và Truyện Kiều, do đó, mang màu sắc
bi quan của Phật" [72, tr. 67-68].
Với cách tiếp cận mới này, những ý kiến mà Phan Ngọcđưa ra là rất thuyết
phục, nhưng chỉ tiếc là tác giả chỉ dừng lại ở vấn đề nhận thức luận, chứ không đi
sâu vào nghiên cứu cụ thể.
Trong cuốn "Thi pháp Truyện Kiều" của Trần Đình Sử ngoài việc đánh giá cao vị
trí và sức sống của Truyện Kiều trong văn hóa Việt, tác giả dành rất nhiều trang nói
lên mối quan hệ giữa Truyện Kiều với đạo Phật ở những ý kiến khác nhau của nhiều
tác giả và cuối cùng đồng ý với quan điểm Phật đi vào trong Truyện Kiều đã được
khúc xạ chứ không còn nguyên nghĩa, đã có tính chất dung hợp, pha trộn với Nho
giáo: "Mối quan hệ Truyện Kiều với đạo Phật từ lâu đã được nhiều học giảchú ý.
Có người xem tác phẩm là sự minh họa cho tư tưởng nhân quả, nghiệp báo của Phật
học (Trần Trọng Kim). Có người lưu ý tới tư tưởng đạo Phật dân gian (Đào Duy
Anh). Có người nhận xét sự pha trộn Phật và Nho, từ tài mệnh tương đốvà bỉ sắc tư
phong đến nghiệp báo, luân hồi, từ trung hiếu tiết nghĩa đến từ bi bác ái, tu nhân
tích đức (Cao Huy Đỉnh). Thực ra Phật đã có sự khúc xạ khi đi vào Kiều. Nhận xét
vềsự hỗn dung, pha trộn Phật-Nho là có căn cứ" [81, tr. 55].
"Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực Nguyễn Du"của giáo sư Lê Đình Kỵ là
một công trình bề thế và có nhiều phát hiện mới mẻ dựa trên quan điểm duy vật
lịch sử khi phân tích và đánh giá về tư tưởng Truyện Kiều trong đó có tư tưởng
Phật giáo. Ở công trình này tác giảđã phân tích quá trình đến với đạo Phật của nhân
vật Thúy Kiều là một sự lựa chọn bởi hoàn cảnh, đồng thời tác giả chỉ ra mặt tích cực

của tư tưởng Phật giáo trong Truyện Kiều là nơi che chở cho con người giữa cuộc
đời lọc lừa, động viên an ủi con người trước hoàn cảnh khó khăn.
Ở bài viết "Giá trị triết học tôn giáo trong Truyện Kiều" của tác giả Thích
Thiên Ân đã phân tích một cách sâu sắc sựảnh hưởng của tư tưởng triết học Phật
giáođậm đặc trong Truyện Kiều, nổi bật là tư tưởng vô thường của vũ trụ nhân
sinh. Đây thực sự là một bài viết có tầm khái quát triết học cao và đã làm bật lên
được sựảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo sâu đậm trong Truyện Kiều.
"Triết lý của đạo Phật trong Truyện Kiều" của Cao Huy Đỉnh là một bài viết
hết sức sâu sắc phản ánh về sựảnh hưởng của tư tưởng Phật giáo trong Truyện Kiều
đầy mâu thuẫn và mang tính chất bi quan yếm thế. Nhận định rằng: "bản thân
17


triết học nhà Phật hàm chứa một mâu thuẫn, vì yêu con người mà lại phủđịnh cuộc
sống của con người, trong khi đã yêu thương nhân loại là tất nhiên gắn bó với đời.
Trong Truyện Kiều triết lý Phật chiếm một liều lượng lớn vì chất bi quan yếm thếcủa
nó dễ diễn tả nhất những nỗi day dứt siêu hình trong tâm trạng con người, nhất là phụ
nữ nạn nhân cực khổ nhất của xã hội phong kiến, càng là nạn nhân cực khổnhất của
thời đại Nguyễn Du".[22, tr.945].
Ngoài ảnh hưởng của tưởng triết học Phật giáo, Truyện Kiều còn ảnh hưởng
sâu sắc bởi tư tưởng triết học Nho giáo, và Lão giáo, bàn về vấn đề này tác giả Lê
Đình Kỵ khẳng định: "Chủ nghĩa định mệnh của Truyện Kiều bắt nguồn từ
tưtưởng định mệnh của đạo Nho - Không Tử nói "Chết sống do mệnh, giàu sang tại
trời". "Không biết mệnh thì không phải là người quân tử" [45, tr.103-104]. Trong
công trình này tác giảđã phân tích sựảnh hưởng của Nho trong Truyện Kiều là do
hoàn cảnh lịch sử thời đại Nguyễn Du và tư tưởng thiên mệnh là sản phẩm tất yếu
của xã hội phong kiến nhằm duy trì trật tự phong kiến, tác giả cho rằng thời đại
Nguyễn Du do trải qua nhiều yếu tố dồn dập nên không thể lý giải được, bởi vậy
Nguyễn Du đã dùng đến tư tưởng thiên mệnh của Nho giáo.
Trong cuốn "Thi pháp Truyện Kiều" của Trần Đình Sử tác giảđã cho rằng: "Ởđây

thiết nghĩ phải tính đến ảnh hưởng của Tâm học, từ chữ tâm của Mạnh Tửđến chữ tâm
của Dương Vương Minh đã có sự kết hợp với chữ tâm nhà Phật, chữ tâm hòa đồng
thống nhất với lương tri, dẫn đến tư tưởng bình đẳng, phá bỏ giáo điều, đề cao tính
chủ thể của con người. So sánh về các phương diện này sẻ cho ta hiểu mức độảnh
hưởng và tiếp nhận của Nguyễn Du đối với Nho giáo không phải chỉcó Nho giáo cổ
xưa, mà là Nho giáo Minh, Thanh" [81, tr. 56].
Với quan điểm trên tác giả làm rõ sự tiếp nhận tư tưởng Nho giáo của Nguyễn
Du trong Truyện Kiều đó là tư tưởng bình đẳng, thương người, ghét giáo điều và
đặc biệt là Nguyễn Du ảnh hưởng bởi tư tưởng tâm học đời Minh - Thanh trong
quan niệm về con người.
Nghiên cứu về tư tưởng Nho giáo trong Truyện Kiều là một vấn đề còn ít
người đi sâu. Trước đây học giả Phạm Quỳnh có nói tới tư tưởng trung dung tùy
thời. Một số tác giả khác có bàn tới vấn đềđạo đức, luân lý, lễ nghĩa. Thực ra phạm
vi vấn đề còn rộng lớn hơn như tư tưởng thiên mệnh, ý thức bảo tồn gia đình, đến
tư tưởng nhân ái, coi trọng lòng trắc ẩn, lương tâm, coi trọng sự sống đều
18


là ảnh hưởng của Nho giáo trong Truyện Kiều, vì vậy tác giả sẻđi theo hướng này
để nghiên cứu vềảnh hưởng của tư tưởng Nho giáo trong Truyện Kiều.
Có thể nói sự hấp thụ tư tưởng Lão giáo trong Truyện Kiều được Nguyễn Du
thể hiện bằng những vần thơ vô cùng ấm áp khi nghe tiếng đàn của Kiều, ở bài viết
"Triết lý đạo Phật trong Truyện Kiều của Nguyễn Du" Cao Huy Đỉnh đã nêu lên
được sựảnh hưởng của tư tưởng Lão Tửđến Nguyễn Du như một sự thẩm thấu,
nhất là đến đoạn miêu tả tiếng đàn của Kiều tác giảđã chứng minh cho người đọc
thấy Kiều đã hoàn toàn hòa mình vào tự nhiên, để cho tâm hồn được yên tĩnh, vắng
lặng mang màu sắc của đạo Lão đậm nét. "Và cái cử chỉ khác thường của nàng là
cuốn dây đàn và từbỏ nghệ thuật như muốn nói rằng mình quyết bỏ dục vọng và
đau khổđể cho tâm hồn siêu thoát. Phải chăng Nguyễn Du có dụng ý nâng Kiều lên
thành hình tượng thanh khiết, hài hòa với tự nhiên. Nó được nuôi dưỡng bằng mỹ

cảm Phật giáo và Lão giáo" [22, tr. 946-947].
Trong công trình "Truyện Kiều và chủ nghĩa hiện thực Nguyễn Du" của tác giảLê
Đình Kỵđã chỉ ra được sự tiếp nhận của Nguyễn Du đối với tư tưởng Lão Tửmột
cách rất tự nhiên "Nguyễn Du muốn quay về cuộc sống giản dị, bình thường, thanh
bạch. Cũng nhưđối với các nhà nho thời trước, tư tưởng Lão Trang, tưtưởng Phật,
tư tưởng định mệnh đến với Nguyễn Du và đã đưa lại cho Nguyễn Du ít nhiều nguôi
quên"[45,tr.6].
Mặt khác trong tư tưởng Lão Tử có đề cập đến hai quy luật cơ bản đó là luật
quân bình và luật phản phục, và cuộc sống luôn bị chi phối bởi hai quy luật này.
"Rơne Craysắc qua phân tích diễn biến câu chuyện, ông đã đề cập tới ảnh hưởng của
tư tưởng Lão Tử trong Truyện Kiều: "Ông lần lượt nói đến "luật quân bình", "luật
thừa trừ", triết lý về "sự trừng phạt" trong xã hội. Quan niệm "cân bằng họa phúc"
chi phối số phận con người. Đặc biệt ông đã có những so sánh sắc sảo giữa một
bên là tư tưởng của chủ nghĩa cá nhân đang tồn tại ở phương Tây và một bên là tư
tưởng về nghĩa vụđối với cộng đồng phải được tôn trọng tuyệt đối Á Đông mà
Truyện Kiều là một sự phản ánh đích thực" [76, tr.13-14].
Ở một số quan điểm khác khi bàn về về vấn đềảnh hưởng của tư tưởng NhoPhật-Lão đều đi đến kết luận Truyện Kiều là sự kết hợp của tam giáo, và sự kết hợp
giữa ba yếu tố Nho-Phật-Lão trong Truyện Kiều đã đưa đến sự hòa điệu tuyệt vời
cho tác phẩm. Trong cuốn "Hiểu đúng đắn Truyện Kiều" của giáo sư Lê Đình
19


Kỵ cũng thống nhất với quan điểm trên: "Có lẽ hơn tất cả mọi vai truyện, vai Tam
Hợp đã là Nguyễn Du suy tư, chiêm nghiệm về thân phận con người và thân phận
làm người. Trong Tam Hợp, tức trong Nguyễn Du người ta gặp lại tất cả mọi niềm tin
dị biệt đúc kết lại, nào là niềm tin Phật, tin Lão, tin Khổng. Phản ánh niềm tin Phật,
đạo cô Tam Hợp nói đến "duyên sau", "kiếp sau". Phát ngôn viên của Nho, đạo cô
Tam Hợp nói đến "đạo trời", đến "hiếu tâm" [44, tr.13-14].
Tác giả luận án trên cơ sở kế thừa và tiếp thu những thành tựu nghiên cứu của
các nhà nghiên cứu đi trước đã đạt được, đồng thời phát hiện thêm những tiếp nhận

của Nguyễn Du đối với ba dòng tư tưởng Nho - Phật - Lão ở phương diện bình
dân, đã được Việt Nam hóa, như tư tưởng về chữ Hiếu của người con Việt Nam đối
với cha mẹ, tư tưởng nhân trong quan hệ giữa con người với con người. Đặc biệt
tác giả sẻđi sâu vào nghiên cứu ảnh hưởng của tư tưởng Lão giáo về luật bình quân
và luật thừa trừ trong thiên truyện mà hầu như chưa có tác giả nào đi sâu khai thác
về khía cạnh này của sự tiếp nhận.
1.3. Tình hình nghiên cứu về tƣ tƣởng triết học trong Truyện Kiều của
Nguyễn Du
1.3.1. Tình hình nghiên cứu về triết học nhân sinh trong Truyện Kiều.
1.3.1.1. Những nghiên cứu về biện chứng của cuộc đời con người trong Truyện
Kiều.
Ở công trình "Hiểu đúng đắn Truyện Kiều" tác giảđã đi vào tìm hiểu cuộc đời
con người trong Truyện Kiều như một cuộc phiêu lưu đầy mạo hiểm với rất nhiều
những biến cố bất thường xảy ra trong suốt cuộc đời. Nhiều khi con người rơi vào
bế tắc, không lối thoát, và đó là khi chủ nghĩa định mệnh ra đời, tác giả cho rằng
trước cái không thay đổi được con người đều bất lực như nhau. Đây là một sự phân
tích thực tế dựa trên hoàn cảnh sống của con người đểđưa ra kết luận: "Nguyễn Du
đã đề nghị một lối nhìn về cuộc đời như một phiêu lưu luôn phải nhận định một
hướng đi trong cái phức tạp mơhồ của hoàn cảnh, trước cái bấp bênh may rủi của
tương lai, của tình cờ. Cuộc đời trong Truyện Kiều không phải thanh bình, thân ái,
trật tự khi nhìn nó trên lý thuyết, luân lý của nhà triết học, nhưng là một thân phận,
một cái kiếp người, long đong ba chìm bảy nổi, không có gì là vững chắc, lâu dài,
những éo le, dễ vỡ, phức tạp gian khổ" [44, tr. 69-70].
20