NGHIÊN CỨU HỆ THỐNG CÂU HỎI HƯỚNG DẪN HỌC BÀI VĂN BẢN VĂN HỌC LỚP 11 QUA HAI BỘ SÁCH NGỮ VĂN CHUẨN VÀ NÂNG CAO

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
------------------------

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM
------------------------

ĐỖ THỊ HẢI
ĐỖ THỊ HẢI

NGHIÊN CỨU HỆ THỐNG CÂU HỎI HƯỚNG DẪN
HỌC BÀI VĂN BẢN VĂN HỌC LỚP 11 QUA HAI BỘ
SÁCH NGỮ VĂN CHUẨN VÀ NÂNG CAO

NGHIÊN CỨU HỆ THỐNG CÂU HỎI HƯỚNG DẪN
HỌC BÀI VĂN BẢN VĂN HỌC LỚP 11 QUA HAI BỘ
SÁCH NGỮ VĂN CHUẨN VÀ NÂNG CAO
Chuyên ngành: LÍ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC VĂN - TIẾNG VIỆT
MÃ SỐ: 60.14.10

LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC GIÁO DỤC
NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC:

GS. PHAN TRỌNG LUẬN

THÁI NGUYÊN - 2008

THÁI NGUYÊN - 2008

MỤC LỤC

Lời cảm ơn
Trang

Với tấm lòng thành kính, em xin bày tỏ lòng biết ơn chân
thành và sâu sắc tới G.S Phan Trọng Luận - người thầy đã tận tâm,

Phần 1: Phần mở đầu.....................................................................................1
1. Lí do chọn đề tài..........................................................................................1
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu...............................................................2

nhiệt tình chỉ bảo và giúp đỡ em trong suốt quá trình nghiên cứu

3. Mục đích nghiên cứu...................................................................................3

hoàn thành luận văn.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu..................................................................................3

Em xin chân thành cảm ơn các thầy giáo, cô giáo trong khoa

5. Phương pháp nghiên cứu.............................................................................3

Ngữ Văn -Trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã

6. Giả thuyết khoa học.....................................................................................4

tạo điều kiện thuận lợi và giúp đỡ em trong suốt quá trình học tập

và nghiên cứu đề tài.
Em xin trân trọng cảm ơn Ban giám hiệu, Phòng đào tạo và

7. Lịch sử vấn đề.............................................................................................4
8. Cấu trúc luận văn.........................................................................................7
Phần 2: Nội dung.............................................................................................8
Chƣơng 1: Khảo sát hệ thống CHHDHB (phần thơ hiện đại) trong hai bộ

nghiên cứu khoa học trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái

SGK Ngữ văn chuẩn và nâng cao lớp 11 (NXB giáo dục, 2007)................8

Nguyên, thư viện trường Đại học Sư phạm đã tạo mọi điều kiện

1. Mục đích khảo sát.......................................................................................8

thuận lợi để em hoàn thành luận văn .

2. Thống kê, phân loại....................................................................................8

Xin cảm ơn Ban giám đốc và các bạn đồng nghiệp Trung
tâm GDTX huyện Võ Nhai đã động viên, giúp đỡ tôi hoàn thành
nhiệm vụ nghiên cứu của mình.

2.1 Thống kê số lượng câu hỏi......................................................................8
2.2 Phân loại câu hỏi.....................................................................................9
3. Những ưu điểm và hạn chế của hệ thống câu hỏi (Phần thơ hiện đại)......13
3.1 Ưu điểm.................................................................................................14
3.1.1 Số lượng câu hỏi...............................................................................14

Thái nguyên, tháng 11 năm 2008

3.1.2 Câu hỏi sáng tạo...............................................................................14

Tác giả

3.1.3 Câu hỏi mang tính hệ thống ............................................................17
3.1.4 Câu hỏi có tính then chốt..................................................................19
3.1.5 Câu hỏi vừa sức................................................................................21

Đỗ Thị Hải

3.1.6 Câu hỏi khó......................................................................................21
3.2 Nhược điểm...........................................................................................22

3
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

4


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




3.2.1 Câu hỏi còn chưa chú ý đến việc đọc diễn cảm cho học sinh..........22

2.1 Bảng đối chiếu hệ thống câu hỏi sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao với

3.2.2 Câu hỏi có dung lượng kiến thức lớn và khó, chưa phù hợp với thời

câu hỏi luận văn...............................................................................................58

gian và khả năng nhận thức của học sinh.......................................................23

2.2 Thuyết minh cho câu hỏi luận văn........................................................60

3.2.3 Cách đặt câu hỏi..............................................................................23

3. Xây dựng câu hỏi cho bài “Tôi yêu em” của Puskin.................................62

3.3 Kết luận................................................................................................25

3.1 Bảng đối chiếu hệ thống câu hỏi sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao với

Chƣơng 2: Tiêu chí xây dựng hệ thống CHHDHB tác phẩm văn chƣơng
trong SGK Ngữ văn......................................................................................28

câu hỏi luận văn..............................................................................................62
3.2 Thuyết minh cho câu hỏi luận văn........................................................64

1. Cơ sở lí luận cho việc xây dựng hệ thống câu hỏi.....................................28

4. Kết luận rút ra từ câu hỏi thể nghiệm........................................................65

1.1 CHHDHB thể hiện tư tưởng đổi mới phương pháp dạy học.................28

Phần 3: Kết luận chung.................................................................................67

1.2 Thể hiện rõ chức năng định hướng của CHHDHB...............................33

Phụ lục............................................................................................................70

1.3 Vận dụng những thành tựu của thi pháp học hiện đại vào hệ thống

Tài liệu tham khảo.........................................................................................80

CHHDHB.......................................................................................................36
1.4 Vận dụng thành tựu của ngành ngôn ngữ học hiện đại vào CHHDHB......39
1.5 Vận dụng những ưu điểm của dạy học nêu vấn đề...............................42
2. Những tiêu chí xây dựng hệ thống CHHDHB trong SGK Ngữ văn.........46
2.1 Câu hỏi phải định hướng cho học sinh khám phá giá trị nội dung và
nghệ thuật của tác phẩm..................................................................................47
2.2 Câu hỏi thể hiện được đặc trưng thi pháp của tác phẩm.......................48
2.3 Câu hỏi có tính hệ thống.......................................................................50
2.4 Câu hỏi khơi gợi tình cảm, cảm xúc, tâm hồn của học sinh..................53
2.5 Câu hỏi phải chuẩn bị tâm thế cho học sinh học trên lớp......................55
2.6 Câu hỏi cần phù hợp với trình độ và thời gian thực tế của học sinh.....56
Chƣơng 3: Thể nghiệm – xây dựng câu hỏi hƣớng vào một số bài học cụ
thể...................................................................................................................58
1. Giới thuyết chung......................................................................................58
2. Xây dựng câu hỏi cho bài “Đây thôn Vĩ Dạ” của Hàn Mặc Tử...............58

5
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

6

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




13 CHHDHB trong SGK thể hiện được rất rõ tư tưởng đổi mới hay

PHẦN 1: PHẦN MỞ ĐẦU

chưa đổi mới phương pháp. Vì vậy việc đi sâu, nghiên cứu, tìm hiểu, để nhận

1. Lý do chọn đề tài:
1.1 Dạy học văn là một quá trình nhận thức trải qua nhiều công đoạn
khác nhau. Mỗi công đoạn có một vai trò, nhiệm vụ riêng. Trong đó, câu hỏi

định những đóng góp quan trọng vào quá trình đổi mới phương pháp dạy học
văn trong nhà trường phổ thông hiện nay là công việc cần thiết.

hướng dẫn học bài (CHHDHB) là một công đoạn rất quan trọng, có tác dụng

1.4 Đổi mới phương phỏp dạy học văn theo định hướng coi học sinh là

quyết định chất lượng học tập, tạo tâm thế cho học sinh chiếm lĩnh tác phẩm,

chủ thể sỏng tạo phải là sự thay đổi toàn diện và đồng bộ, trong đó có sự thay

giúp học sinh hình thành và rèn luyện một phương pháp tự tìm hiểu, tự khám

đổi của hệ thống câu hỏi trong SGK. Nhưng để đi đến sự hoàn thiện của công

phá và cảm nhận tác phẩm văn học.

việc đổi mới cần phải có sự cố gắng từ nhiều phía, đặc biệt là những nhà sư

1.2 Hệ thống CHHDHB trong tác phẩm văn chương không phải là vấn
đề mới mẻ nhưng trong quan niệm cũng như trong cách vận dụng của giáo
viên phổ thông còn nhiều lúng túng. Cần phải khẳng định rằng, hệ thống câu
hỏi trong sách giáo khoa (SGK) không chỉ quan trọng đối với học sinh mà còn
giúp giáo viên xây dựng cho mình một phương án dạy tối ưu, đạt hiệu quả
cao. Giáo án của giáo viên không thể không tính đến nội dung và cách thức

phạm và đông đảo giáo viên. Là giáo viên trực tiếp giảng dạy chúng tôi chọn
nghiên cứu đề tài về hệ thống CHHDHB trước hết là để rút kinh nghiệm, trên
cơ sở đó đưa ra những đề xuất nhằm góp phần tích cực vào quá trình đổi mới
phương pháp dạy học văn.
Trên đây là những lý do để chúng tôi mạnh dạn chọn đề tài '' Nghiên

xõy dựng của những câu hỏi trong SGK. Câu hỏi mà học sinh chuẩn bị ở nhà

cứu hệ thống câu hỏi hướng dẫn học bài văn bản văn học lớp 11 qua hai

theo SGK và câu hỏi trong giáo án của giáo viên tuy có sự khác nhau nhưng

bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao'' cho luận văn thạc sỹ của mình. Chúng

cùng hướng đến một mục đích chung là giúp học sinh tự mình tìm hiểu tác

tôi cho rằng, kết quả của việc khảo sát đánh giá, xem xét hệ thống câu hỏi

phẩm bằng cách tự học, tự suy nghĩ, tìm tòi, sáng tạo. Vì thế chúng có liên

trong hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao sẽ là một yếu tố quan trọng góp

quan mật thiết và hỗ trợ cho nhau.

phần nâng cao chất lượng dạy học văn ở nhà trường phổ thông.

Tuy vậy, nhiều giáo viên trong quá trình soạn bài và lên lớp chưa quan
tâm đúng mức tới CHHDHB trong SGK, chưa thể hiện được mối liên hệ giữa
những vấn đề mà học sinh chuẩn bị ở nhà với những vấn đề mà thầy cô phát
vấn trên lớp. Điều này đã ảnh hưởng không nhỏ tới chất lượng dạy học văn
trong nhà trường phổ thông.
Với đề tài này của luận văn, chúng tôi muốn góp một phần nhỏ việc

2. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu:
Đề tài tập trung nghiên cứu hệ thống câu hỏi trong hai bộ sách Ngữ văn
chuẩn và nâng cao lớp 11.
Khảo sát đánh giá các CHHDHB phần thơ hiện đại trong hai bộ sách
Ngữ văn chuẩn và nâng cao lớp 11. (Nhà xuất bản Giáo dục- 2007). Hệ thống

thay đổi cách nhìn nhận và vận dụng câu hỏi trong SGK đối vói quá trình dạy

câu hỏi gồm 8 bài với 33 câu hỏi trong sách Ngữ văn chuẩn và 44 câu hỏi

và học của giáo viên.

trong sách Ngữ văn nâng cao.
1

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

2


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




3. Mục đích nghiên cứu:

6. Giả thuyết khoa học:

Mục đích khoa học của luận văn là khảo sát và đánh giá hệ thống

CHHDHB trong SGK nếu được biên soạn tốt thì sẽ là minh chứng cụ

CHHDHB phần thơ hiện đại trong hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao để

thể cho sự đổi mới về phương pháp dạy học tác phẩm văn chương trong nhà

rút ra một số kinh nghiệm bổ ích cho việc xác định một quan niệm và phương

trường.

pháp đúng đắn về cách soạn CHHDHB tác phẩm văn chương ở nhà trường.

Từ đó góp phần xây dựng một quan niệm đầy đủ hơn về hệ thống câu

Thực hiện đề tài này, chúng tôi hy vọng góp một phần nhỏ bé vào việc

hỏi trong SGK Ngữ văn, nhằm rèn luyện năng lực tự cảm thụ tác phẩm văn

hoàn thiện, đổi mới phương pháp dạy học tác phẩm văn chương trong nhà

chương cho học sinh THPT và tạo điều kiện kết hợp được giữa việc tổ chức

trường phổ thông.

hoạt động dạy của giáo viên và hoạt động học của trò ở trên lớp.

4. Nhiệm vụ nghiên cứu:

7. Lịch sử vấn đề:

Khảo sát và đánh giá một cách khách quan, có căn cứ CHHDHB trong
hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao lớp 11.

Có thể khẳng định rằng, vấn đề hệ thống câu hỏi trong quá trình dạy
học không phải là vấn đề mới. Nó đã được đặt ra từ rất lâu trong lịch sử dạy

Đưa ra những đề xuất có tính tiêu chí nhằm góp phần xây dựng vào quá
trình hoàn thiện của CHHDHB trong SGK từ quá trình khảo sát.
Soạn thể nghiệm câu hỏi để đề xuất hướng vào một số bài học tác phẩm
văn chương (phần thơ hiện đại) trong chương trình lớp 11.

học. Trước Công nguyên Xôcrat (429-399 TCN), một triết gia Hy lạp cổ đại
nhằm mục đích lôi cuốn, kích thích tính chủ động tích cực, sự tự vận động đã
sử dụng phương pháp đặt câu hỏi khi giảng bài triết học cho các môn đệ.
Ngày nay, với sự lớn mạnh không ngừng của các ngành khoa học trong

mọi lĩnh vực, vấn đề câu hỏi trong dạy học văn đã thu hút được sự quan tâm

5. Phƣơng pháp nghiên cứu:
Phương pháp điều tra, thống kê, phân loại: Điều tra thực tiễn giáo viên
và học sinh để có cách nhìn nhận rõ hơn về vai trò, vị trí, tầm quan trọng của
hệ thống CHHDHB trong SGK Ngữ văn lớp 11.

của các nhà nghiên cứu. Các công trình ở nước ngoài có thể kể đến một số
công trình như:
''Phương pháp luận dạy văn học'' do IA. Rez chủ biên, tác giả đã cho

Thống kê, phân loại để khảo sát những ưu điểm, tư tưởng đổi mới cũng
như những hạn chế của hệ thống câu hỏi.

rằng: ''Xây dựng hệ thống câu hỏi lô gíc chặt chẽ có thể dẫn dắt một cách liên
tục sự suy nghĩ của học sinh từ quan sát đến phân tích hiện tượng, từ những

Tìm hiểu các công trình nghiên cứu về hệ thống câu hỏi trong dạy học

kết luận mang tính chất bộ phận đến những kết luận khái quát hơn. Hệ thống

văn nói chung và CHHDHB trong SGK Ngữ văn lớp 11 nói riêng để xác định

câu hỏi tạo nên cuộc đàm thoại gợi tìm, không những phải đưa học sinh đến

được những căn cứ làm cơ sở lý luận ban đầu để tiếp tục nghiên cứu.

những tri thức tự tìm lấy, mà còn phải chỉ ra các phương hướng, phương

Trên cơ sở lí luận, những tiêu chí xây dựng câu hỏi đã đưa ra, kết hợp

với kinh nghiệm dạy học, chúng tôi tiến hành thể nghiệm câu hỏi cho một số
bài học tác phẩm văn chương phần thơ hiện đại trong SGK Ngữ văn lớp 11.
3
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

pháp nhằm đạt tới các tri thức đó nữa.'' [ 24, tr.57 ]
Trong ''Phương pháp giảng dạy văn học ở nhà trường phổ thông'', tác
giả Nhikônxki đã nhấn mạnh ''Các câu hỏi đặt ra cho học sinh phải tạo ra
4



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




cho các em khả năng trả lời câu hỏi tương đối tự do và có khả năng để các

chuẩn bị bài. Tuy nhiên, phần nhận xét chưa mang tính khái quát vấn đề, một

em thảo luận, bàn bạc.'' [ 20 ]

số tiêu chí xây dựng câu hỏi chưa thật sự khoa học.

Hai tác giả đã đề cập tới việc dạy học văn ở nhà trường với những góc

''Hệ thống câu hỏi trong SGK văn học bậc PTTH phần tác phẩm văn

độ khác nhau nhưng việc vận dụng vào thực tiễn còn hạn chế, dù câu hỏi đã

học Việt Nam'' của Nguyễn Quang Cương- luận án tiến sĩ khoa học, ĐHSP

có ý nghĩa về phương pháp luận.

Hà Nội, 2000 và ''Câu hỏi nêu vấn đề trong giảng văn ở THPT'' của Nguyễn

Ở Việt Nam, vấn đề câu hỏi trong quá trình dạy học văn mới xuất hiện

Thị Ngân - luận án tiến sĩ khoa học, ĐHSP Hà Nội, 2001. Các tác giả đều cho

trong thế kỷ XX có thể kể đến những công trình nghiên cứu như: ''Cảm thụ

rằng việc sử dụng hệ thống câu hỏi là một biện pháp, quy trình đem lại hiệu

văn học, giảng dạy văn học'', ''Phân tích tác phẩm văn học trong nhà trường''

quả cao cho giờ học văn theo khuynh hướng phát huy tính tích cực của chủ

của G.S Phan Trọng Luận. ''Phương pháp dạy học văn'' tập I của G.S Phan

thể người học, coi học sinh là bạn đọc sáng tạo, kích thích tư duy tìm tòi, phát

Trọng Luận và G.S -T.S Nguyễn Thanh Hùng. Các công trình đó đã có bàn

hiện và khám phá của học sinh. Đây là những luận án nghiên cứu thuộc hệ

luận về câu hỏi trong dạy học văn.

thống câu hỏi trên lớp và câu hỏi nêu vấn đề.

Câu hỏi được nghiên cứu gắn với phương pháp dạy học cụ thể có:

Tóm lại: Trong tầm bao quát và mức độ hiểu biết của bản thân, nhìn

''Câu hỏi trong giảng văn của'' Trương Dĩnh, Tiểu luận ''Những cơ sở

chung các luận văn, luận án đã chú trọng đến câu hỏi phần chuẩn bị bài ở nhà

khoa học của phương pháp đặt câu hỏi gợi mở trong dạy học tác phẩm văn

của học sinh trong SGK, nghiên cứu trên nền tảng phương pháp luận. Càng về

chương'' của Hoàng Dư. Hai tác giả đã đi sâu nghiên cứu câu hỏi trong

sau, các luận văn, luận án đã rút ngắn hơn khoảng cách giữa lí luận và thực

phương pháp dạy học văn. Tác giả Trương Dĩnh đề cập đến ''nghệ thuật hỏi

tiễn, câu hỏi ngày càng có sự phân hoá rõ nét, đáp ứng yêu cầu không ngừng

trên lớp'' nhưng hình thức hỏi còn chưa tạo thành các khâu trong quá trình lô

đổi mới phương pháp dạy học văn trong nhà trường phổ thông. Một số công

gíc, chưa lập thành hệ thống để dẫn dắt học sinh khám phá tác phẩm.

trình từ việc xác định cơ sở lí luận đã đề xuất những tiêu chí xây dựng hệ

Luận văn tốt nghiệp đại học của Dương Thị Mai Hương, đề tài '' nhận

thống câu hỏi trong SGK. Tuy nhiên, để đi đến thống nhất về một lý thuyết

xét câu hỏi hướng dẫn chuẩn bị bài trong SGK văn 11 PTTH'' khoá 1989-

câu hỏi thực sự khoa học còn là cả một quá trình cần được hoàn thiện về lí

1993. Đề tài đã chú ý khảo sát câu hỏi cụ thể, có cơ sở lý luận và đề xuất câu

thuyết và thực thi về biện pháp. Điều này dễ hiểu vì sao những tiêu chí xây

hỏi phù hợp với đối tượng học sinh nhưng mới chỉ dừng lại ở sự thể nghiệm

dựng câu hỏi mà các luận văn và luận án đưa ra vẫn còn nhiều điểm chưa

cụ thể chứ chưa nâng khái quát lên thành vấn đề cần đi sâu nghiên cứu.

thống nhất.

Luận văn thạc sĩ của Dương Thị Quy, đề tài ''Câu hỏi hướng dẫn chuẩn
bị bài trong SGK văn PTTH''- ĐHSP Hà Nội, 1996. Từ việc khảo sát và nhận
xét kết quả, luận văn đã đưa ra cơ sở lí luận và tiêu chí xây dựng câu hỏi

5
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8. Cấu trúc luận văn:
Luận văn gồm 82 trang. Ngoài phần mở đầu, kết luận, phụ lục và tài
liệu tham khảo, phần nội dung được thể hiện trong 3 chương:

6


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Chƣơng 1: Khảo sát hệ thống CHHDHB tác phẩm văn chương (phần

PHẦN 2: NỘI DUNG

thơ hiện đại) trong SGK Ngữ văn chuẩn và nâng cao lớp 11.
Chƣơng 2: Tiêu chí xây dựng hệ thống CHHDHB tác phẩm văn
chương (phần thơ hiện đại) trong SGK Ngữ văn.

Chƣơng 1
KHẢO SÁT HỆ THỐNG CHHDHB (PHẦN THƠ HIỆN ĐẠI) TRONG
HAI BỘ SGK NGỮ VĂN CHUẨN VÀ NÂNG CAO LỚP 11

Chƣơng 3: Xây dựng câu hỏi thể nghiệm cho một số tác phẩm phần

(NXB GIÁO DỤC, 2007)

thơ hiện đại trong SGK Ngữ văn lớp 11.

1. Mục đích khảo sát:
1.1 Nhận định những thành công và chỉ ra những hạn chế của hệ
thống CHHDHB trong SGK Ngữ văn lớp 11. Chúng tôi xem xét câu hỏi đã
thực sự chú trọng tới tính sáng tạo của chủ thể học sinh hay mới chỉ dừng ở

mức độ tái hiện đơn giản như trước đây? Câu hỏi đã phù hợp với quy luật cảm
thụ văn chương, quy luật nhận thức của học sinh THPT chưa? Câu hỏi đã thể
hiện đặc trưng riêng của thể loại văn học chưa? Câu hỏi đã có tính hệ thống
dẫn dắt học sinh đi vào tác phẩm hay chưa?...
1.2 CHHDHB là nơi biểu hiện rõ nhất tư tưởng đổi mới của những
người biên soạn sách, đồng thời giúp chúng ta nhìn nhận và khẳng định được
bước đường phát triển của hệ thống CHHDHB trong SGK.
1.3 Kết quả của việc khảo sát giúp chúng tôi nhìn nhận, đánh giá
CHHDHB trong SGK được khách quan. Từ đó đưa ra những đề xuất, Những
thể nghiệm riêng nhằm góp phần xây dựng cho sự hoàn thiện của hệ thống
CHHDHB trong SGK.
2. Thống kê, phân loại:
2.1 Thống kê số lƣợng câu hỏi:
Phạm vi khảo sát: CHHDHB tác phẩm văn chương (phần thơ hiện đại)
trong SGK Ngữ văn chuẩn và nâng cao lớp 11. (NXB Giáo dục, 2007)
Tổng số bài khảo sát: 08 bài.
7
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

8


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Số câu hỏi trong SGK Ngữ văn chuẩn: 33, bình quân 4,1 câu hỏi/1 bài học.

sắc và chặt chẽ. Hãy tìm bố cục ấy.

Số câu hỏi trong SGK Ngữ văn nâng cao: 44, bình quân 5,5 câu hỏi/1

(CHHDHB ''Vội vàng'' trang 29, tập 2 -

bài học.

Sách Ngữ văn nâng cao)

Tổng số câu hỏi trong hai bộ sách là 77 câu.

1. Bài thơ gợi cho anh (chị) những cảm nghĩ

2.2 Phân loại câu hỏi:

Sáng

Bảng phân loại:

tạo

Sách

Ngữ

văn gì về tâm hồn Puskin và về tình yêu?

chuẩn:24/33 (72,7%) (CHHDHB ''Tôi yêu em'' trang 60, tập 2 Sách Ngữ văn nâng Sách Ngữ văn chuẩn)

Loại

Số lƣợng

câu hỏi

câu hỏi (%)

Ví dụ

cao: 30/44 (68,1%)

2. Hỡnh ảnh thiên nhiên, sự sống quen
thuộc được tác giả cảm nhận và diễn tả như

1. Tố Hữu đã dùng những hình ảnh nào để

thế nào? Hãy chỉ ra những nét mới trong

Tái

Sách Ngữ văn chuẩn: chỉ lí tưởng và biểu hiện niềm vui sướng,

quan niệm của Xuân Diệu về cuộc sống,

hiện

8/33 (24,2%)

tuổi trẻ và hạnh phúc?

say mê khi bắt gặp lí tưởng?

Sách Ngữ văn nâng ( CHHDHB ''Từ ấy'' trang 44, tập 2 - sách

(CHHDHB ''Vội vàng'' trang 23, tập 2 -

cao: 10/44 (22,7%)

Ngữ văn chuẩn)

Sách Ngữ văn chuẩn)

2. So sánh bản dịch thơ với bản dịch nghĩa,

3. Hãy nêu cảm nhận của anh (chị) về bức

tìm những chỗ chưa sát với nguyên tác (chú

tranh thiên nhiên được thể hiện trong bài

ý câu 2 và câu 3)

thơ. Câu đề từ ''bâng khuâng trời rộng nhớ

(CHHDHB “Chiều tối” trang 42, tập 2 -

sông dài'' có mối liên hệ đối với hình ảnh

Sách Ngữ văn chuẩn)

tạo vật thiên nhiên và tâm trạng của tác giả

3. Dựa vào cảnh ngộ của tác giả (xem phần

được thể hiện trong bài?

tiểu dẫn) hãy nhận xét nghệ thuật miêu tả

(CHHDHB ''Tràng giang'' trang 50, tập 2 -

thiên nhiên trong 2 câu đầu của bài thơ.

Sách Ngữ văn nâng cao)

(CHHDHB ''Chiều tối'' trang 76, tập 2 -

4. Cõu thơ “Ai biết tình ai có đậm đà?” có

Sách Ngữ văn nâng cao)

chút hoài nghi. Theo anh (chị), đó là nỗi

4. Bài thơ được viết như một dòng cảm xúc

hoài nghi của sự chán đời hay của niềm tha

hối hả tuôn trào, nhưng vẫn tuân theo một

thiết với cuộc đời? Tại sao?

bố cục khá rõ ràng, thể hiện mạch triết lí sâu

CHHDHB ''Đây thôn Vĩ Dạ'' trang 47, tập 2

9
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

10


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




- Sách Ngữ văn nâng cao)
1. Điệp khúc nào làm nổi bật cảm xúc chủ
Dẫn

Sách Ngữ văn chuẩn: đạo của bài thơ? Bài thơ dường như là lời từ

dắt, gợi 14/33 (42,4%)
mở

giã cho một mối tình không thành, lời từ giã

Sách Ngữ văn nâng của Puskin có gì đặc biệt?
cao: 20/44 (45,4%)

1. Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là cảm

Câu hỏi Sách Ngữ văn chuẩn: hứng lãng mạn, nhưng trong bài lại có một
vừa sức 30/33 (90%)

đoạn rất hiện thực. Đó là đoạn thơ nào? Tìm

Sách Ngữ văn nâng hiểu ý nghĩa đoạn thơ đó. Theo anh (chị) hai
cao: 39/44 (88,,6%)

nguồn cảm hứng này ở thi sĩ Tản Đà có mối

(CHHDHB ''Tôi yêu em'' trang 60, tập 2 -

liên hệ với nhau như thế nào?

Sách Ngữ văn chuẩn)

(CHHDHB ''Hầu trời'' trang 17, tập 2 - Sách

2. Giọng điệu trữ tình chuyển biến như thế

Ngữ văn chuẩn)

nào từ hai câu 1-2 sang hai câu 3-4 và từ

2. Sự chuyển biến sâu sắc trong tình cảm

câu 5-6 sang hai câu 7-8? Diễn biến tâm

của nhà thơ được thể hiện ra sao?

trạng phức tạp của nhân vật trữ tình được

(CHHDHB ''Từ ấy'' trang 44, tập 2 - Sách

thể hiện tinh tế ra sao?

Ngữ văn chuẩn)

(CHHDHB ''Tôi yêu em'' trang 60, tập 2 -

3. Cảm xúc trong 2 câu thơ: ''Tôi yêu em âm

Sách Ngữ văn chuẩn)

thầm không hy vọng- Lúc rụt rè khi hậm

3. Mỗi khổ thơ trong bài đều chứa đựng câu

hực lòng ghen'' có gì đặc biệt? Nó hé mở

hỏi. Các câu hỏi ấy đã góp phần tạo nên âm

trạng thái tình cảm gì trong nhân vật trữ

điệu riêng của bài thơ. Âm điệu ấy đã thể

tình?

hiện mạch tâm trạng gì của tác giả?

(CHHDHB ''Tôi yêu em'' trang 167, tập 2 -

CHHDHB ''Đây thôn Vĩ Dạ'' trang 47, tập 2

Sách Ngữ văn nâng cao)

- Sách Ngữ văn nâng cao)

4. Hình ảnh lũ than rực hồng ở cuối bài thơ

4. Anh (chị) có cảm nhận như thế nào về âm

có ý nghĩa như thế nào trong bức tranh

điệu chung của toàn bài thơ? Âm điệu ấy đó

chiều tối của tác giả? Điều này thể hiện đặc

gúp phần thể hiện tâm trạng gì của tác giả

điểm gì của tâm hồn Hồ chí Minh?

trước thiên nhiên?

(CHHDHB ''Chiều tối'' trang 76 , tập 2 -

(CHHDHB ''Tràng giang'', trang 50, tập 2 -

Sách Ngữ văn nâng cao)

Sách Ngữ văn nâng cao)

11
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

12


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




3.1.1 Số lƣợng câu hỏi:

1. Có gì đáng chú ý trong tứ thơ và bút

Kết quả khảo sát cho thấy tổng số câu hỏi ở bộ sách Ngữ văn chuẩn là

Câu hỏi Sách Ngữ văn chuẩn: pháp của bài thơ?
khó

3/33 (9%)

(CHHDHB “Đây thôn Vĩ Dạ” trang 39, tập

33 câu/8 bài, bình quân 4,1 câu/1 bài.

Sách Ngữ văn nâng 2 - Sách Ngữ văn chuẩn)

Ở sách Ngữ văn nâng cao là 44 câu/8 bài, bình quân 5,5 câu/1 bài.

cao: 5/44 (11,3%)

Số lượng câu hỏi như vậy là tương đối hợp lí, phù hợp với điều kiện

2. Nhận xét chung về giá trị tư tưởng và
nghệ thuật của bài thơ.

học tập của học sinh và tương quan giữa các môn học khác. Nếu số lượng câu

(CHHDHB ''Hầu Trời'' trang 12, tập 2 -

hỏi quá ít cho một bài học sẽ khó có thể giúp học sinh chiếm lĩnh hết các giá

Sách Ngữ văn nâng cao)

trị cơ bản của bài học. Ngược lại, nếu số lượng câu hỏi quá nhiều, học sinh sẽ

3. Màu sắc cổ điển của bài thơ thể hiện ở

không đủ thời gian hoặc không đủ kiên nhẫn để chuẩn bị, dễ gây tâm lí chán

đâu và như thế nào? Vì sao người ta thường

nản.

nói thơ nghệ thuật của Hồ Chí Minh tuy rất

3.1.2 Câu hỏi sáng tạo:

cổ điển nhưng vẫn là thơ hiện đại? Hãy

Sách Ngữ văn chuẩn: 24/33 (72,7%)

phân tích bài ''Chiều tối'' để giải thích và

Sách Ngữ văn nâng cao: 30/44 (68,1%)

chứng minh.

Câu hỏi mang tính sáng tạo là những ưu điểm vượt trội của hệ thống

(CHHDHB ''Chiều tối'' trang 76 , tập 2-

CHHDHB. Loại câu hỏi nàychiếm tỉ lệ lớn là biểu hiện rõ nhất của phương

Sách Ngữ văn nâng cao)

pháp dạy học mới, phát huy tính tích cực, chủ động, tự giác của học sinh.
Trong SGK Ngữ văn cũ, câu hỏi sáng tạo chưa được chú ý đúng mức, nhiều
câu còn ở dạng tái hiện. Giáo sư Lê Trí Viễn, một người vừa dạy học vừa viết

3. Những ƣu điểm và hạn chế của hệ thống câu hỏi (phần thơ hiện đại):

sách từ những năm 1950, là một trong những tác giả của bộ sách giáo khoa

Qua khảo sát chúng tôi nhận thấy hệ thống câu hỏi phần thơ hiện đại

văn THPT khi nhìn nhận lại sách giáo khoa của mình cũng phải thừa nhận

trong 2 bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao có những ưu điểm rất lớn, bên

rằng: “Kinh nghiệm của tôi khiến cho tôi có chỗ chưa hài lòng về hệ thống

cạnh đó còn có những hạn chế nhất định.

câu hỏi hướng dẫn của SGK”[30]
Trong luận văn thạc sĩ, đề tài ''Câu hỏi hướng dẫn chuẩn bị bài trong

3.1 Ƣu điểm:
Những thành công của hệ thống câu hỏi được biểu hiện trên những

SGK văn THPT'' của Dương Thị Quy, tác giả đã nhận xét: ''Câu hỏi đã có sự
chú ý dẫn dắt học sinh vào tác phẩm xong việc làm mới dừng lại ở sự tái hiện,

phương diện sau:

nặng về tái hiện hơn là sáng tạo'' [ 23 ]

13
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

14


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Luận án tiến sĩ của Nguyễn Quang Cương, đề tài ''Hệ thống câu hỏi

Câu hỏi nêu vấn đề thường lôi cuốn học sinh, tác động đến tâm lí, thị

trong SGK văn học- bậc PTTH- phần tác phẩm văn học Việt Nam'' cũng đã

hiếu, cảm xúc, kích thích trí thông minh, óc tưởng tượng, kĩ năng sáng tạo của

nhận xét: ''Học sinh ở nhà do có nhiều thời gian suy nghĩ; hơn nữa lại có thể

học sinh, từ đó các em phát hiện ra những vấn đề cốt lõi, trọng tâm trong tác

tham khảo tài liệu hướng dẫn ngoài, vì thế rất cần quan tâm đến loại câu hỏi

phẩm. Vì thế câu hỏi nêu vấn đề luôn có ý nghĩa đối với khoa học sư phạm và

sáng tạo, buộc học sinh suy nghĩ tìm tòi trước khi đến lớp, tránh tình trạng

thực tiễn giảng dạy ở các bộ môn.

các em chỉ cần xem SGK và trả lời một cách quá dễ dàng'' [ 2 ]
Như vậy chúng tôi có thể nhận định, câu hỏi sáng tạo trong SGK Ngữ

Ví dụ 1: Tình yêu thiên nhiên ở đây có thấm đượm lòng yêu nước thầm
kín không? Vì sao?

văn chuẩn và nâng cao (phần thơ hiện đại) so với sách cũ đã tăng rõ rệt. Đa số

(CHHDHB ''Tràng giang'', trang 30, tập 2- Sách Ngữ văn chuẩn)

các câu hỏi đều thiên về tính sáng tạo nhằm đáp ứng yêu cầu đổi mới phương

Ví dụ 2: Ở khổ thơ thứ 3, nhà thơ bộc lộ tâm sự của mình như thế nào?

pháp dạy học coi học sinh là bạn đọc, phát huy tính tích cực, chủ động, tự

Chút hoài nghi trong câu thơ ''Ai biết tình ai có đậm đà?'' có biểu hiện niềm

giác của người học. Câu hỏi sáng tạo phong phú và đa dạng, có nhiều cách

tha thiết với cuộc đời không? Vì sao?

hỏi, cách nêu vấn đề khác nhau, tuỳ thuộc vào tính chất, đặc điểm riêng của

(CHHDHB ''Đây thôn Vĩ Dạ'' trang 47, tập 2- sách Ngữ văn chuẩn)

mỗi bài học. Từ những câu hỏi đó yêu cầu học sinh phải biết so sánh, phân

Ví dụ 3: Lí tưởng Cộng sản đã đem đến cho Tố Hữu sự thức tỉnh về

tích, đánh giá, gợi mở...đánh thức sự sáng tạo tiềm ẩn trong mỗi học sinh.

mối quan hệ tình cảm mới như thế nào? Vì sao sự thức tỉnh về quan hệ tình

Trong phạm vi luận văn để tiện cho việc nghiên cứu, tìm hiểu, đồng thời căn

cảm ấy lại đem đến cho Tố Hữu sức mạnh và niềm vui?

cứ vào đặc điểm, tính chất riêng của câu hỏi, chúng tôi tạm phân ra các dạng

(CHHDHB ''Từ ấy'', trang 88, tập 2- Sách Ngữ văn nâng cao)

nhỏ của câu hỏi sáng tạo như sau:

Ví dụ 4: Tại sao có thể nói tình yêu thiên nhiên ở đây cũng chứa đựng
lòng yêu nước thầm kín?

3.1.2.1 Câu hỏi có tính nêu vấn đề:
Đây là loại câu hỏi nhằm hướng dẫn học sinh xâu chuỗi các vấn đề,

(CHHDHB ''Tràng giang'', trang 50, tập 2- Sách Ngữ văn nâng cao)

các chi tiết và sự kiện trong tác phẩm, từ đó học sinh nắm bắt kiến thức một

3.1.2.2 Câu hỏi dẫn dắt, gợi mở:

cách hệ thống, lô gíc và toàn diện. “Nhằm tìm cách làm cho hoạt động nhận

Phần lớn câu hỏi dẫn dắt gợi mở góp phần tác động đến tư duy sáng tạo

thức của học sinh thành tự giác, phát triển tư duy cho các em, phát triển kĩ

của học sinh. Nó kích thích hứng thú, mang lại niềm say mê học tập và định

năng độc lập giải quyết các nhiệm vụ nhận thức phức tạp”. [24, tr.67]

hướng cho học sinh biết tìm ra con đường để đi tới chân lý. Sau đây là một số

Câu hỏi nêu vấn đề chứa đựng dung lượng rộng lớn bao gồm một khối

ví dụ.

lượng tư liệu rộng rãi, nó mang tính chất tổng hợp, gợi lên giữa cái đã biết và

Ví dụ 1: Tư duy mới mẻ, táo bạo và khát vọng hành động của nhà chí sĩ

cái chưa biết trong nhận thức của học sinh. Loại câu hỏi này, SGK Ngữ văn

cách mạng trong buổi ra đi tìm đường cứu nước được biểu lộ như thế nào?

cũ ít khi đề cập đến.
15
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

16


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Dựa trên cảm xúc của tác giả và những hình ảnh nghệ thuật trong bài thơ,
chú ý tìm hiểu các vấn đề sau:

Câu 4: Bài thơ gợi cho anh (chị) những cảm nghĩ gì về tâm hồn Puskin
và về tình yêu?

- Quan niệm mới về chí làm trai và tư thế, tầm vóc của con người trong

vũ trụ.

Sách Ngữ văn nâng cao, trang 167, tập 2:
Câu 1: Đọc diễn cảm bài thơ, lưu ý cụm từ "Tôi yêu em" và vị trí của

- Ý thức trách nhiệm cá nhân trước thời cuộc.

cụm từ này trong toàn bài, hãy tìm hiểu kết cấu bài thơ và diễn biến tâm trạng

- Thái độ quyết liệt trước tình cảnh đất nước và những tín điều xưa cũ.

của nhân vật trữ tình.

- Khát vọng hành động và tư thế buổi lên đường.

Câu 2; Tình cảm phức tạp, tế nhị của nhân vật trữ tình trong bài thơ

(CHHDHB ''Lưu biệt khi xuất dương'', trang 5, tập 2 - Sách Ngữ văn
chuẩn)

đựơc Puskin diễn tả tinh tế như thế nào qua 4 câu thơ đầu?
Câu 3: Cảm xúc trong hai câu thơ: "Tôi yêu em âm thầm không hy

Ví dụ 2: Anh (chị) có cảm nhận như thế nào về âm điệu chung của toàn
bài thơ?Âm điệu ấy đã góp phần thể hiện tâm trạng gì của tác giả trước thiên
nhiên?

vọng- Lúc rụt rè khi hậm hực lòng ghen" có gì đặc biệt? Nó hé mở trạng thái
tình cảm gì trong nhân vật trữ tình?
Câu 4: Xu hướng vươn tới sự cao cả trong tư tưởng, tình cảm là đặc

(CHHDHB ''Tràng giang'', trang 50, tập 2- Sách nâng cao)

trưng cơ bản của thơ Puskin. Phân tích hai câu thơ cuối để chứng minh.
Chúng ta thấy rất rõ, các câu hỏi của bài thơ trong hai bộ SGK đều nằm

3.1.3 Câu hỏi mang tính hệ thống:
Qua khảo sát, chúng tôi nhận thấy đa số các CHHDHB sau mỗi bài học

trên một chỉnh thể, tạo nên một hệ thống liền mạch, có tác dụng định hướng,

đều nằm trong một thể thống nhất, nhằm làm nổi bật những giá trị chính của

dẫn dắt học sinh đi vào khám phá, chiếm lĩnh giá trị nội dung và nghệ thuật,

tác phẩm. Sau đây là hai ví dụ trong hai bộ sách về hệ thống CHHDHB ''Tôi

phù hợp với nhận thức của học sinh. Hai hệ thống câu hỏi đã làm nổi bật được

yêu em'' của Puskin:

vấn đề trọng tâm của tác phẩm. Đó là vẻ đẹp tâm hồn của nhân vật trữ tình
trong tình yêu: Chân thành, say đắm, vị tha, cao thượng.

Sách Ngữ văn chuẩn, trang 60, tập 2:
Câu 1: Điệp khúc nào làm nổi bật cảm xúc chủ đạo của bài thơ?Bài

So với câu hỏi của bài ''Tôi yêu em'' trong SGK cũ thì câu hỏi trong

thơ dường như là lời từ giã cho một mối tình không thành. Lời từ giã của

sách mới có nhiều ưu điểm hơn. Chúng tôi xin được dẫn ra để người đọc tiện

Puskin có gì đặc biệt?

đối sánh.

Câu 2: Giọng điệu trữ tình chuyển biến như thế nào từ hai câu 1-2
sang hai câu 3-4 và từ hai câu 5-6 sang hai câu 7-8? Diễn biến tâm trạng
phức tạp của nhân vật trữ tình được thể hiện tinh tế ra sao?

Cõu hỏi trong SGK cũ:
Câu 1: Dựa vào cách chấm câu, tìm xem bài thơ gồm mấy câu, mấy ý
lớn và xác định kết cấu của nó.

Câu 3: Tại sao có thể nói hai câu kết là bất ngờ, hàm chứa nhiều ý vị?

17
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

18


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Câu 2: Nhân vật trữ tình giãi bày tâm trạng theo lô gíc lí trí hay theo

Câu 3: Hình ảnh thiên nhiên, sự sống quen thuộc được tác giả cảm

mạch cảm xúc? Hai cách này có mâu thuẫn với nhau không? Mãnh lực tình

nhận và diễn tả như thế nào? Hãy chỉ ra những nét mới trong quan niệm của

yêu của nhân vật trữ tình.

Xuân Diệu về cuộc sống, tuổi trẻ và hạnh phúc.

Câu 3: Tìm hiểu quan hệ giữa em và nhân vật trữ tình.
Câu 4: Qua bài thơ này, đặc biệt là câu cuối hãy hình dung nhân vật
trữ tình là người như thế nào (ích kỉ hay vị tha, thấp kém hay cao thượng)?
Câu 5: Puskin sử dụng những thủ pháp tu từ gì trong bài thơ này?
Điều thể hiện rõ trong hệ thống câu hỏi ở SGK cũ còn nặng về câu hỏi
tái hiện, đơn giản, chưa tạo nên một hệ thống liền mạch để hướng dẫn học
sinh tìm hiểu tác phẩm văn học từ nhiều phương diện nhằm bồi dưỡng một
cách toàn diện năng lực văn học cho các em.

Câu 4: Hãy nhận xét về đặc điểm của hình ảnh, ngôn từ, nhịp điệu
trong đoạn thơ cuối của bài thơ. Nhà thơ đã sáng tạo được hình ảnh nào mà
anh (chị) cho là mới mẻ, độc đáo nhất?
Ví dụ 2: Vấn đề then chốt của bài thơ ''Từ ấy'' là niềm vui sướng, say
mê mãnh liệt của Tố Hữu trong buổi đầu gặp gỡ lí tưởng cách mạng và tác
dụng kỳ diệu của lí tưởng với cuộc đời nhà thơ.
Những câu hỏi mang tính then chốt trong SGK Ngữ văn nâng cao
(trang 88) là:
Câu 1: Tìm hiểu tâm trạng của Tố Hữu trong giây phút bắt gặp lí

3.1.4 Câu hỏi có tính then chốt:

Vấn đề then chốt của tác phẩm có thể hiểu là những vấn đề quan trọng
nhất, có tác dụng quyết định tới sự phát triển của toàn bộ tác phẩm. Qua khảo
sát, chúng tôi thấy hệ thống CHHDHB trong SGK đều có những câu then
chốt.

tưởng cộng sản. Qua hình ảnh ''Mặt trời chân lí chói qua tim'' có thể hiểu
quan niệm của nhà thơ về lí tưởng cộng sản như thế nào?
Câu 3: Lí tưởng cộng sản đã đem đến cho Tố Hữu sự thức tỉnh về mối
quan hệ tình cảm mới như thế nào? Vì sao sự thức tỉnh về quan hệ tình cảm

Ví dụ 1: Vấn đề quan trọng nhất trong bài thơ ''Vội vàng'' của Xuân

ấy lại đem đến cho Tố Hữu sức mạnh và niềm vui?

Diệu là niềm khao khát sống mãnh liệt, sống hết mình và quan niệm về thời

Tóm lại: Hệ thống CHHDHB văn bản văn học (phần thơ hiện đại)

gian, về tuổi trẻ và hạnh phúc. Tư tưởng đó được thể hiện qua một hình thức

trong hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao có nhiều ưu điểm đáng kể.

nghệ thuật điêu luyện: Sự kết hợp nhuần nhị giữa mạch cảm xúc và luận lí,

Trong đó nổi bật nhất là việc đưa ra số lượng lớn câu hỏi sáng tạo ở nhiều

giọng điệu say mê, sôi nổi, những sáng tạo độc đáo về ngôn từ và hình ảnh

mức độ khác nhau, định hướng được nhiều hình thức hoạt động của học sinh,

thơ.

phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo, khơi gợi cảm xúc, suy nghĩ
Những câu hỏi mang tính then chốt trong SGK Ngữ văn chuẩn

của các em.
3.1.5 Loại câu hỏi vừa sức:

(trang 23) là:
Câu2: Xuân Diệu cảm nhận về thời gian như thế nào? Vì sao nhà thơ

Qua khảo sát, tìm hiểu, chúng tôi nhận thấy phần lớn CHHDHB trong

có tâm trạng vội vàng, cuống quýt trước sự trôi qua nhanh chóng của thời

hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao (phần thơ hiện đại) phần lớn phù hợp

gian?

với đối tượng học sinh. Nếu chịu khó tìm hiểu kĩ tác phẩm và nắm vững yêu
19

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

20


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

cầu về kiến thức đặt ra của bài học, các em sẽ giải quyết được đúng hướng đa

giáo sư Phan Trọng Luận “Không thể có ảo tưởng về một cuốn sách giáo

số những câu hỏi đưa ra trong SGK. Xin dẫn một số ví dụ như sau:

khoa nhất là sách Ngữ văn hoàn hảo 100%”, Secbina cũng đó từng nhận xột

Ví dụ 1: Hãy nhận xét về đặc điểm của hình ảnh ngôn từ, nhịp điệu
trong đoạn thơ cuối của bài thơ. Nhà thơ đã sáng tạo được hình ảnh nào mà

“Văn học nhà trường là một vấn đề cực kì phức tạp”. Nhược điểm biểu hiện
trên những khía cạnh sau:

anh (chị) cho là mới mẻ, độc đáo nhất?

3.2.1 Câu hỏi còn chƣa chú ý đến hoạt động đọc của học sinh:

(CHHDHB ''Vội vàng'', trang 23, tập 2- Sách Ngữ văn chuẩn)

Trong tiếp nhận văn học nói chung và tiếp nhận văn chương trong nhà

Ví dụ 2: Hình ảnh lò than rực hồng ở cuối bài thơ có ý nghĩa như thế

trường nói riêng thì đọc văn bản là một khâu vô cùng quan trọng, là chìa khoá

nào trong bức tranh chiều tối của tác giả? Điều này thể hiện đặc điểm gì của

đầu tiên mở đường cho chủ thể tiếp nhận đi vào thế giới nghệ thuật của tác

tâm hồn Hồ Chí Minh?

phẩm, bởi “Đọc văn có nghĩa là chuyển đổi tác phẩm nghệ thuật thành một

(CHHDHB ''Chiều tối'', trang 76, tập 2- Sách Ngữ văn nâng cao)

vũ trụ tình cảm và cảm xúc thẩm mĩ trong tư duy hình tượng cho riêng mình.
Có thể nói đọc văn thực sự là một khoa học và nghệ thuật của tư duy ngôn

3.1.6 Câu hỏi khó:
Tuy không chiếm số lượng nhiều, nhưng loại câu hỏi này có tác dụng

ngữ, là lao động và sáng tạo” ( Nguyễn Thanh Hùng).

phân loại, phát huy năng lực văn chương của học sinh khá, giỏi. Nếu câu hỏi

G.S Phan Trọng Luận đã nhấn mạnh tầm quan trọng của đọc văn ''Đọc

vừa sức phù hợp vói đa số các đối tượng học sinh thì câu hỏi khó lại đòi hỏi

sẽ làm âm vang lên những tín hiệu của cuộc sống mà nhà văn định gửi gắm.

học sinh phải có năng khiếu văn chương, năng lực tư duy tổng hợp mới có thể

Âm vang của lời đọc kích thích quá trình tri giác, tưởng tượng và tái hiện

trả lời được. Có thể nói đây là loại câu hỏi mang tính sáng tạo cao.

hình ảnh.'' Như vậy, con đường đi vào tác phẩm nhất thiết phải từ đọc, gắn

Ví dụ 1: Có gì đáng chú ý trong tứ thơ và bút pháp của bài thơ?

liền với việc đọc. Đọc phải là một hình thức có tính chất đặc thù của nhận

(CHHDHB “Đây thôn Vĩ Dạ” trang 39, tập 2 - Sách Ngữ văn chuẩn)

thức về văn học.

Ví dụ 2: Hình ảnh “nắng hàng cau nắng mới lên” thật giản dị, cũng

Qua khảo sát chúng tôi nhận thấy CHHDHB phần thơ hiện đại trong

thật giàu sức gợi. Hãy dùng những hiểu biết và trí tưỏng tượng của mình để

hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao cũn chưa chú ý tới hoạt động đọc của

cảm nhận và tái tạo vẻ đẹp của hình ảnh ấy.

học sinh.Theo chúng tôi, khi xây dựng CHHDHB cần có những câu hỏi cho

(CHHDHB “Đây thôn Vĩ Dạ” trang 50, tập 2 - Sách Ngữ văn nâng
cao)

học sinh đọc ở nhà vì mỗi tiết học trên lớp chỉ có 45 phút, bên cạnh việc cung
cấp cho các em một số lượng kiến thức, giáo viên khó có thể có đủ thời gian

3.2 Nhƣợc điểm:

để hướng dẫn học sinh đọc tốt trên lớp nếu không cho các em đọc trước ở

Qua khảo sát và tham khảo ý kiến từ phía đồng nghiệp, chúng tôi thấy

nhà.

hệ thống CHHDHB trong hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao còn có
những hạn chế nhất định. Điều này hết sức bình thường và tất nhiên, bởi theo
21
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

22


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Câu 3. Hình ảnh lò than rực hồng ở cuối bài thơ có ý nghĩa như thế nào

3.2.2 Câu hỏi còn có dung lƣợng kiến thức lớn và khó, chƣa phù
hợp với thời gian và khả năng nhận thức của học sinh:
Tuy không nhiều nhưng ở một số bài cách đặt câu hỏi còn chưa phù

trong bức tranh chiều tối của tác giả? Điều này thể hiện đặc điểm gì của tâm
hồn Hồ chí Minh?

hợp với thời gian và khả năng nhận thức của học sinh. Có thể dẫn ví dụ như
sau:

Câu 4. Màu sắc cổ điển của bài thơ thể hiện ở đâu và như thế nào? Vì
sao người ta thường nói thơ nghệ thuật của Hồ Chí Minh tuy rất cổ điển như-

Ví dụ 1: Màu sắc cổ điển của bài thơ thể hiện ở đâu và như thế nào? Vì
sao người ta thường nói thơ nghệ thuật của Hồ Chí Minh tuy rất cổ điển

ng vẫn là thơ hiện đại? Hãy phân tích bài ''chiều tối'' để giải thích và chứng
minh.

nhưng vẫn là thơ hiện đại? Hãy phân tích bài ''Chiều tối'' để giải thích và
chứng minh.

Câu 5. Học thuộc lòng bản phiên âm và bản dịch bài thơ.
Trong 5 câu hỏi này có đến 3 câu dùng từ “hãy”: “Hãy nhận xét”, “Hãy nêu

Việc phân tích bài thơ chỉ có thể thực hiện được ở lớp dưới sự hướng

nhận xét”, “Hãy phân tích”.

dẫn của giáo viên. Học sinh hầu như không có khả năng tự phân tích một bài
thơ khi không có những định hướng của người thầy. Câu hỏi này mang tính

Hệ thống câu hỏi bài “Vội vàng” ở sách Ngữ văn chuẩn trang 23, tập 2
gồm 4 câu:

chất một đề văn chứ không phải là một câu hỏi hướng dẫn. Hơn nữa, với câu

Câu 1. Bài thơ có thể chia làm mấy đoạn? Nêu ý chính của từng đoạn

hỏi này học sinh phải dùng nhiều thời gian học ở nhà mới hoàn thành được,

Câu 2. Xuân Diệu cảm nhận về thời gian như thế nào? Vì sao nhà thơ

trong khi học tới phổ thông trung học các em còn phải học nhiều môn khác,

có tâm trạng vội vàng, cuống quýt trước sự trôi qua nhanh chóng của thời

mà chương trình đề ra cho mỗi môn cũng khá nặng nề, mụn nào cũng phải

gian?

làm đủ bài tập cũ, chuẩn bị bài mới. Với dung lượng nặng nề học sinh dễ chán
nản, bỏ mà không soạn văn.

Câu 3. Hình ảnh thiên nhiên, sự sống quen thuộc được tác giả cảm nhận
và diễn tả như thế nào? Hãy chỉ ra những nét mới trong quan niệm của Xuân
Diệu về cuộc sống, tuổi trẻ và hạnh phúc.

3.2.3 Cách đặt câu hỏi :
Trong hệ thống CHHDHB ở hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và nâng cao,
phần thơ hiện đại còn nhiều câu hỏi có từ “hãy”.

Câu 4. Hãy nhận xét về đặc điểm của hình ảnh, ngôn từ, nhịp điệu
trong đoạn thơ cuối của bài thơ. Nhà thơ đã sáng tạo được hình ảnh nào mà

Vớ dụ, hệ thống câu hỏi bài “Chiều tối” ở sách Ngữ văn nâng cao

anh (chị) cho là mới mẻ, độc đáo nhất?

trang tập 2 gồm 5 câu:

Trong 4 câu hỏi thì có 2 câu dùng từ “hãy”: “Hãy chỉ ra”, “Hãy nhận

Câu 1. Dựa vào cảnh ngộ của tác giả (xem phần tiểu dẫn) hãy nhận xét
nghệ thuật miêu tả thiên nhiên trong hai câu đầu của bài thơ.
Câu 2. Anh (chị) hãy nêu nhận xét về thủ pháp nghệ thuật mà tác giả

xét”.
Cách đặt câu hỏi như vậy giống như những mệnh lệnh, mang tính chất áp đặt.
Điều này dễ gây tâm lí nặng nề, ít tạo tâm thế học tập cho học sinh.

dùng để tả màn đêm đã buông xuống ở câu cuối bài thơ.
23
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

24


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Theo chúng tôi, cách đặt câu hỏi cần có sự khéo léo, tế nhị để gây hứng
thú trong quá trình tự tìm hiểu, tự khám phá và rèn luyện tư duy sáng tạo cho
học sinh.

trước tình huống phải tư duy, động não để giải quyết những vấn đề mà câu
hỏi đặt ra. Có thể đưa ra một số câu hỏi như sau:

Ví dụ 1: Bài thơ gợi cho anh (chị) những cảm nghĩ gì về tâm hồn
Puskin và về tình yêu?

3.3 Kết luận:
Nhìn chung hệ thống CHHDHB trong hai bộ sách Ngữ văn chuẩn và

(CHHDHB ''Tôi yêu em'', trang 60, tập 2-Sách chuẩn)

nâng cao lớp 11 (phần thơ hiện đại) đã bộc lộ nhiều ưu điểm. Tuy nhiên, sự

Ví dụ 2: Câu thơ ''Ai biết tình ai có đậm đà'' có chút hoài nghi. Theo

hoàn thiện cũng chưa thể khẳng định được. Thành công lớn nhất là những câu

anh (chị), đó là nỗi hoài nghi của sự chán đời hay của niềm tha thiết với cuộc

hỏi mang bản chất sáng tạo đã được chú trọng, kích tích được tư duy sáng tạo,

đời? Tại sao?

hứng thú học tập, phù hợp với qui luật tiếp nhận và trình độ nhận thức của
nhiều đối tượng học sinh.

(CHHDHB ''Đây thôn Vĩ Dạ'' trang 47, tập 2- Sách nâng cao)
Hai câu hỏi trên, vừa có tính định hướng, dẫn dắt, gợi mở, đồng thời

Đổi mới phương pháp dạy học văn cũng có nghĩa là đổi mới cả hệ

kích thích được tinh thần độc lập, tư duy sáng tạo của các em. Khi được hỏi

thống câu hỏi (kể cả CHHDHB trong SGK cũng như câu hỏi mà giáo viên

như vậy học sinh không thể không có sự phản ứng về tư duy, không thể

đưa ra trên lớp). Qua khảo sát, nghiên cứu chúng tôi nhận thấy hệ thống

không suy nghĩ để trả lời.

CHHDHB phần thơ hiện đại trong hai bộ sách chuẩn và nâng cao lớp 11 thể
hiện rất rõ tư tưởng đổi mới phương pháp dạy học của các nhà biên soạn. Tổ
chức và hướng dẫn cho học sinh tự đọc - hiểu, tự khám phá, tự tiếp nhận và

Ví dụ 3: Theo anh (chị) những yếu tố nào đã tạo nên sức lôi cuốn mạnh
mẽ của bài thơ này?
(CHHDHB ''Lưu biệt khi xuất dương'', trang 5, tập 2- Sách chuẩn)

chiếm lĩnh các giá trị của tác phẩm văn học bằng một hệ thống câu hỏi đa

Với câu hỏi như vậy sẽ kích thích được những rung động và cảm

dạng, phong phú, hấp dẫn mang tính khoa học, tính nghệ thuật sư phạm, để

nhận của mỗi cá thể học sinh, thôi thúc sự tìm tòi cũng như động viên các em

rồi khi đến lớp “Mỗi tiết học bình thường học sinh được hoạt động nhiều hơn,

thể hiện thái độ và sự lựa chọn của mình trước các tình huống. Bởi vì: “Học

thực hành nhiều hơn, thảo luận nhiều hơn và quan trọng là được suy nghĩ

sinh THPT đã có khả năng tư duy lí luận, đã xuất hiện những kĩ năng suy

nhiều hơn trên con đường chiếm lĩnh nội dung học tập” [ 7 ]

luận có giả thiết, sử dụng giả thiết để giải quyết nhiệm vụ trí tuệ. Các hoạt

Biểu hiện bao trùm nhất của tinh thần đổi mới là việc chú trọng đưa ra

động trí tuệ của học sinh đã chứa đựng những yếu tố sáng tạo. Học sinh đã

những câu hỏi có tính sáng tạo. Mức độ khó, dễ của loại câu hỏi này tuy

biết sử dụng nhiều nguồn kiến thức để tư duy, có khả năng phân tích tổng

không giống nhau nhưng đều hướng đến một mục đích chung là nhằm phát

hợp, khái quát hóa những vấn đề phức tạp của tài liệu học tập. Học sinh đã

huy được tính độc lập suy nghĩ, tìm tòi khám phá, sáng tạo của học sinh trong

có năng lực tự chọn phương thức giải quyết vấn đề, có khả năng kiểm tra và

quá trình chiếm lĩnh tác phẩm văn chương. Loại câu hỏi này luôn đặt học sinh

hoài nghi khoa học” [ 21 ]

25
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

26

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Tóm lại: Những câu hỏi trên là những câu hỏi mang tính sáng tạo. Nó
dẫn dắt, định hướng cho học sinh. Các em cảm thấy mình được đề cao, tôn
trọng, được chú ý, được tự do bày tỏ cách hiểu, cách suy nghĩ của bản thân, từ

Chƣơng 2
TIÊU CHÍ XÂY DỰNG HỆ THỐNG CHHDHB
TÁC PHẨM VĂN CHƢƠNG TRONG SGK NGỮ VĂN

đó rèn luyện học sinh tích cực và sáng tạo trong nhận thức. Trả lời được mỗi
câu hỏi sáng tạo là các em đã tự nâng được kiến thức của mình lên, đồng thời
rèn luyện cho mình phương pháp học tập tích cực.

1. Cơ sở lí luận cho việc xây dựng hệ thống câu hỏi:
Một giờ dạy học tác phẩm văn chương có chất lượng tốt là giờ dạy học
mà học sinh có sự chuẩn bị bài một cách cẩn thận trước khi đến lớp. Có thể
nói chuẩn bị bài ở nhà là một khâu không thể thiếu nếu muốn đạt kết quả cao
trong những giờ dạy học tác phẩm văn chương. Vấn đề đặt ra là câu hỏi cho
học sinh chuẩn bị bài ở nhà phải dựa trên cơ sở những lí luận xác định. Để
cho các em đi theo con đường tiếp cận tác phẩm một cách tốt nhất, chúng tôi
xác định một số cơ sở lí luận như sau:
1.1 CHHDHB thể hiện đƣợc tƣ tƣởng đổi mới phƣơng pháp dạy học:
Định hướng chung về đổi mới phương pháp dạy học là phát huy tính
tích cực, tự giác, chủ động của học sinh. Nghị quyết Trung ương II xỏc định

rừ: “Xây dựng con người và thế hệ thiết tha, gắn bó với lí tưởng độc lập và
chủ nghĩa xã hội, có đạo đức trong sáng, có ý chí kiên cường xây dựng và bảo
vệ Tổ quốc, công nghiệp hóa và hiện đại hóa đất nước; giữ gìn và phát huy
các giá trị văn hóa của dân tộc; có năng lực tiếp thu tinh hoa của văn hóa
nhân loại; phát huy tiềm năng của dân tộc và con người Việt Nam; có ý thức
cộng đồng và phát huy tính tích cực của cá nhân, làm chủ tri thức khoa học
và công nghệ hiện đại, có tư duy sáng tạo, có kĩ năng thực hành giỏi, có tác
phong công nghiệp, có tính tổ chức kỉ luật, có sức khỏe; là những người thực
tế xây dựng chủ nghĩa xã hội vừa “hồng” vừa “chuyên” như lời căn dăn của
Bác Hồ”. (Trích Nghị quyết Trung ương 2, 12/1996)

27
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

28


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Luật giáo dục, điều 24 cũng chỉ ra: “Phương pháp giáo dục phổ thông

pháp nhận thức phiến diện, tách biệt các yếu tố của quá trình gọi là giảng

phải phát huy tính tích cực, tự giác chủ động, sáng tạo của học sinh; phự hợp

văn - vốn là một thể thống nhất biện chứng. Học sinh được coi là một khách

với đặc điểm của từng lớp học, môn học; bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn

thể thụ động, một đối tượng chịu sự tác động từ phía giáo viên bằng hệ thống

luyện kĩ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem

biện pháp sư phạm bên ngoài. [ 16 ]

lại niềm vui, hứng thú học tập cho học sinh.”

Nhận xét của giáo sư chỉ rõ, đã từ lâu lối dạy học văn trong nhà trường

Trước đây cố vấn Phạm Văn Đồng đã từng nhắc nhở “Chúng ta phải

chúng ta chỉ cần biết đến văn bản văn chương, chỉ quan tâm đến nghệ thuật và

làm thế nào bằng giáo dục phổ thông, qua giáo dục phổ thông mà rèn luyện

tài năng khám phá chỗ sâu, chỗ độc đáo của tác phẩm văn chương, để rồi tìm

cho học sinh có bộ óc để suy nghĩ, để tiếp thu cái gì đó có giá trị sau đó tự

ra những thủ pháp lôi cuốn học sinh cảm thông, đồng điệu với những gì giáo

học và tự vận dụng sáng tạo” [ 3 ]

viên đã tìm tòi, phát hiện được. Học sinh không trực tiếp rung cảm với tác

Như vậy, đổi mới phương pháp dạy học ở trường phổ thông nhằm

phẩm, thiếu đi sự giao tiếp cần có giữa nhà văn - tác phẩm với bạn đọc học

hướng đến mục đích là thay đổi lối dạy học truyền thụ một chiều sang dạy

sinh. Tình trạng đó đã hạn chế chất lượng, hiệu quả dạy và học, không đáp

học theo phương pháp dạy học tích cực, thay đổi phương pháp dạy học truyền

ứng được yêu cầu của xã hội ngày càng phát triển.

thống coi học sinh là “bình chứa kiến thức” của thầy sang phương pháp tích

Khắc phục nhược điểm của lối dạy học văn cũ, mọi biện pháp cơ chế

cực “coi học sinh là chủ thể sáng tạo,” chú ý nhiều tới việc cung cấp cách

dạy học mới đều hướng vào học sinh, vì học sinh, giúp học sinh tự khám phá

thức tìm ra chân lí chứ không phải là “truyền đạt chân lí.” Đổi mới cách học,

chiếm lĩnh kiến thức, có ý thức suy nghĩ tìm tòi sáng tạo và tự phát triển. Cú

cách dạy như thế, kết quả là:

nghĩa là phương pháp dạy học mới đó “Tạo cơ hội cho người học, cho đối

Từ năm này đến năm khác, qua biết bao nhiêu lần làm để học, tìm

tượng, cái trung tâm phát huy được cái trí tuệ, cái thông minh của mình” [ 4 ]

hiểu giải quyết vấn đề, xử lí tình huống, chắc chắn học sinh biết làm, biết

Và “Học sinh phải được coi là những đối tượng có sẵn tiềm năng mà

cách làm, cách học, cách giải quyết vấn đề, cách ứng xử thích nghi với cuộc

người giáo viên có nhiệm vụ đánh thức và tạo điều kiện để những tiềm năng

sống. “Làm” dần dần trở thành “biết làm”, “muốn làm”, và cuối cùng

đó được phát triển tối đa, đặc biệt là tiềm năng sáng tạo” [ 29 ]

“muốn tồn tại và phát triển” trong cộng đồng như một con người tự chủ,
năng động và sáng tạo. [ 22 ]

Cơ chế dạy học văn mới có mối quan hệ tương tác nhiều chiều (tương
tác của ba mối quan hệ vốn có giữa tác phẩm với nhà văn, với người giáo viên

Nhận xét về lối dạy cổ truyền, G.S Phan Trọng Luận viết:

và với bản thân học sinh). Chúng ta có thể hình dung qua sơ đồ sau:

Sai lầm cơ bản của cái gọi là giảng văn truyền thống hay của lối

N

phân tích văn chương trong nhà trường nhiều thập kỷ qua là nhận thức không
đúng về người học sinh, là thiếu hiểu biết khoa học về hoạt động chức năng
của người học sinh trong quá trình tiếp cận tácphẩm văn chương, là phương
29

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

G

H
30



Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Ở sơ đồ trên, học sinh giữ vị trí chủ thể tiếp nhận, chiếm lĩnh tác phẩm

để các em tự khám phá, tự phát hiện để khi đứng trước quen thuộc hay hoàn

cũng như giáo viên. Học sinh cảm thụ, tiếp nhận tác phẩm dưới sự định

toàn mới, học sinh vẫn đủ khả năng giải quyết một cỏch tốt nhất và hiệu quả

hướng, dẫn dắt của giáo viên. Giáo viên là người trung gian giữa nhà văn và

nhất. Chỉ có bằng con đường tự mình “hành động” như thế mọi tri thức mới

học sinh, là người đứng ra tổ chức quá trình học sinh tiếp nhận, chiếm lĩnh tác

được hình thành một cách nhanh chóng và khắc sâu trong mỗi học sinh.

phẩm. Như vậy “Thông báo cung cấp thông tin có sẵn không còn là chức
năng chính của người dạy nữa, mà thay vào đó là tạo ra các tình huống sao
cho khi thực hiện người học có được sự chuyển biến cả về kiến thức và các
thao tác tư duy, vốn là công cụ để thu được kiến thức đó” [1]
Học sinh phải chuẩn bị bài ở nhà, phải có những trăn trở, suy nghĩ về
các câu hỏi nêu trong SGK thì các em mới có thể trở thành chủ thể học tích
cực. “Việc nêu lên những câu hỏi để học sinh chuẩn bị bài trong phần hướng

Giáo viên có thể đặt câu hỏi khi dạy bài “Vội vàng” của Xuân Diệu như
sau:
(1) Bốn câu thơ đầu của bài thơ “Vội vàng”, Xuân Diệu muốn tắt
nắng, buộc gió, đó là điều không thể, là điều rất vô lí nhưng điều này cũng
hết sức có lí. Theo em tại sao?
(2) Đoạn đầu bài thơ “Vội vàng”, Xuân Diệu xưng “tôi” nhưng đến
cuối bài thơ lại thay bằng đại từ “ta”. Theo em tác giả có dụng ý gì không?

dẫn học tập gần như là chiếc chìa khóa của việc cải cách giảng dạy (...) Có

Cách đặt câu hỏi như vậy khơi dậy hoạt động bên trong của học sinh,

thể nói phần này quyết định sự thành công của việc dạy và học theo sách

tạo cho các em có nhu cầu nhận xét, đánh giá, tranh luận và phát triển tư duy,

mới” [14]

phải tự mình suy nghĩ, đưa ra những ý kiến của riêng mình để giải quyết vấn

Như vậy, việc tìm hiểu bài học (tác phẩm) của học sinh bằng những

đề đặt ra của câu hỏi. Câu hỏi thứ nhất buộc học sinh nhận thức vấn đề từ ý

CHHDHB có tính chất quyết định cho sự thành công của giờ dạy học tác

nghĩa sâu sắc của bài thơ. Điều Xuân Diệu muốn là vô lí bởi nó tráii với quy

phẩm văn chương. Hệ thống câu hỏi cần phải tạo cơ sở cho học sinh phát huy

luật tự nhiên nhưng điều aos trở thành rất có lí vì nó phù hợp với lòng người.

được tính độc lập suy nghĩ, tìm tòi, khám phá sáng tạo của mình. Câu hỏi phải

Câu hỏi thứ hai yêu cầu học sinh lí giải sự thay đổi trong cách sử dụng

trở thành niềm say mê, thành hứng thú, thành nhu cầu bức thiết của chính học

đại từ của tác giả, đó là sự khát khao giao cảm với đời, muốn hòa vào cái rung

sinh chứ không phải của chủ thể nào khác. Câu hỏi phải mang tính chủ thể

cảm và nhịp đập với mọi người để đồng cảm, sẻ chia.

nhưng vẫn phải làm cho học sinh trở thành đối tượng được giáo dục theo

Quá trình học sinh lí giải, đưa ra ý kiến riêng để trả lời các câu hỏi cũng

những mục đích đã đề ra của nhà trường, đó là: phát triển tri thức, phát triển

là quá trình hình thành tư duy sáng tạo. Tự các em khám phá, phát hiện ra chứ

tư tưởng, tình cảm để từ đó hình thành nhân cách con người mới. Hơn thế

không phải thầy tìm tri thức hộ. Lúc này câu hỏi thực sự là người dẫn đường

nữa, CHHDHB phải có tính định hướng vào các vấn đề cơ bản, then chốt mà

trên hành trình tìm hiểu tác phẩm, hướng học sinh không chỉ dừng ở bề ngoài

giáo viên sẽ dẫn dắt học sinh đi sâu tìm hiểu trên lớp. Hệ thống câu hỏi cần

mà còn khám phá cả những tầng ẩn sâu.

đặt học sinh trước những “chướng ngại,” những “tình huống cần giải quyết”

Trong hệ thống câu hỏi, mỗi thao tác là một khâu dẫn dắt học sinh đi từ

nhằm huy động được tối đa những năng lực trí tuệ và tinh thần của học sinh

khám phá này sang khám phá khác để tìm hiểu, phân tích cái mà học sinh cần

31
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

32


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

tìm, đó là điều tác phẩm “chưa nói”. Quá trình các em tham gia khám phá tác
phẩm theo từng cấp độ thể hiện trong hệ thống câu hỏi cũng chính là quá trình

1.2.2 CHHDHB định hƣớng cho học sinh vào những vấn đề
trung tâm cốt lõi của tác phẩm:

đào tạo cho các em khát vọng và mong muốn được tìm điều thú vị nhất diễn

Dạy học văn là phải tìm ra được mức độ cần đi đến chứ không phải dạy

ra trong tác phẩm, để từ đó các em biết đánh giá, biết nhận thức bằng quan

tất cả những gì có. Điều đặt ra với CHHDHB trong SGK Ngữ văn là theo

niệm riêng. Và như vậy học sinh sẽ được phát triển toàn diện về trí tuệ, tâm

hướng nào để giúp học sinh tìm ra cái hay, cái đẹp, đi vào những vấn đề trung
tâm cốt lõi của tác phẩm nghệ thuật. Điều đó đồng nghĩa với việc định hướng

hồn, nhân cách và năng lực.
1.2 Thể hiện rõ chức năng định hƣớng của CHHDHB:
1.2.1 CHHDHB giúp học sinh sơ bộ chiếm lĩnh tác phẩm:
Sư phạm hiện đại chú trọng tới việc tổ chức các hoạt động học tập cho
học sinh vì sự hình thành kiến thức bằng con đường tự khám phá là có hiệu
quả nhất. Với việc chuẩn bị bài ở nhà, học sinh bước đầu xây dựng sự hiểu
biết, khám phá tác phẩm theo từng cấp độ mà câu hỏi đề ra. Quá trình làm

cho học sinh nắm bắt được chiều sâu của tác phẩm.
Theo G.S - T.S Nguyễn Thanh Hùng, trong tài liệu “Định hướng học

tập cho học sinh vào chiều sâu tacc phẩm trong qúa trình dạy học” đã nhận
định: ''Chiều sâu của tác phẩm văn chương là giá trị độc đáo của tư tưởng
nghệ thuật (tư tưởng chủ đề) biểu hiện nội dung chân-thiện-mĩ rõ ràng trong
một hình thức nghệ thuật sáng tác tương ứng.''
Theo nhà văn Nguyễn Minh Châu:

việc ở nhà của học sinh là dữ kiện, là tiền đề cho hoạt động trên lớp. Chiếm

''Chiều sâu tác phẩm là chiều sâu cụ thể nhưng đã hoà quyện vào

lĩnh tác phẩm bao giờ cũng trải qua các giai đoạn tổng - phân - hợp, cho nên

đấy những khái quát triết học và đời sống. Chiều sâu biểu hiện trong cái cụ

chuẩn bị bài ở nhà nằm trong giai đoạn đầu. CHHDHB là người dẫn dắt các

thể đời thường cái hiện thực tầng đáy của cuộc sống và ở đấy cái lí tưởng, cái

em tự chiếm lĩnh tác phẩm, giúp các em bước đầu đi vào thế giới của tác

vĩnh cửu thoát thai từ sự nhào nặn của cái mới và lương tri đạo đức và lẽ

phẩm, định hướng cho học sinh tìm ra các nút then chốt trong tác phẩm. Từ sự

sống ngàn đời'' (Văn nghệ số 32, 12/08/1989)

cảm thụ của bản thân, học sinh là người tự tìm hiểu tác phẩm một cách sáng

Như vậy ta có thể hiểu chiều sâu tác phẩm là cái vừa trừu tượng vừa cụ

tạo. Bởi vậy, CHHDHB như những công cụ và những định hướng ban đầu

thể. Cụ thể ở tính hấp dẫn bắt nguồn từ ngôn ngữ với vẻ đẹp tự thân của nó, từ

giúp học sinh tiếp cận tác phẩm một cách đúng hướng.

nhân vật, bố cục, và chính vẻ đẹp toát ra từ từng chi tiết. Trừu tượng là ở sự

''Việc chuẩn bị một bài văn chu đáo trước khi đến lớp đối với học
sinh có ý nghiã quan trọng trong việc lĩnh hội trên lớp. Quá trình chuẩn bị
bài văn vừa là quá trình gạn lọc những ấn tượng ban đầu để tiếp cận hình
tượng, tính cách, để lĩnh hội chủ đề tác phẩm, vừa là chuẩn bị cơ sở cho sự
tiếp thu lời giảng của thầy giáo'' [19]
33
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

khái quát cao hơn của cái cụ thể. Hai vấn đề này kết hợp, đan xen nhau một
cách chặt chẽ. Chiều sâu là sự phản ánh cuộc sống một cách sinh động chứ
không phải là cái gì bất biến, cúng đờ trong tác phẩm. Nó phải xuất phát từ
tác phẩm, từ tư tưởng tình cảm, cảm nhận về đời sống của tác giả thông qua
phương thức trình bày nghệ thuật.

34


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

Do vậy, định hướng vào chiều sâu là con đường ngắn nhất giúp học

những cảm nhận chung ban đầu xem đã đúng, đã khớp với nhau chưa. Điều

sinh thâm nhập tác phẩm văn học. Muốn đi sâu phải đi từng bước, từ cụ thể

này hệ thống câu hỏi trong phần đọc - hiểu văn bản của SGK có thể giúp

đến khái quát, từ trực quan đến trừu tượng. Các bước đó theo G.S Phan Trọng

chúng ta.” [10]

Luận gồm ba bước:

Chính câu hỏi là những định hướng hết sức quan trọng để giúp học sinh

Bước một: Tri giác hình tượng ngôn ngữ, đây là quá trình đọc tái
hiện tác phẩm qua những chi tiết nổi bật.

thưởng thức, đánh giá tác phẩm văn học đúng các nguyên tắc tiếp nhận nghệ
thuật. Cũng chỉ có thế mới giúp các em “Từ đặc điểm tiếp nhận thô sơ, tự

Bước hai: Đọc với sức mạnh hồi tưởng, liên tưởng, tưởng tượng, bằng
vốn kinh nghiệm bản thân để hoàn chỉnh bức tranh tác phẩm.
Bước ba: Phân tích, so sánh tổng hợp khái quát để xác định chủ đề tác
phẩm, buớc này cũng soi sáng cho việc chọn lựa hình ảnh, sự việc, biện pháp
nghệ thuật mà tác giả sử dụng. [15]

phát, thụ động, học sinh phải đạt tới việc tiếp thu có ý thức, tự giác và lĩnh
hội văn học có phê phán” [26]

1.3 Vận dụng những thành tựu của thi pháp học hiện đại vào hệ
thống CHHDHB:
Trong lời nói đầu của giáo trình ''Dẫn luận thi pháp học'' G.S Trần Đình

Ý kiến trên của G.S Phan trọng Luận cho thấy con đường đi vào tác

Sử viết: ''Kinh nghiệm tìm hiểu và thưởng thức nghệ thuật cho thấy: chỉ khi

phẩm văn chương là con đường trải qua nhiều chặng, nhiều giai đoạn để đi từ

nào tiếp xúc được với hình thức nghệ thuật của văn học, cảm thấy sự hiện

bề ngoài đến bề trong tác phẩm.

diện của nó, nhận ra cái nội dung được thể hiện từ đó, thì mới có thể nói là

Câu hỏi phải từng bước, từ tái hiện đến liên tưởng, tưởng tượng, từ gần đến

tiếp xúc với bản thân nghệ thuật, cảm nhận nghệ thuật''

xa, từ cụ thể đến khái quát, từ dễ đến khó, tập trung vào định hướng hoạt động

Thi pháp học là bộ môn nghiên cứu tất cả mọi phương diện của hình

phân tích, cắt nghĩa để khám phá các lớp nghĩa tiềm ẩn trong tác phẩm. Và

thức nghệ thuật, mọi nguyên tắc, phương tiện tạo thành nghệ thuật cũng như

như vậy, kiến thức không tĩnh tại, siêu hình, tách rời đối tượng tiếp nhận mà

sự vận động phát triển lịch sử của chúng. Nghiên cứu thi pháp học có thể nói

nó được chuyển hoá vào bên trong bằng chính những hoạt động nhận thức

là một hướng nghiên cứu hết sức cần thiết để nâng cao năng lực cảm thụ và

của bản thân thể tiếp nhận thông qua con đường vật chất hoá bằng hệ thống

phân tích nghệ thuật, nâng cao chất lượng dạy học văn. Vận dụng những

câu hỏi.

thành tựu đã đạt được về lĩnh vực thi pháp học hiện đại để biên soạn hệ thống
Tiếp cận một tác phẩm văn chương thường từ những cảm nhận

câu hỏi cho SGK là một hướng đi hợp lí và mang tính khoa học.

chung ban đầu đến việc đi sâu tìm hiểu những vấn đề, chi tiết cụ thể, để cuối

Rèn luyện cho học sinh kĩ năng phân tích, bình giá tác phẩm văn học

cùng có thể tổng hợp khái quát lại thành những giá trị của tác phẩm. Do đó

trước hết phải xuất phát từ những đặc điểm của thế giới nghệ thuật và những

cần sử dụng phương pháp tổng - phân - hợp là phương pháp tư duy khoa học

đặc trưng cơ bản của tác phẩm văn học. Phân tích, cảm thụ và tiếp nhận tác

vừa chặt chẽ, vừa rõ ràng, trong đó đặc biệt chú ý thao tác phân tích và thao

phẩm văn học thực chất là thấy được những nét nổi bật, riêng biệt và thống

tác tổng hợp, cuối cùng, lấy việc khái quát tổng hợp này mà kiểm tra lại

nhất của nhà văn và tác phẩm văn học cả nội dung lẫn hình thức nghệ thuật.

35
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

36


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Nội dung là những yếu tố, quá trình làm nên sự vật hiện tượng. Hình thức là

chuyển dần sang nghiên cứu cách đọc, cách hiểu, cách khám phá tác phẩm

sự biểu hiện, sự tổ chức trật tự phương thức tồn tại của nội dung. Hình thức

nhằm phục vụ người đọc chiếm lĩnh các giá trị nghệ thuật một cách khoa học.

và nội dung có mối quan hệ mật thiết, song song tồn tại, tạo nên giá trị lâu bền

Thi pháp học hiện đại là thi pháp học cảm nhận, nghiêng về phía người tiếp

của tác phẩm. Tuy nhiên mối quan hệ giữa nội dung và hình thức trong nghệ

nhận. Trong nhà trường, nhu cầu văn học của học sinh về cơ bản là nhu cầu

thuật có tính chất đặc thù

tiếp nhận các sáng tác văn chương. Khi xây dựng câu hỏi nhằm rèn luyện cho

Sự thống nhất hình thức và nội dung phải được hiểu là nội dung hoá

học sinh những kĩ năng phân tích, bình giá, tiếp nhận tác phẩm văn học một

thân vào hình thức. Hình thức biểu đạt nội dung, mang tính nội dung. Hình

cách toàn diện; cần chú ý bám sát vào đặc trưng của hình tượng văn học và

thức là phương thức tồn tại và biểu hiện của nội dung. Chính vì vậy hình thức

các yếu tố tạo nên hình tượng ấy dưới ánh sáng của thi pháp học hiện đại.

hàm chứa mọi quy tắc biểu đạt và biểu hiện tất cả sự phong phú của nội

CHHDHB phần thơ hiện đại cần lưu ý đến tứ thơ, cái tôi trữ tình, nhân vật

dung. Muốn hiểu được nội dung chỉ có một con đường là đi sâu khám phá về

trữ tình, giọng điệu, mạch cảm xúc, kết cấu, ngôn từ... Việc trả lời tốt các

hình thức. Chính tính đặc thù của mối quan hệ giữa nội dung và hình thức

CHHDHB sẽ giúp học sinh phát huy được tính sáng tạo, tự mình bước vào

trong nghệ thuật đã quy định cách tiếp cận của thi pháp học- khám phá hình

thế giới nghệ thuật đầy sức sống huyền diệu, chứa đựng bao điều lí thú cần

thức nghệ thuật để nắm bắt nội dung mà hình thức đó biểu hiện. [25]

khám phá.

Phải phân tích tác phẩm trong sự thống nhất giữa hình thức và nội
dung của nó. Từ hình thức nghệ thuật làm sáng tỏ nội dung của hình tượng

1.4 Vận dụng thành tựu của ngành ngôn ngữ học hiện đại vào
CHHDHB:

văn học là một nguyên tắc cơ bản, bắt buộc. Đây là, một trong những cơ sở

Tác phẩm văn học là nơi mà ngôn ngữ được thể hiện phong phú, đa

quan trọng để xác lập hệ thống CHHDHB, hướng học sinh vào việc tìm hiểu

dạng và được trau dồi tinh tế nhất. Mỗi tác phẩm đều có sự phản ánh khác biệt

các hình thức nghệ thuật trong việc biểu hiện nội dung. Cũng theo G.S Trần

về hiện thực cuộc sống. Cái phân biệt giữa tác giả này với tác giả kia là ở cách

Đình Sử ''Hình thức nghệ thuật thật sự không chỉ là cấu tạo vật chất bên

đánh giá nhìn nhận cuộc sống khác nhau, từ đó tạo nên cái không giống nhau

ngoài mà còn là các hình thức tinh thần của hình tượng nghệ thuật, như là cái

về phong cách nhà văn. Mỗi nhà văn dù muốn hay không đều có cách miêu tả

nhìn nghệ thuật, giọng điệu, không khí tác phẩm, không gian, thời gian, nhịp

khác nhau về cuộc sống. Sự khác biệt giữa nhà văn này với nhà văn khác là

điệu...'' [27]

tài năng vận dụng chất liệu ngôn từ làm phương tiện biểu đạt, điều này tạo

Như vậy, câu hỏi phải đi đúng con đường nghệ thuật. Bản thân học sinh

nên sự độc đáo ở mỗi nhà văn trong việc sử dụng khối quặng ngôn từ. Sức

phải được tắm mình trong thế giới nghệ thuật để suy nghĩ, loại bỏ, lựa chọn

sống của tác phẩm, hơi thở của tác phẩm không bày ra ngay trên con chữ mà

hay khẳng định. Xu hướng phát triển cơ bản của thi pháp học là từ phương

ẩn giấu đằng sau ngôn từ. Quá trình tiếp cận tác phẩm văn học, học sinh sẽ

diện sáng tác đến phương diện cảm nhận. Trước đây người ta nghiên cứu thi

học tập và rèn luyện cho mình cách diễn đạt chính xác, trong sáng và sinh

pháp học là để phục vụ cho hoạt động của người sáng tác. Ngày nay, thi pháp

động. Giáo viên khi dạy tác phẩm văn chương cần định hướng cho học sinh

37
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

38


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




khai thác các giá trị của tác phẩm dưới góc độ ngôn ngữ. Bởi vì thế giới nghệ

tưởng, tưởng tượng. Là ngôn ngữ được tổ chức trên cơ sở nhịp điệu, hết sức

thuật tiềm ẩn trong mỗi văn bản văn chương vốn được kiến tạo từ loại vật liệu

cô đọng, hàm súc và đặc biệt gợi cảm. Thế giới trong thơ trữ tình là thế giới

đặc biệt vốn mang đặc trưng đa nghĩa, phi vật thể: Vật liệu ngôn từ.

ước lệ cao độ, thế giới của những biểu tượng. Vì vậy khi cảm thụ thơ đòi hỏi

Không có ngôn từ sẽ không có hình thức nghệ thuật, không có hình

phải khám phá thế giới nội cảm ẩn dưới sự tổ chức ngôn từ thơ, độ đằm sâu

thức nghệ thật sẽ không có hình tượng nghệ thuật, không có hình tượng nghệ

của cảm xúc tâm linh. Chỉ có thể bám lấy dòng ngôn từ trong tất cả khả năng

thuật sẽ không có bất kì một tư tưởng nghệ thuật nào hết. Và người giải mã hệ

gợi hình, biểu cảm và sự tổ chức giàu nhịp điệu của nó.

thống kí hiệu đặc biệt đó không ai khác chính là bạn đọc học sinh.

Ví dụ khi định hướng cho học sinh khám phá, chiếm lĩnh bài thơ “Từ

Trong một tác phẩm văn chương nội dung và hình thức nghệ thuật có

ấy” của Tố Hữu, cần định hướng cho các em khai thác những tín hiệu ngôn

liên quan chặt chẽ, thống nhất làm một. Nội dung là linh hồn của nghệ thuật.

ngữ như: “Bừng nắng hạ”, “chói qua tim”, “đậm hương”, “rộn tiếng chim”.

Nghệ thuật là biểu hiện của nội dung. Phân tích, cảm thụ và tiếp nhận tác

Cấu trúc ngữ pháp trùng điệp: “để tình”, “để hồn”, “là con”, “là em”, “là

phẩm văn học thực chất là thấy được những nét nổi bật, riêng biệt và thống

anh”…Từ những tín hiệu ngôn ngữ đó mà các em cảm nhận được tâm trạng

nhất của nhà văn và tác phẩm văn học, cả nội dung lẫn hình thức nghệ thuật,

sung sướng, hạnh phúc của một người thanh niên trẻ tuổi lần đầu tiên đến với

hay nói đúng hơn là chỉ ra được cái lí của hình thức nghệ thuật, một thứ “hình

lí tưởng cộng sản và tác dụng kì diệu của lí tưởng với cuộc đời nhà thơ.

thức mang nghĩa.” Từ hình thức nghệ thuật làm sáng tỏ nội dung của hình

Trong bài “Xuất dương lưu biệt” của Phan Bội Chõu, giỏo viờn hướng

tượng văn học là một nguyên tắc cơ bản, bắt buộc. Hình thức nghệ thuật của

cho học sinh khai thỏc những tớn hiệu ngụn ngữ như “Đông hải” (Biển

một tác phẩm rất đa dạng và phong phú. Vấn đề là ở chỗ chúng ta nên định

Đông), “Thiên trùng bạch lãng” (ngàn đợt sóng bạc), “Trường phong” (ngọn

hướng cho học sinh lựa chọn những yếu tố nào để chiếm lĩnh tác phẩm một

gió dài, ngọn gió lớn), “Nhất tề phi” (cùng bay lên,bay theo). Những tín hiệu

cách có hiệu quả nhất.

ngôn ngữ này thể hiện được cái hăm hở dấn thân, khát vọng lớn lao, hoài bão

Thách thức đối với học sinh đó là văn bản tồn tại qua ngôn từ, nhưng

cao cả, khí lực dồi dào, bầu máu nóng sục sôi của cái tôi trũ tình đó cuộn lên

ngôn từ lại chuyển qua hình ảnh, từ hình ảnh vươn tới biểu tượng để rồi lớn

những lớp sóng bạc, gió lớn, khuấy động lên những đợt ssng lòng dào dạt, sục

lên thành những hình tượng nghệ thuật mang sức khái quát và khả năng

sôi cho một thế hệ thanh niên ưu tú nặng lòng với non sông, đất nước, gạt bỏ

thuyết phục nghệ thuật sâu sắc về những vấn đề của đời sống. Vượt qua từng

tất cả để “xuất dương” cầu học tập, tiến bộ.

nấc rào cản đó không phải là công việc dễ dàng.

Tìm hiểu tác phẩm văn chương dưới góc độ ngôn ngữ cũng cần chú ý

Theo chúng tôi, CHHDHB trước hết cần định hướng cho học sinh nắm

đến những yếu tố ngôn ngữ hình thành ra thế đối lập. Khi định hướng cho học

bắt những tín hiệu ngôn ngữ mang tính then chốt của bài học, Những yếu tố

sinh khám phá các giá trị của bài thơ, nên có câu hỏi cho các em tìm hiểu và lí

mang tính then chốt là những yếu tố có vai trò chủ đạo chi phối các yếu tố

giải những thế đối lập ngôn ngữ mà dụng ý của tác giả đưa ra.

ngôn ngữ khác. Chẳng hạn thơ trữ tình là thứ ngôn ngữ đậm suy tư, liên

39
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

40


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




Ví dụ trong bài thơ “Tràng giang” của Huy Cận có yếu tố ngôn ngữ đối
lập trong cõu:

1.5 Vận dụng những ƣu điểm của dạy học nêu vấn đề:
Thuật ngữ “Dạy học nêu vấn đề” đã có từ cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ

Nắng xuống trời lên sâu chót vót

XX. Lúc đó. Dạy học nêu vấn đề mới chỉ được coi là một phương pháp

Sông dài trời rộng bến cô liêu

nghiên cứu. Đến giữa thế kỷ XX. Dạy học nêu vấn đề đã trở thành một hệ

Không gian trong hai câu đột ngột thay đổi. Hai động từ ngược hướng
mang lại cảm xúc chuyển động rõ rệt. Câu thơ trên là sự vô biên được mở về

thống lí luận. Đó là kết quả của sự tìm kiếm thực tiễn sư phạm ở nhà trường
phổ thông của các nước Liên Xô (cũ), Ba Lan và một số nước khác.

chiều cao. Câu thơ dưới là sự vô biên mở cả về chiều rộng lẫn chiều dài. Tác

Trong những năm gần đây đã xuất hiện một đội ngũ đông đảo những

giả không đứng ở mặt đất để ngước lên trời xanh mà như đang đứng bơ vơ để

nhà nghiên cứu dạy học nêu vấn đề. Có thể kể đến những tên tuổi nổi tiếng

nhìn vào vũ trụ thăm thẳm. Huy Cận nhìn vào tận cùng, tận đáy để cảm nhận

như: V.Ôkôn, I.Ia.Lecne, I.F.Kharlamôp, TV.Cuđriasep... Ở Việt Nam có G.S

độ sâu của nó. Và dường như không gian ấy càng làm cho dòng sông dài hơn,

Phan Trọng Luận, G.S-T.S Nguyễn Thanh Hùng đã tập trung nghiên cứu khả

rộng hơn, bến bờ lẻ loi, cô liêu hơn, khiến cho nỗi buồn của nhà thơ thấm

năng chiều hướng vận dụng dạy học nêu vấn đề vào dạy học tác phẩm văn

đẫm vào không gian.

chương. Các tác giả đều nhận thấy vai trò to lớn và ý nghĩa quan trọng của

Ở bài thơ “Vội vàng”- Xuân Diệu có những yếu tố ngôn ngữ đối lập

dạy học nêu vấn đề đối với quá trình nhận thức và phát triển của học sinh.

mạnh mẽ như: non - già, rộng - chật, còn - chẳng còn, tuần hoàn - chẳng hai

Trong cuốn “Cảm thụ văn học, giảng dạy văn học”, G.S Phan Trọng

lần thắm lại...không chỉ thể hiện được những cảm thức về thời gian hết sức

Luận đã khẳng định: Dạy học nêu vấn đề hơn hẳn dạy học truyền thống. Cũng

nhạy cảm của Xuân Diệu mà còn nói lên được tâm trạng thổn thức băn khuăn

trong công trình này G.S đã đưa ra quan niệm dạy học nêu vấn đề, tình huống

trước cuộc đời. Một sự đối lập gay gắt giữa thời gian của vũ trụ và cuộc đời

có vấn đề và đặc điểm của câu hỏi nêu vấn đề. G.S cho rằng:

hữu hạn của mỗi con người. Mùa xuân của đất trời thì mãi mãi tuần hoàn con

Dạy học nêu vấn đề là dạy học sáng tạo. Nó khác hẳn về bản chất

mựa xuân của con người thì chỉ có một lần rồi trôi đi vĩnh viễn không bao giờ

với dạy học truyền thống về mục đích cũng như phương hướng thực hiện. Một

trở lại. Những câu hỏi hướng dẫn học sinh tìm hiểu và lí giải thế đối lập ngôn

nguyên tắc cơ bản của nó là song song với việc lĩnh hội tích cực về kiến thức

ngữ mà dụng ý tác giả đưa ra sẽ giúp các em hiểu được vì sao cái tôi Xuân

là sự phát triển những năng lực sáng tạo ở học sinh. Kiến thức vừa là sản

Diệu nhiều lúc “đang vui bỗng buồn ngay” (Thế Lữ)

phẩm vừa là phương pháp, con đường hình thành nhân cách và lĩnh hội kiến

Tóm lại ngôn ngữ văn chương là ngôn ngữ mang tính chất hàm ẩn, đa

thức phải thông qua sự vận động bên trong của chủ thể học sinh. [17]

nghĩa, khi đứng trước văn bản ngôn từ của những bài thơ hay, tiêu biểu được

Có thể nói ý nghĩa quan trọng nhất của dạy học nêu vấn đề là đổi mới

lựa chọn trong SGK cần có những câu hỏi dựa vào những cứ liệu nghệ thuật

vai trò của người dạy và người học. Trong dạy học nêu vấn đề, học sinh được

để học sinh từng bước khám phá vẻ đẹp và tiếp cận những giá trị nhân văn,

bộc lộ vai trò chủ thể của mình trong suốt giờ học. Do được phát huy tính chủ

thẩm mĩ đích thực của tác phẩm.

động, tích cực sáng tạo mà các em luôn tìm thấy niềm say mê, hứng thú, lòng
41

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

42

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên




nhiệt tình trong học tập. Từ đó có tác dụng biến đổi học sinh từ vai trì thụ

Câu hỏi nêu vấn đề là câu hỏi sáng tạo tình huống thức đẩy tư duy,

động sang vai trò chủ động, tích cực tiếp thu nguồn kiến thức. Sự chuyển đổi

buộc các em suy nghĩ, đào sâu, khám phá và so sánh, từ đó có khả năng tạo

này được V.Ôkôn, nhà giáo dục nổi tiếng của Cộng hòa nhân dân Ba lan đánh

nên sự thăng hoa trong nhận thức của các em. Câu hỏi nêu vấn đề luôn chứa

giá: “ý nghĩa quan trọng nhất của sự tác động đến nhân cách học sinh là sự

đựng mâu thuẫn và xâu chuỗi các vấn đề, chi tiết, sự kiện trong tác phẩm.[ 9 ]

biến đổi học sinh từ chỗ là đối tượng của sự tác động học tập, giáo dục trở

Trong các công trình nghiên cứu của mình các tác giả Phan Trọng Luận

thành chủ thể của sự giáo dục”.

và Nguyễn Thanh Hùng cũng đã đưa ra những đặc điểm của loại câu hỏi nêu

Dạy học nêu vấn đề không chỉ tác động tích cực đến người học mà còn

vấn đề để phân biệt với loại câu hỏi tái hiện như sau:

tác động tích cực đến cả người dạy. Người thầy từ vai trò truyền thụ cách

Thứ nhất: Câu hỏi nêu vấn đề chứa đựng một dung lượng lớn, mang

hiểu, cách cảm của mình về tác phẩm văn chương đến học sinh chuyển sang

tính chất tổng hợp, khác với loại câu hỏi tái hiện vụn vặt, rời rạc xa lạ với

vai trò tổ chức, định hướng quá trình học tập chứ không làm hộ cho học sinh

quan điểm hệ thống vốn là đăc trưng của khoa học hiện đại.

như trước đây nữa. Từ đó cơ chế dạy học văn, quan điểm dạy học bộ môn

Thứ hai: Câu hỏi nêu vấn đề thường mang tính phức tạp về nội dung.

cũng thay đổi. Những sự thay đổi đó đưa đến một hệ quả tất yếu: Phương

Thứ 3: Câu hỏi nói chung nhất thiết phải vạch ra được mối liên hệ hữu

pháp dạy văn cũng được đổi mới. Và như vậy “Dạy học nêu vấn đề được xem
là một trong những con đường quan trọng để đạt mục đích của nhà trường”
(Lecne)

cơ giữa những vấn đề cụ thể với những vấn đề tổng hợp của tác phẩm.
Thứ tư: Câu hỏi phải mang tính hệ thống liên tục, mỗi câu hỏi là một

cái mốc trong quá trình khám phá tác phẩm. Câu sau bổ sung cho câu trước,

Dạy học nêu vấn đề dựa trên những quy luật tư duy, nhất là tư duy sáng
tạo. Linh hồn của dạy học nêu vấn đề là tạo được tình huống có vấn đề. Tình
huống có vấn đề là một trạng thái tâm lí nảy sinh ở một người trước một khó

câu trước chuẩn bị cho câu sau.
Thứ năm: Câu hỏi phải sát hợp với tác phẩm và khêu gợi hứng thú của
bản thân học sinh.

khăn được chủ thể ý thức và muốn khắc phục thì phải vận dụng những hiểu

Thứ sáu: Trong thực tế khi xây dựng một hệ thống câu hỏi nêu vấn đề,

biết mới và phương thức hành động mới. Trong giảng văn tạo được tình

vẫn ít nhiều dựa vào một số câu hỏi tái hiện làm dữ kiện cho hoạt động sáng

huống có vấn đề là tạo được một trạng thái tâm lí văn học cần thiết. Đây là

tạo của học sinh.

một hoạt động sư phạm phù hợp với mục đích dạy học mới hiện nay, vừa

Câu hỏi nêu vấn đề không nhằm mục đích yêu cầu học sinh tái hiện tri

thích ứng với quy luật của cảm thụ văn học và đặc trưng của văn học. Muốn

thức đã có mà yêu cầu học sinh biết sử dụng cái đã biết, cái đã cho làm

xây dựng được tình huống có vấn đề trước hết phải xây dựng được một hệ

phương thức tìm tòi, nghiên cứu để phát hiện ra những tri thức mới. Loại câu

thống câu hỏi nêu vấn đề. Nói cách khác nhân tố thúc đẩy tạo ra tình huống có

hỏi này luôn luôn đặt học sinh trước vấn đề cần giải quyết. Các vấn đề, chi

vấn đề là câu hỏi nêu vấn đề.

tiết, sự kiện trong tác phẩm khiến học sinh phải đào sâu, khám phá, so sánh,

Theo PGS-TS Nguyễn Thanh Hương:
43
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên

44


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên