Xây dựng hệ thống và phương pháp giải bài tập phần điện học vật lí 9 trung học cơ sở nhằm phát huy tính tích cực của học sinh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

BÙI THỊ TUYẾT
XÂY DỰNG HỆ THỐNG VÀ PHƢƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP PHẦN
ĐIỆN HỌC VẬT LÍ 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ NHẰM PHÁT HUY TÍNH
TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. BÙI VĂN LOÁT

HÀ NỘI – 2014

i


ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƢỜNG ĐẠI HỌC GIÁO DỤC

BÙI THỊ TUYẾT
XÂY DỰNG HỆ THỐNG VÀ PHƢƠNG PHÁP GIẢI BÀI TẬP PHẦN
ĐIỆN HỌC VẬT LÍ 9 TRUNG HỌC CƠ SỞ NHẰM PHÁT HUY TÍNH
TÍCH CỰC CỦA HỌC SINH

LUẬN VĂN THẠC SĨ SƢ PHẠM VẬT LÍ
CHUYÊN NGÀNH: LÍ LUẬN VÀ PHƢƠNG PHÁP DẠY HỌC
(BỘ MÔN VẬT LÍ)
Mã số: 60 14 01 11

Ngƣời hƣớng dẫn khoa học: PGS.TS. BÙI VĂN LOÁT

HÀ NỘI – 2014

ii


LỜI CẢM ƠN
Sau một thời gian nghiên cứu và thực hiện, tôi đã hoàn thành đề tài nghiên
cứu của mình. Để có được kết quả này, ngoài sự nỗ lực, tìm tòi, học hỏi, nghiên
cứu của bản thân, tôi luôn nhận được sự ủng hộ của thầy cô, bạn bè và đồng
nghiệp.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu trường Đại học Giáo dục –
Đại học quốc gia Hà Nội đã tạo mọi điều kiện tốt nhất để tôi được học tập
nghiên cứu trong suốt khóa học. Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong
nhà trường đã truyền thụ cho tôi vốn kiến thức vô cùng quý báu để tôi có thể
hoàn thành tốt đề tài và làm giàu thêm hành trang kiến thức trên con đường sự
nghiệp của mình.
Đặc biệt, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới PGS.TS. Bùi Văn Loát –
Người đã tận tình chỉ bảo và hướng dẫn tôi trong suốt quá trình thực hiện đề
tài này.
Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu cùng tập thể giáo viên và
học sinh trường THCS Archimedes đã tạo điều kiện giúp đỡ tôi trong quá
trình thực nghiệm sư phạm.
Hà Nội, tháng 11 năm 2014
Tác giả

Bùi Thị Tuyết

iii

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT

BT:

Bài tập

BTVL:

Bài tập vật lí

ĐC:

Đối chứng

HD:

Hướng dẫn

HS:

Học sinh

GV:

Giáo viên

SBT:

Sách bài tập

THPT:

Trung học phổ thông

THCS:

Trung học cơ sở

TN:

Thực nghiệm

TSLT:

Tần suất lũy tích

iv


MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN .................................................................................................. iii
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT .............................................................. iv
DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ .............................................................................. ix
DANH MỤC CÁC HÌNH ................................................................................ ix
MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1
CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ DẠY GIẢI BÀI TẬP VẬT LÍ
PHỔ THÔNG .................................................... Error! Bookmark not defined.
1.1.Khái niệm về giải bài tập vật lí ................. Error! Bookmark not defined.
1.2. Vai trò và tác dụng của bài tập vật lí trong dạy học vật líError!

Bookmark

not defined.
1.2.1.Thông qua dạy học về bài tập vật lí sẽ giúp học sinh nắm vững một cách chính
xác, sâu sắc và toàn diện hơn các quy luật và hiện tượng vật líError!

Bookmark

not defined.
1.2.2. Bài tập vật lí là công cụ và là phương tiện giúp học sinh nghiên cứu tài liệu
mới
………………………………………………………………………………E
rror! Bookmark not defined.
1.2.3. Bài tập vật lí là phương tiện để học sinh rèn luyện kỹ năng, khả năng
vận dụng kiến thức, liên hệ lý thuyết với thực tiễn, học tập với đời
sống……………………………………………………………………………...
Error! Bookmark not defined.
1.2.4. Bài tập vật lí có vai trò đặc biệt quan trọng trong việc rèn luyện tư duy, bồi
dưỡng phương pháp nghiên cứu khoa học cho học sinhError!

Bookmark

not

defined.
1.2.5. Bài tập vật lí là phương tiện giúp học sinh ôn tập, củng cố kiến thức đã học
một cách sinh động và có hiệu quả........................... Error! Bookmark not defined.

v

1.2.6.Bài tập vật lí là phương tiện kiểm tra đánh giá kiến thức, kỹ năng của học sinh
một cách chính xác .................................................... Error! Bookmark not defined.
1.2.7. Bài tập vật lí góp phần xây dựng một thế giới quan duy vật biện chứng cho
học sinh, làm cho họ hiểu thế giới tự nhiên là thế giới vật chất, vật chất luôn ở trạng
thái vận động, giúp họ tin vào sức mạnh của mình, mong muốn đem tài năng trí tuệ
cải tạo tự nhiên ........................................................... Error! Bookmark not defined.
1.3.Phân loại bài tập vật lí ............................... Error! Bookmark not defined.
1.3.1. Phân loại bài tập theo nội dung....................... Error! Bookmark not defined.
1.3.2. Phân loại theo yêu cầu mức độ phát triển tư duyError!

Bookmark

not

defined.
1.3.3. Phân loại theo phương thức cho điều kiện và phương thức giải ............. Error!
Bookmark not defined.
1.4.Tư duy trong giải bài tập vật lí .................. Error! Bookmark not defined.
1.5.Phương pháp giải bài tập vật lí ................. Error! Bookmark not defined.
1.6.Những yêu cầu chung trong dạy học về bài tập vật líError!

Bookmark

not defined.
1.6.1. Tiêu chuẩn lựa chọn hệ thống bài tập vật lí ... Error! Bookmark not defined.
1.6.2. Các yêu cầu khi dạy học bài tập vật lí ............ Error! Bookmark not defined.
1.7.Hướng dẫn cho học sinh giải bài tập vật lí Error! Bookmark not defined.
1.7.1. Kiểu hướng dẫn thứ nhất: Hướng dẫn theo mẫu (Hướng dẫn angorit) .. Error!

Bookmark not defined.
1.7.2. Kiểu hướng dẫn thứ hai: Hướng dẫn tìm tòi.. Error! Bookmark not defined.
1.7.3. Kiểu hướng dẫn thứ ba: Hướng dẫn khái quát chương trình hóa............ Error!
Bookmark not defined.
1.8.Các hình thức dạy học về bài tập vật lí ..... Error! Bookmark not defined.
1.8.1. Giải bài tập trong tiết nghiên cứu tài liệu ....... Error! Bookmark not defined.
1.8.2. Giải bài tập trong tiết luyện tập về bài tập ..... Error! Bookmark not defined.
1.8.3. Giải bài tập trong tiết ôn tập, tiết củng cố kiến thứcError! Bookmark not
defined.
vi


1.8.4. Giải bài tập trong các buổi ngoại khóa........... Error! Bookmark not defined.
1.9.Phát triển tính tích cực, tự chủ của học sinhError!

Bookmark

not

defined.
1.9.1. Tính tích cực và tự chủ.................................... Error! Bookmark not defined.
1.9.2. Phương pháp dạy học tích cực........................ Error! Bookmark not defined.
1.9.3. Các đặc trưng của phương pháp dạy học tích cựcError!

Bookmark

not

defined.
1.9.4. Các yếu tố thúc đẩy dạy học tích cực............. Error! Bookmark not defined.

1.10. Tìm hiểu thực trạng hoạt động dạy giải bài tập vật lí ở một số trường
THCS hiện nay ................................................ Error! Bookmark not defined.
1.10.1. Đối tượng và phương pháp điều tra ............. Error! Bookmark not defined.
1.10.2. Nhận xét chung về kết quả điều tra ở trường trung học cơ sở Archimedes –
Hà Nội ........................................................................ Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 .................................. Error! Bookmark not defined.
HỆ THỐNG BÀI TẬP VÀ HƢỚNG DẪN HOẠT ĐỘNG GIẢI BÀI TẬP
PHẦN ĐIỆN HỌC ............................................ Error! Bookmark not defined.
2.1. Cấu trúc nội dung chương “Điện học” vật lí 9Error!

Bookmark

not

defined.
2.1.1. Vị trí chương “Điện học” trong chương trình vật lí THCSError! Bookmark
not defined.
2.1.2 Mục tiêu dạy học chương Điện học ................ Error! Bookmark not defined.
2.1.3. Phân tích nội dung khoa học kiến thức phần “Điện học” vật lí 9 ........... Error!
Bookmark not defined.
2.1.4 Sơ đồ cấu trúc nội dung chương “Điện học” vật lí 9Error! Bookmark not
defined.
2.2. Những kỹ năng học sinh cần đạt được ..... Error! Bookmark not defined.
2.3. Phân loại bài tập phần Điện học............... Error! Bookmark not defined.
2.4. Hệ thống bài tập phần điện học ................ Error! Bookmark not defined.

vii


2.4.1 Chủ đề 1: Bài tập ứng dụng định luật Ôm trong các mạch điện nối tiếp, song

song, mạch hỗn hợp................................................... Error! Bookmark not defined.
2.4.2 Chủ đề 2: Bài tập về công thức tính điện trở và biến trởError! Bookmark not
defined.
2.4.3 Chủ đề 3: Bài tập phần công công suất. Điện năng tiêu thụ. Định luật
Jun -len – xơ .................................................... Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 .................................. Error! Bookmark not defined.
THỰC NGHIỆM SƢ PHẠM ........................... Error! Bookmark not defined.
3.1. Mục đích thực nghiệm sư phạm ............... Error! Bookmark not defined.
3.2. Đối tượng thực nghiệm ............................ Error! Bookmark not defined.
3.3. Tiến trình thực nghiệm sư phạm .............. Error! Bookmark not defined.
3.4. Phân tích và đánh giá kết quả thực nghiệmError!

Bookmark

not

defined.
3.4.1. Đánh giá định tính về việc nắm vững kiến thức, phát huy tính tích cực của
học sinh....................................................................... Error! Bookmark not defined.
3.4.2. Phân tích, đánh giá kết quả thực nghiệm sư phạm bằng phương pháp thống
kê toán học ................................................................. Error! Bookmark not defined.
KẾT LUẬN CHƢƠNG 3 .................................. Error! Bookmark not defined.
TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................. 1
PHỤ LỤC ........................................................... Error! Bookmark not defined.

viii


DANH MỤC CÁC BẢNG

Trang
Bảng 1.1. Kết quả điều tra giáo viên trường THCS Archimedes – Thanh
Xuân, Hà Nội................................................................................................... 28
Bảng 1.2. Kết quả điều tra học sinh ................................................................ 29
Bảng 3.1. Thống kê số điểm kiểm tra sau khi TNSP của các lớp TN và lớp ĐC .. 76
Bảng 3.2. Bảng xử lí kết quả ........................................................................... 77
Bảng 3.3. Các tham số đặc trưng .................................................................... 78
Bảng 3.4. Bảng tần suất và tần suất tích lũy ................................................... 79

ix


DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ
Trang
Sơ đồ 1.1. Sơ đồ phân loại bài tập Vật lí .......................................................... 8
Sơ đồ 1.2. Sơ đồ lập luận theo phương pháp phân tích .................................. 12
Sơ đồ 1.3. Sơ đồ lập luận theo phương pháp tổng hợp ................................... 13
Sơ đồ 2.1. Cấu trúc nội dung chương “Điện học” Vật lí 9 ............................. 38
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 3.1. Phân bố điểm theo 11 bậc lớp TN và lớp ĐC ................................. 86
Hình 3.2. Đường phân bố tần số tích lũy của lớp TN và lớp ĐC ................... 86

x


MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
Chúng ta đang ở kỷ nguyên của nền kinh tế tri thức, sự bùng nổ thông tin
và sự phát triển mạnh mẽ của khoa học công nghệ, làm cho mâu thuẫn giữa
lượng tri thức cần phải trang bị cho học sinh với thời lượng có hạn của tiết

học ngày càng trở nên gay gắt. Trong bối cảnh đó, phương pháp dạy học
truyền thống mà chủ yếu là thầy thông báo kiến thức trò lắng nghe và ghi
chép không còn phù hợp. Đó là tất yếu khách quan đòi hỏi phải đổi mới
phương pháp dạy và học.
Đổi mới phương pháp dạy học không chỉ cung cấp kiến thức mà còn
phải xây dựng năng lực tư duy, năng lực giải quyết vấn đề cho học sinh đồng
thời còn phải rèn luyện cho học sinh phương pháp nghiên cứu khoa học nói
chung và Vật lí học nói riêng. Tuy nhiên, phương pháp dạy học các bộ môn
khoa học tự nhiên nói chung và bộ môn Vật lí nói riêng ở trường phổ thông
vẫn mang nặng tính chất thông báo, tái hiện. Học sinh ít được tạo điều kiện bồi
dưỡng các phương pháp nhận thức, rèn luyện và tư duy khoa học, phát triển năng
lực giải quyết vấn đề.
Quá trình dạy học Vật lí có thể nâng cao chất lượng học tập và phát triển
năng lực của học sinh bằng nhiều phương pháp và cách thức khác nhau.
Trong đó giải bài tập vật lí với tư cách là phương pháp được xác định từ lâu
trong giảng dạy Vật lí có tác dụng tích cực đến việc giáo dục và phát triển
năng lực của học sinh. Đó là thước đo đúng đắn, thực chất sự tiếp thu, vận
dụng kiến thức kỹ năng, kỹ xảo của học sinh. Bài tập vật lí giúp học sinh hiểu
sâu sắc hơn những quy luật vật lí, những hiện tượng vật lí và biết phân tích
vào các vấn đề thực tiễn. Thông qua các dạng bài tập vật lí, tạo điều kiện cho
học sinh vận dụng kiến thức để tự lực giải quyết thành công những tình huống
cụ thể khác thì kiến thức đó mới trở nên sâu sắc, hoàn thiện và biến thành vốn
riêng của học sinh.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1


1. Bộ giáo dục và đào tạo, Sách giáo khoa Vật lí 9. Nhà xuất bản giáo dục
Hà Nội
2. Bộ giáo dục và đào tạo, Sách bài tập Vật lí 9. Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội

3. Bộ giáo dục và đào tạo, Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên cho giáo viên
THCS, chu kì III (2004 – 2007) – quyển . Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội
4. Bộ giáo dục và đào tạo, Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên cho giáo viên
THCS, chu kì III (2004 – 2007) – quyển 2. Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội
5. Bộ giáo dục và đào tạo, Những vấn đề chung về đổi mới giáo dục THCS.
Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội
6. Bộ giáo dục và đào tạo, Tài liệu bồi dưỡng giáo viên dạy SGK lớp 9. Nhà
xuất bản giáo dục Hà Nội
7. Bộ giáo dục và đào tạo (2005), Sách giáo viên vật lí 9. Nhà xuất bản giáo
dục Hà Nội
8. Bộ giáo dục và đào tạo (1979), Phương pháp giảng dạy vật lí ở trường
phổ thông, tập 1. Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội
9. Bộ giáo dục và đào tạo, Phương pháp dạng bài tập vật lí. Nhà xuất bản
giáo dục Hà Nội
10. Bộ giáo dục và đào tạo, Phương pháp giải bài tập Vật Lí THCS. Nhà xuất bản
giáo dục Hà Nội
11. Bộ giáo dục và đào tạo, Một số vấn đề đổi mới phương pháp dạy học
môn Vật lí ở trường THCS. Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội
12. Bộ giáo dục và đào tạo, Câu hỏi trắc nghiệm Vật Lí 9. Nhà xuất bản giáo
dục Hà Nội
13. Bộ giáo dục và đào tạo, 400 bài tập Vật Lí 9 Nhà xuất bản Đại học quốc
gia Hà Nội
14. Đặng Đức Trọng – Nguyễn Đức Tấn – Vũ Minh Nghĩa (2008), Bồi
dưỡng năng lực tự học Vật lí 9, Nhà xuất bản Đại học quốc gia Thành phố
Hồ Chí Minh

2


15. Đỗ Hƣơng Trà (2009), Dạy học bài tập vật lí ở trường trung học phổ

thông. Nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội.
16. Đỗ Hƣơng Trà (2008), Bài giảng chuyên đề phương pháp dạy học vật lí.
Nhà xuất bản giáo dục Hà Nội.
17. Nguyễn Văn Khải (2008), Lí luận dạy học vật lí ở trường phổ thông. Nhà
xuất bản Giáo dục.
18. Ngô Diệu Nga (2009), Bài giảng chuyên đề, phương pháp nghiên cứu
khoa học dạy học vật lí. Đại học sư phạm Hà Nội.
19. Nguyễn Ngọc Quang (1977), Bàn về một hệ thống phương pháp nhận
thức trong bộ môn vật lí ở trường phổ thông. Hà Nội.
20. Nguyễn Đức Thâm, Nguyễn Ngọc Hƣng (1998), Giáo trình tổ chức hoạt
động nhận thức cho học sinh trong dạy học vật lí ở trường phổ thông.
Nhà xuất bản Đại học quốc gia Hà Nội.
21. Nguyễn Đức Thâm (chủ biên), Nguyễn Ngọc Hƣng, Phạm Xuân Quê
(2002), Phương pháp dạy học vật lí ở trưởng phổ thông. Nhà xuất bản Đại
học Sư phạm.
22. Nguyễn Thanh Hải (2005), Ôn tập và kiểm tra Vật lí 9, Nhà xuất bản
Hải Phòng
23. Phạm Hữu Tòng (2007), Dạy học vật lí ở trường phổ thông theo định
hướng phát triển hoạt động học tích cực, tự chủ, sáng tạo và tư duy khoa
học. Nhà xuất bản Đại học Sư phạm Hà Nội.
24. Phạm Hữu Tòng (1994), Bài tập về phương pháp dạy bài tập vật lí. Nhà
xuất bản Giáo dục.
25. Phan Hoàng Văn (2007), 500 bài tập Vật lí THCS, Nhà xuất bản Đại học
quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh

3